Okres późnej dorosłości

Starość

Starość = wiek senioralny = późna dorosłość

• Naturalny, schyłkowy okres życia człowieka, charakteryzujący się przewagą zmian regresywnych nad progresywnymi

(Straś-Romanowska, 2011)

• Kolejny okres rozwojowy, łączący się z nowymi zadaniami, niekiedy bardzo trudnymi

(Steuden, 2011)

Starość

W jakim momencie osoba przechodzi ze średniej do późnej dorosłości?

koniec starości

próg starości

kryterium biologiczne

kryterium socjoekonomiczne

kryterium psychologiczne

zmiany funkcji fizjologicznych

organizmu

zmiany aktywności życiowej podporządkowane czynnikom społecznym, instytucjonalnym,

ekonomicznym

przeobrażenia w sferze poznawczej, emocjonalno-motywacyjnej, osobowości

Starość

1989

10%

2013

15%

2050

33%

Europa

Polska

Starość • Próg starości:

– 60 r. ż. (Berger, 1998)

– 65 r. ż. (WHO)

– Wiek progowy późnej dorosłości 60-65 lat

Wczesna starość

60-74 lat

Zaawansowana starość

75-89 lat

Późna starość

>90 lat

Sfera poznawcza

Sfera społeczna

Sfera osobowości

Sfera biologiczna

„Starość staje się nieubłaganym ludzkim przeznaczeniem. Może ona przebiegać w

różny sposób i mieć różne oblicza, tak różne, jak różni są ludzie. Może być w

miarę pogodna, produktywna, twórcza, ale także smutna, uciążliwa, przykra.”

Józef Rembowski (1984)

Poznawcze starzenie się (cognitive aging)

• jest zjawiskiem powszechnym, niemal nierozerwalnie związanym z przybywaniem lat (Smith, Rush, 2006)

• stopniowe spowalnianie tempa procesów mentalnych, co uwidacznia się w obniżaniu się sprawności wielu funkcji poznawczych (Salthouse,

1996)

Kiedy obserwujemy przejawy starzenia się poznawczego?

• Pierwsze skargi na osłabienie funkcji poznawczych – 60. r. ż. <

– Pamięć i uczenie się (Steuden 2011)

• Bardziej wyraźne zmiany – 65. r. ż. < (Schaie 1983) lub 70. r. ż. < (Steuden 2011)

Model śmiertelnego spadku • Autor: Robert Kleemeier (1962) i Klaus i Ruth Riegel

(1972) • Skorelowany ze zbliżającą się śmiercią spadek

sprawności poznawczej • Biologiczne podłoże:

(1) normalne procesy starzenia się organizmu, zachodzące już od okresu dorosłości

(2) patologiczne zmiany, które częściej obserwuje się w starości niż w poprzedzających ją okresach życia,

(3) procesy związane z zaprogramowaną biologicznie śmiercią komórek

Kiedy obserwujemy przejawy starzenia się poznawczego?

• Wyraźny spadek sprawności poznawczej na kilka lat przed śmiercią

– obniżenie wyników w testach inteligencji na około 5

lat przed śmiercią (Riegel, Riegel, 1972)

– na około 8,4 lat przed śmiercią wyraźne obniżenie

wyników w zakresie pamięci werbalnej (Sliwinski, Stawski, Hall, Katz, Verghese, Lipton, 2006)

– na około 7,7 lat przed śmiercią zaobserwowano

istotne obniżenie wyników Krótkiej Skali Oceny Stanu Psychicznego (MMSE) (Muniz-Terrera, van den Hout, Piccinin, Matthews, Hofer, 2013)

The figure displays the mapping between theoretical implications of terminal decline versus

drop and choice of statistical model for evaluating the distinction.

Stuart W. S. MacDonald et al. J Gerontol B Psychol Sci Soc

Sci 2011;66B:292-301

© The Author 2011. Published by Oxford University Press on behalf of The Gerontological

Society of America. All rights reserved. For permissions, please e-mail:

journals.permissions@oup.com.

