Post on 03-Jun-2018
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
1/566
i
STANBUL NVERSTESATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS
ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI
YUNAN TARHLNN GZYLE
ANADOLU HAREKATI1919-1923
DOKTORA TEZ
Nilfer ERDEM
Tez Danman: Prof. Dr. Sabahattin ZEL
stanbul 2009
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
2/566
ii
T.C.STANBUL NVERSTES
ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTSMDRL
TEZ ONAYI
ATATRK LKELER VE NKILAP TARH Bilim Dalnda ............................numaral......................................................................................in hazrlad...................................................................... .......................................................................... konulu DOKTORA TEZ ile ilgiliTez Savunma Snav, .. Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin 10./28.Maddesi uyarnca ............................. gn saat ..........de yaplm, sorulan sorularaalnan cevaplar sonunda aday tezinin ...............................ne* OYBRL/OYOKLUU ile karar verilmitir.
JR YES KANAAT(*) MZA
34452 Beyazt-STANBUL Tel:0212 440 00 00 Fax:0212 513 54 57
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
3/566
iii
Doktora Tezi olarak sunduum Yunan Tarihiliinin Gzyle Anadolu Harekat
(1919-1923) adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr
decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin
bibliyografyada gsterilenlerden olutuundan, bunlara atf yaplarak yararlanlm
olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.
..../..../2009
Nilfer ERDEM
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
4/566
iv
TEZ VER GR FORMU
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
5/566
v
ZET
Yunan Tarihiliinin Gzyle Anadolu Harekat (1919-1923) adl
tezimiz, giri ve be blmden olumaktadr. Tezin amac, Anadolu Harekatnn
Yunan tarih kitaplarnda ne ekilde ele alndn ve Trk tarih yazmyla varsa
farkllklarn ortaya koymaktr.
Tezimizin giri blmnde Anadolu Harekatn gerekletiren Helen
(Yunan) ulusu tanmlanm, Helenizmle Ortodoksluk ilikisi ortaya konmu,Helenlerde ulusal bilincin nasl olutuu ve gelime gsterdiinin yannda, Byk
lk anlamna gelen Megali dea kavram zerinde durulmutur.
Birinci blm altnda Anadolu Harekat srecinin daha iyi kavranlabilmesi
iin, Yunanllar cephesinden Anadolu Harekatn hazrlayan gelimeler konu
edilmitir. Bu erevede II. Merutiyet Dneminde Osmanl Rum Cemaatinin
etkinlikleri de ele alnmtr. 1909 Gudi Darbesi, Yunan Ordusunun restorasyonu ve
harekat dnemi aktrlerini ortaya karmas bakmndan bir dnm noktas olarakdeerlendirilmitir. Bu blm altnda Balkan Savalarndan, ayrca Yunanistanda
Birinci Dnya Sava yllar itibariyle ortaya kan blnmlkten sz edilmitir ki
bunun, Anadolu Harekat esnasnda dahi savaan Yunan Ordusu ve toplumu
zerinde arpc etkileri olmutur. Yine bu blm iinde bir kurmay subay olan
oannis Metaksasn Anadolu Harekatndan nce, olas bir Trk-Yunan savann
seyrine ilikin deerlendirmelerine yer verilmitir.
Tezin ikinci blm alt blmden olumutur. Bunlardan birincisi
Yunanistann zmir karmas ncesi etkinliklerini konu etmektedir. Helenlerin
Mondros Atekes Antlamas ile ilgili grleri, Yunanistann katld Ukrayna
Harekat ve Paris Bar Konferansndaki aktivitesiyle, yapt propaganda
neticesinde mttefikler tarafndan Anadoluya kartlmas bu erevede ele alnan
konulardr. kinci alt blmde Yunanistann zmiri igali anlatlrken, nc alt
blmde de 1919 yl sonuna kadar Bat Anadoluda gerekletirdii igallerden sz
edilmitir.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
6/566
vi
1920 Kasmnda Yunanistanda gerekletirilen milletvekili seimlerine
kadar Anadolu Harekatyla ilgili gelimeler, tezin nc blmnn konularn
tekil etmitir. Bu blmde 1920 ylndaki diplomatik gelimelerin yannda, Yunan
Ordusunun Anadoludaki ilerleyiine ve Dou Trakyay igaline yer verilmi,
devamnda ise 1920 Kasm seimleri ve etkileri ele alnmtr.
Drdnc blm Bat Anadoluda ilerleyen Yunan Ordusuna kar, dzenli
Trk ordu birliklerinin verdii mcadeleye ilikindir. Bu blm altnda 1921 yl
sonuna kadar Anadolu Harekatnn muharebeler sreci ele alnm, muharebelerin
amalarna, uygulanan stratejilere, bunlarn seyrine ve sonularna, ayrca Yunan
tarih kitaplarnda yer alan bunlarla ilgili deerlendirmelere yer verilmitir.
Yunan Ordusunun Anadoludaki varlna son verecek olan Trk Byk
Taarruzu, tezin beinci blm konusudur. Yine bu blm iinde Yunanllarn
Anadoluyu terk edii neticesinde Yunanistanda meydana gelen ihtilal, ihtilalin
ald kararlar ve sava bitirecek olan Mudanya Atekesiyle Lozan Bar
Antlamas ele alnmtr.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
7/566
vii
SUMMARY
Our thesis titled "The Anatolian Operation (1919 1923) From The View
Of Greek Historians consists of an introduction and five sections. The aim of the
thesis is to reveal the expression of Anatolian Operation in Greek history books and
find the differences with Turkish historiography.
In the introduction section of the thesis the Helen (Greek) nation which
realized the Anatolian Operation has been defined, the relation of Hellenism with
Orthodoxy revealed, the establishment of national awareness and improvement at
Helens and meanwhile the "Megali Idea" (Great Ideal) concept has been emphasized.
At the first section, the progresses that prepared the Anatolian Operation
have been taken as subject in order to understand better the Anatolian Operation. In
this context, the actions of Ottoman Greek Association at II. Constitutional
Monarchy period has been studied. The Goudi Revolution in 1909 has been
evaluated as a turning point for restoration of the Greek Army and to bring into light
the actors of the operation period. Under this section, have been mentioned about the
Balkan War, also regarding the division in Greece which started in the First World
War years. This division had impressive effects on the Greek Army during the
Anatolian Operation and on the society. Also, the impressions of staff officer Ioannis
Metaxas related to the progress of a probable TurkishGreek war before the
Anatolian Operation, has been given at this chapter.
The Second section of the thesis consists of three sub-sections. First ofthem takes as subject the actions of Greece before the Izmir landing. The views of
Greeks related to the Mondros Armistice, the Ukrain Operation that Greece
participated and activities at Paris Peace Conference and Greeks landing to Anatolia
as a result of the propaganda by the Allies are the issues in this frame. At the second
sub-section have been mentioned about the Greek invasion of Izmir, at the third sub-
section was mentioned related the invasions in Western Anatolia up to the end of
1919.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
8/566
viii
The subjects of the third section of the thesis are the developments related
to the Anatolian Operation up to the Parliamentary Election in November 1920. In
this section, beside the diplomatic developments of the 1920, the march of the Greek
army in Anatolia and the invasion of Eastern Thrace takes place. The elections of
November 1920 and its effects have been studied afterwards.
The fourth section is about the fight of organized Turkish army against the
Greek Army marching to Western Anatolia. In this section the fights of Anatolian
Operation up to end of the year 1921 have been studied. The purpose of the fights,
the strategies, the progress and results of the strategies, also evaluations in Greek
history books related with these subjects have been studied.