Jakie obszary sprawności umysłowej w największym stopniu zmieniają się

w toku starzenia się?

• Uwaga

• Pamięć

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi

• Uwaga: – To system, który zapobiega przeładowaniu systemu

poznawczego nadmiarem danych

– Aby wyróżnić (ułatwić odbiór) jednych bodźców konieczne jest

– równoległe blokowanie (hamowanie odbioru) innych bodźców

– akt skupienia się na konkretnej informacji, który umożliwia jej pełniejsze przetwarzanie (niż tego, na co uwaga nie jest skierowana)

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi

• Ulega pogarszaniu:

– Uwaga selektywna:

• W zadaniach wzrokowych (Rabbitt, 1979; Walsh, 1982)

Znajdź!

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi

• Ulega pogarszaniu:

– Uwaga selektywna:

• W zadaniach wzrokowych (Rabbitt, 1979; Walsh, 1982)

• W zadaniach słuchowych (McDowd, Filion, 1992; Dubno i in.,

1984)

Auditory Shadowing

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi

• Ulega pogarszaniu:

– Podzielność uwagi pomiędzy dwoma i większą liczbą źródeł (Salthouse, 1985; Vaneste, Pouthas, 1999)

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi

• Nie ulega zmianie:

– Zdolność do długotrwałej koncentracji uwagi (Salthouse, 1982)

– Zdolność koncentracji na małym wycinku pola widzenia (Kosslyn, Brown, Dror, 1999)

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci

• Ulega pogorszeniu

– Pamięć krótkotrwała

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci

• Ulega pogorszeniu

– Pamięć epizodyczna

Na: www.flickr.com

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci

• Ulega pogorszeniu

– Pamięć autobiograficzna

• Ludzie starsi wolniejsi w przywoływaniu wspomnień (Rabbitt,

Winthorpe, 1988)

• Wspomnienia osób starszych pozbawione szczegółów (Rabbitt, Winthorpe, 1988)

• ALE: wzmożona potrzeba interpretacji wspomnień autobiograficznych (Straś-Romanowska, 2011)

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci

• Nie zmienia się

– Pamięć semantyczna

Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci

• Nie zmienia się

– Pamięć proceduralna

Na: www.flickr.com

Dlaczego umysł się starzeje?

• Hipoteza spadku wydajności systemu sensorycznego

Baltes, P. B., & Lindenberger, U. (1997). Emergence of a powerful connection between sensory and cognitive functions across the adult life span: a new window to the study of cognitive aging?. Psychology and aging, 12(1), 12.

Dlaczego umysł się starzeje?

• Hipoteza ogólnego spowolnienia

Salthouse, T. A. (2000). Aging and measures of processing speed. Biological psychology, 54(1), 35-54

Dlaczego umysł się starzeje?

• Hipoteza dysfunkcji płata czołowego

• W jednej chwili bardzo chcę coś zrobić, ale zaraz przestaje mnie to obchodzić.

• Bywam bardzo niespokojny i nie mogę usiedzieć w miejscu przez dłuższą chwilę.

Hipoteza szybszego starzenia się prawej półkuli mózgu

• Lewa półkula – zachowania werbalne // prawa półkula – zachowania niewerbalne

• Podobieństwo w zakresie deficytów poznawczych pomiędzy osobami starszymi a pacjentów z uszkodzeniami prawej półkuli mózgu (Gawron, Łojek, 2014)

• Seniorzy gorzej przetwarzają bodźce wzrokowo-przestrzenne niż werbalne, gorzej zapamiętują ich lokalizację i mniej poprawnie je odtwarzają (Jenkins i in., 2002)

Jak starzejący się umysł radzi sobie ze spadkiem sprawności?

• Teoria selektywnej optymalizacji i kompensacji (SOC) (Baltes, 1997)

– W starości adaptacji wymaga niekorzystny bilans pomiędzy zyskami a stratami w rozwoju

– Przystosowanie następuje dzięki:

• Kompensacji

• Optymalizacji

Kompensacja

• rozwój mechanizmów wyrównujących i/lub zastępujących te funkcje, które uległy pogorszeniu

• rezerwa poznawcza

– zdolność do optymalizowania funkcjonowania poznawczego w sytuacji uszkodzenia mózgu (Stern, 2007)

Optymalizacja

• wybór obszarów funkcjonowania (selekcja), dla których utrzymana zostanie wysoka sprawność (optymalizacja), przy jednoczesnej rezygnacji z utrzymywania równie wysokiego poziomu funkcjonowania w innych obszarach

• Mądrość życiowa jako wyraz selektywnej optymalizacji

Mądrość – teoria P. Baltesa

• Mądrość nabywa się w toku długiego i intensywnego procesu uczenia się i ćwiczenia

• Przewodnictwo mentorów oraz umiejętność radzenia sobie z krytycznymi doświadczeniami życiowymi sprzyjają nabywaniu mądrości

• Mądrość to system wiedzy eksperckiej w dziedzinie podstawowej pragmatyki życia

Mądrość – teoria P. Baltesa

Szczytowy okres rozwoju mądrości

60-70 lat

Mądrość – teoria P. Baltesa

Elżbieta, 33-letnia kobieta sukcesu, od 8 lat pracująca jako ekspert w swojej dziedzinie,

otrzymała niedawno ofertę awansu na wyższe stanowisko. Jej nowe obowiązki wiązałyby się z koniecznością poświęcenia większej ilości czasu na pracę. Z drugiej strony Elżbieta i jej mąż chcą

mieć dzieci, zanim będzie na to za późno. Elżbieta rozważa zatem dwie możliwości:

zaakceptować propozycję awansu lub skupić się na sprawach swojej rodzinny.

mądrość

Kontekstualizm biegu życia

Relatywizm myślenia

Świadomość niepewności

własnej wiedzy

Bogata wiedza proceduralna

dotycząca problemów życiowych

Bogata wiedza o ludzkiej

naturze i biegu życia

Poznawcze skutki starzenia się – norma czy patologia?

Neurobiologiczne przyczyny zmian w funkcjonowaniu umysłowym w starości

• Hipoteza hiperekscytacji • Zwiększona produkcja glutaminianu związana z:

– stresem oksydacyjnym – uwalnianiem się wolnych rodników – deficytem energetycznym mitochondriów

– ↑ stężenia glutaminianu – ↓ stężenia GABA

• Nadmierne pobudzanie neuronu – „szum informacyjny”

Neurobiologiczne przyczyny zmian w funkcjonowaniu umysłowym w starości

• β-amyloid

– odpowiada za powstawanie płytek starczych (struktur uformowanych przez zdegenerowane aksony i dendryty) odkładających się pomiędzy neuronami

– agreguje się on i działa toksycznie

obumieranie neuronu

• β-amyloid

– Indukuje nadmierną fosforylację białka tau

• Białko tau odkłada się w neuronach w postaci parzystych filamentów heliakalnych

– Powstają zwyrodnienia neurofibrynalne

obumieranie neuronu

Neurobiologiczne przyczyny zmian w funkcjonowaniu umysłowym w starości

Między normatywnym a pozanormatywnym przebiegiem

starzenia się

• Skojarzony z wiekiem spadek sprawności

poznawczej

AACD (Age-Associated Cognitive Decline)

• Łagodne zaburzenia poznawcze

MCI (Mild Cognitive Impairment)

Między normatywnym a pozanormatywnym przebiegiem

starzenia się

Między normatywnym a pozanormatywnym przebiegiem starzenia się

Grundman, M., Petersen, R. C., Ferris, S. H., Thomas, R. G., Aisen, P. S., Bennett, D. A., ... & Kaye, J. (2004). Mild cognitive impairment can be distinguished from Alzheimer disease and normal aging for clinical trials. Archives of

neurology, 61(1), 59-66.