The subject of the fifth chapter of the thesis is the Great Turkish Assault
which would end the existence of the Greek Army in Anatolia. Beside this, the
revolution which happened as a result of the Greek Armys retreat from Anatolia and
the decisions of the revolution are considered. Also, the Mudanya Armistice and the
Lausanne Peace Treaty that would end the war have been studied.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
9/566
ix
NDEKLER
Sayfa No:ZET ........................................... vSUMMARY . viiNSZ .. . xiiiTABLOLAR LSTES . xvKISALTMALAR LSTES ............................ .. xvi
GR
HELEN (YUNAN) ULUSU
A. Helen (Yunan) Ulusu . 11. Bir Ulusun simlendirilmesi ...... 12. Helen (Yunan) Ulusu'nun Tanmlanmas . 53. Helenizm (Yunanllk) Ortodoksluk likisi .. 8
B. Helenlerde (Yunanllarda) Ulusal Bilincin Olumas .. 111. Osmanl daresinde Rumlar (Helenler) Turkokratia . 112. Rumlarda (Helenlerde) Ulusal Bilincin Olumasndaki
Etmenler ... 193. Yunanistann Byk lks Megali dea .... 244. Yunanistann Osmanl Rum Cemaatini Helenletirmeabasnda Cemiyetlerin Rol .... 295. Yunan Osmanll Ya Da Helenotomanizm
(Ellinothomanismos) .. 36
BRNC BLMHELENLERN CEPHESNDEN
ANADOLU HAREKATINI HAZIRLAYAN GELMELER
A. Helenlerin Gzyle II. Merutiyet Dnemi . 44B. 1909 Gudi Darbesi 57C. 1910 1912 Dneminde Yunanistan ve Venizelosun
Gerekletirdii Dzenlemeler .. 63D. Balkan Sava ve Yunanistan (1912-1913) . 68E. Birinci Dnya Sava ve Yunanistanda Ulusal Blnmlk
(Ethnikos Dihasmos) Dnemi 751. Ulusal Blnmlkte Taraflar ve Gttkleri Siyaset ... 752. Ulusal Blnmlk Dneminde Yunanistanda Cereyan
Eden Olaylar ... 80F. oannis Metaksasn Olas Bir Trk Yunan Sava le lgili
ngrleri . 95
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
10/566
x
KNC BLM1919 YILI SONUNA KADAR YUNAN GALLER
VEANADOLU HAREKATI EREVESNDEK GELMELER
A.
Yunanistann zmir karmas ncesi Etkinlikleri ..... 1001. Helenlerin Gzyle Mondros Atekes Antlamas 1002. Yunanistann Mttefiklerle Beraber Gerekletirdii
Ukrayna Harekat 1063. Paris Bar Konferans ve Yunanistann Etkinlikleri . 114
a) Yunan Propagandas . 114b) Venizelosun Paris Bar Konferansna Sunduu
Muhtra ve Yunan Talepleri ........ 120c) Yksek Konseyin Yunanistan zmire karma
Karar ve Bu Karara likin Yorumlar ........ 133B. zmirin Yunan Ordusu Tarafndan gali ...... 142
1. zmirin gali ncesindeki Gelimeler 1422. zmirin gali 1583. zmirin galine likin Yunan Basnnda Yer Alm
Haberlerden rnekler. 1704. Yunan Fevkalade Yksek Komiserlii ve Yksek
Komiser Steryadis . 174C. 1919 Ylnn kinci Yarsnda Anadolu Harekat erevesindeki
Gelimeler ......................... .... 1801. Bat Anadoluda Yunan galinin Genileme Sreci 1802. Ortaya kan Trk Direnii le lgili Yunan Tarih
Kitaplar ve Basnnda Yer Alan Yorumlar 199
3. lk gallerin Akabinde Anadolu ve Anadolu Harekat lelgili Gelimeler . 204
NC BLM1920 YILINDA YUNAN MLLETVEKL SEMLERNE KADAR
ANADOLU HAREKATI EREVESNDEK GELMELER
A. 1920 Ylnda stanbuldaki Gelimeler ve Buna likinYunanistanda Yaynlanm Haberlerden rnekler 213
B. 1920 Ylndaki Diplomatik Gelimeler 221C. Genel Taarruz Emri Verilmesinin Akabinde Yunan Ordusunun
Gerekletirdii galler 2301. Yunan Ordusunun Anadoludaki lerleyii 2302. Yunan Ordusunun Dou Trakyay gali . 2403. Trakyada Yunan daresi . 264
D. Yunanistanda 1920 Genel Seimleri ve Anadolu Harekatzerindeki Etkileri . 2681. Yunanistanda 1920 Seimleri . 2682. 1920 Seimlerinin Akabinde Yunanistandaki ktidar
Deiiklii 275
3.
1920 Seimlerinin, Anadoludaki Yunan Ordusu zerindekiEtkileri .. 284
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
11/566
xi
DRDNC BLMBATI CEPHESNDE YUNAN TAARRUZU VE
DZENL TRK ORDUSUNUN MCADELES
A. Dzenli Trk Ordusunun Kurulmasyla Ba Gsteren Ayaklanmalarve erkes Ethemin Yunan Ordusuna Snmas .. 292
B. I. nn Sava ve Sonular .. 3001. I. nn Sava .. 3002. Yunan Ordusunda Gnll Pliziyotisin Kaleminden, ncesi
ve Sonras le I. nn Sava 3083. Londra Konferans .. 313
C. II. nn Sava ve Sonular . 3311. II. nn Sava . 3312. II. nn Sava Sonrasnda Yunan Askerinin Psikolojisi .. 3433. Yeni Bir Taarruz ncesinde Yunan Ordusunun Hazrlklar .. 354
a) Hkmet Yetkilileriyle Metaksas Arasnda, AnadoluHarekatnda Grev Almas Konusunda GerekletirilenGizli Grmeler . 354
b) Kral Konstantinin Anadoluya Geii . 366c) Taarruz ncesinde Yunan Ordusunun Durumu . 372
D. Yunan Genel Taarruzu .. 3781. Ktahya Eskiehir Savalar 378
a) Yunanllarn zmitten ekilii 378b) Ktahya Eskiehir Savalar ve Sonular 385
2. Sakarya Sava (Ankara Harekat) 398a) Ktahyada Toplanan Yunan Sava Meclisi ve Kararlar . 398b) Sakarya Sava ncesinde Trk Ordusunun Hazrlklar 406c) Sakarya Savann Seyri 408d) Tanklarnn Anlatmlaryla Sakarya Savann Seyri
ve Helen Toplumunun Trklerin Zaferine Tepkileri 419
e)
Sakarya Savann Sonular ve Takip Eden Gelimeler.
430
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
12/566
xii
BENC BLMANADOLU HAREKATINDAN
ANADOLU FELAKETNE
A. Byk Taarruz ve Yunan Ordusunun Anadoludan Atlmas 4541. Byk Taarruz ve Yunan Ordusunun Yenilgisinin Sebepleri 4542. Helenlerin Anadoludaki Son Gnleri . 479
B. Anadolu Felaketi Sonrasnda Yunanistanda Meydana GelenOlaylar . 4941. 1922 Yunan htilali 4942. Mudanya Atekes Antlamas 5063. Anadolu Felaketinden Sorumlu Tutulanlarn Yarglanmas 511
C. Lozan Bar Antlamas 522
SONU . 531KAYNAKA (BBLYOGRAFYA) . 535EKLER 547ZGEM . 551
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
13/566
xiii
NSZ
Trklerle Rumlar Osmanl mparatorluu dneminde uzun yllar yan yana,
kardee ve huzur iinde yaamlardr. Ancak imparatorluun zayflamasnn da
etkisiyle Rumlar devlet kurma talebiyle ortaya kmlar, neticede XIX. yzyln ilk
yarsnda Yunan Devletini kurmular ve zaman iinde Osmanldan kopardklar
topraklarla bu devletin snrlarn bytmlerdir. XX. yzyln balarndaki
konjonktr, Yunanistann Anadolu ve Trakyadan da toprak alabileceini
dndrm ve 1919 ylnda mttefiklerin de desteiyle Yunanistan bu amac
gerekletirmek uruna bir sefer dzenlemitir. Yunan literatrnde topraklara
katlmak istenen Egenin kar kys iin Kk Asya anlamna gelen Mikra
Asia ifadesi kullanlmaktadr. Biz tezimizde bu blgeyi Anadolu olarak andk.
Yunanistann Kk Asya Seferine de, Anadolu Harekat ismini verdik. Onlarn
Anadolu Harekat, bizim Kurtulu Savamz ya da dier bir ifadeyle Milli
Mcadelemizdir. te bu tezin amac Yunan tarihiliinin bu konuya yaklamn ve
varsa Trk tarih yazmyla farklln ortaya koymaktr.
Trke kaynaklarda Rumlar denilerek Ortodoks olan Yunanca konuan
Osmanl ya da Trk uyruklu aznlk mensuplar, Yunanl ifadesiyle de Yunanistan
vatanda olan Ortodoks Hristiyanlar anlatlmaktadr. Biz bu ikisinin i ie getii
durumlarda Helenler ifadesini tercih ettik. Zaten Anadolu Harekatn
dzenleyenler de kendilerini Helenler olarak isimlendirmekte ve bu harekat
kardelerini kurtarmak iin dzenlediklerini iddia etmektedirler.Tez iin Yunanca kaynaklarn derlenmesi aamasnda Selanik ve Trakya
niversitesi ktphanelerinden yararlanlmtr. zellikle Selanik niversitesi,
ada Yunanistan Tarihi Blmnn bu konuda zengin bir koleksiyona sahip
olduu grlmtr. Sadece birka kayna incelemenin iyi sonu vermeyeceini
bilerek, olabildiince farkl tarihi ve yazarlarn eserleri temin edilmeye allm,
yine konuya daha geni bakabilmek amacyla harekata katlm Yunanl erlerle
subaylarn ve Yunanistana g etmi mbadillerin anlarndan yararlanlmtr. Aynama dorultusunda Selanik Belediye Ktphanesinde bulunan Efimeris Ton
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
14/566
xiv
Valkanion [Balkanlar Gazetesi] taranmtr. Bunun yannda konunun akn
salayabilmek ve balantlar kurabilmek amacyla Trke kaynaklara ba
vurulmutur. Tezin blmleri oluturulurken Anadolu Harekatn daha anlalabilir
klabilmek iin, harekat ncesi Yunanistan ve Helenlerle ilgili gelimelere de yer
verilmitir.
Tez yazm esnasnda yaanan zorluklarn en bata gelenlerinden biri,
Yunancann Trk Alfabesi kullanlarak yazlmas konusunda olmu ve bu, bir karar
vermeyi gerektirmitir. Bu konuda Trkiyede kurum ve kiilerin farkl uygulamalara
gittiklerini bilmekte, ancak bunlarn hi birinin Yunanca okunuu tam olarak
karlamadn da fark etmekteydik. Biz bunlar dnerek bu transliterasyon
uygulamalarndan hi birini benimsemedik ve tezimizde Yunanca kelimenin
okunuunu esas aldk. Dier bir zorluk, harekat dneminde Yunanistann Julius
Takvimini kulanmasyla ilgiliydi. Gazeteler, telgraflar ve beyannamelerdeki
tarihlerde bunun dikkate alnmas gerekmekteydi. Biz tez metninde Julius
Takvimine gre olan tarihleri parantez iine aldk. Dipnotlarda kullandmz
kaynak hakknda fikir verebilmek iin, parantezler iinde kaynan knyesinin
Trke evirisine yer verdik.
Tez konusunun seilip yazlmasnda almam yneten, gr ve
nerileriyle katkda bulunan, ynlendiren hocam Prof. Dr. Sabahattin zele,
zellikle kaynak temininde bana yardmc olan ve tezin tm aamalar boyunca
yanmda duran eim Melih Erdeme, ayrca kuzenlerim Fikret ve Nagihan
akrmustafaya teekkr ederim.
stanbul, 2009 Nilfer Erdem
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
15/566
xv
TABLOLAR LSTES
Sayfa No:
Tablo 1: Venizelosun Paris Bar Konferansna Sunduu
Muhtrada Yer Alan Nfusla lgili Veriler 121
Tablo 2: Trakyann dari Olarak Blnmesi 267
Tablo 3: Yunan Kaynaklarna Gre 22 Mart (9 Mart)
1921de eitli Cephelerdeki Trk ve Yunan
Kuvvetlerinin Kyaslanmas 334
Tablo 4: Trk Kaynaklarna Gre Sakarya Meydan Savana
Katlan Trk ve Yunan Kuvvetlerinin Durumu 409
Tablo 5: Trk Kaynaklarna Gre,
Byk Taarruz ncesinde Trk ve Yunan Ordularnn
Mevcutlar 457
Tablo 6: Yunan Ordusunun Anadolu Harekat Boyunca
Kayplar 478
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
16/566
xvi
KISALTMALAR LSTES
A.e. : Ayn eser
a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale
b. : Bask
Bkz. : Baknz
BMM : Byk Millet Meclisi
ev. : evirenDRCE : Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi
Ed. : Editr
Haz. : Hazrlayan
HF : Hrriyet ve tilaf Frkas
TC : ttihat Terakki Cemiyeti
s. : Sayfa ve Selida (Yunancada sayfa demektir.)
TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi
t.y. : Basm tarihi yok
y.y. : Yzyl
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
17/566
1
GR
HELEN (YUNAN) ULUSU
A. HELEN (YUNAN) ULUSU
1. BR ULUSUN SMLENDRLMES
Giri blmnde ncelikle, Anadolu Harekatn gerekletiren bat
komumuzun adn koymakta yarar grdk. nk Trkiyede ve Yunanistanda
yazlm olan kitaplarda, Trklerin onlar isimlendirmeleriyle onlarn kendilerini
isimlendirmeleri ve kabul konusunda farkllklar grlmektedir.
Trkler 15 Mays 1919da zmire Yunanllarn ktn sylerken, kar
taraf ise kendini Helen olarak isimlendiriyor ve Anadoludaki soydalar olan
Rumlar kurtarmak iin bu karmay gerekletirdiini savunuyordu. Yunanllar ve
Rumlar olarak iki ayr ulus mu vard, yoksa tek bir ulus mu sz konusuydu? Bat
Anadoluyu igale gelen ulus Grek mi, Yunan (Yunanl) m, yoksa Helen miydi?
Hangi szcn seilmesi daha doruydu?
Trkiyede Rum denildiinde, Ortodoks olan, Yunanca konuan (Rumca
dediimiz dil ok hafif ive farkll ile Yunancann ayndr) Osmanl ve daha sonra
Trk uyruklu olan bir aznlk mensubu anlalmaktadr. Yunan ya da Yunanl ise,
Yunanistan vatanda olan Ortodoks Hristiyanlardr. Yunanistanda halk, Rum ya da
kendi dillerindeki ekliyle Romyos1 (Romios) szcn Yunan halk iin
kullanmamaktadr. in bir dier yn de, Yunancada Yunan szcnn hi
1 Yunancann Trk Alfabesi kullanlarak yazl konusunda Trkiyede kurum ve kiilerin farkluygulamalara gittikleri grlmtr. Suat Sinanolu, Tarih Kurumu, Ankara niversitesi Dil, Tarihve Corafya Fakltesi, Ankara Milli Ktphanesi uygulamalar buna rnek olarak gsterilebilir. Biz,kullanlan Transliterasyon uygulamalarndan hi birini benimsemedik. nk bizim kanaatimize gre,
bunlarn hi birinde Yunanca okunu tam olarak karlanamamaktayd. Bu esasen, Yunancada i, e ve
o gibi seslerin birden fazla harfle karlanmasndan ve bunlarn farkl olarak belirtilmesigerektiinden kaynaklanan bir zorluktu. Tm bunlar dnerek tezimizde, Yunanca kelimelerinokunuunu esas aldk ve kelimenin Yunanca olarak en yakn okunu eklini vermeye altk.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
18/566
2
kullanlmamasdr. Bunun yerine Helen (Ellinas) szc kullanlr. Bir Yunanl,
hem Yunanistan, hem de Yunanistan snrlar dnda yaayan ve Yunanca konuan
Ortodokslara, Helen ismini vermektedir.Yunanl (Yunan), Helen ve Rum szckleri
Avrupa dillerine Grek yada Grecque eklinde evrilmektedir.
Yunanca-Trke szle baktmzda Ellinas szcnn karlnn
Yunanl, Rum, Helen ve Grek, Ellinika (Helence) szcnn karlnn Yunanca
ve Rumca, Ellinismos (Helenizm) szcnn karlnn da Yunanllk ve Rumluk
olduunu grmekteyiz. Yunanistan ise Ellas ya da Ellada olarak
isimlendirilmektedir2.
Yunan szc, yonya (onia) szcnden gelmektedir. Bu szck, bat
Anadolu ya da dou Ege kylarnn antik addr3. Antik Helenler ayr kkten
gelmilerdir: Akalar, yonyallar ve Dorlar4. yonyallar5 douda, yani Bat
Anadoluda yaamlardr6. Doudaki Persler ve Araplar gibi baka kavimler de, ilk
yonyallar ile temas ettiklerinden, Hellasn Anadoludaki temsilcilerine yon (yani
Yunan) adn vermilerdir7.
Zaman zaman, Yunan ya da Yunanl szcklerinden hangisinin seilecei
konusunda da tartmalara girildii grlmtr. Aslnda kavram, iki ekilde de
kullanlabilir. yonya blgesinde yaayanlar yonyallardr. Yunanl kelimesi buradan
gelmektedir. yonas (onas) kelimesi ayn kktendir ve yonyada ikamet eden
anlamn tamaktadr. Yunanca-Trke szlkte, yonas szcnn karl
olarak, yonyal ifadesinin verildiini grmekteyiz8. Yunan szcnn yonas
kelimesinden tretildiine dair herhangi bir yerde bir bulguya rastlayabilmi deiliz.
Ancak Yunan kelimesi yonas kelimesini artrmaktadr ve bizde oluan kanya
gre, Yunan ya da Yunanl szcklerinin her ikisi de kullanlabilir.
2 Leonidas Karacas ve Faruk Tuncay, Elliniko Turkiko Leksiko [Yunanca-Trke Szlk]
(Sonraki dipnotlarda Yunanca Trke Szlk olarak gsterilecektir), Atina: Ekdosis Rodamos[Rodamos Yaynlar], 1994, s. 247.3Herkl Milas, Yunan, Grek, HelenYoksa Rum Mudur? ada Eletiri Dergisi, Yl:2 Say: 7,1983, s. 46.4 Ahei [Akalar], Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi],Tomos [Cilt]: 3, s. 328.5 Baz Trke kaynaklarda, (y)onlarn (ya da yonyallarn) bir bat Anadolu halk olduuna dairifadelere rastlayabilmekteyiz. Bu kaynaklarda yonlarn, Hitit bilim ve kltrn Grek uygarlnaalayan kpr bir millet olduu, hr ve aklc dnmeyi ve mspet bilimin metotlarn Greklererettikleri, bugnk Avrupa kltrnn kklerinin de buradan geldii vurgulanmaktadr. Bkz. YcelAktar, Yunanistann Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetine Ynelik Geleneksel PolitikasndaTemel Yaklamlar, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986,s. 6.6Herkl Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, 2. b., stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s. 14.7
Ekrem Akurgal, Eski Anadoluda Yunanllar, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara:Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 55.8Trke-Yunanca Szlk, s. 341.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
19/566
3
Romallar gibi batda bulunan baka kavimler ise, Helenler ile ilk
temaslarnda, Bat Yunanistana yerlemi olan Grek (Grekos) denen Helen
kavimleriyle karlamlar ve btn Antik Helenler iin Grek kelimesini
kullanmlardr9. Bu da Yunanca bir kelimedir. 1985-1990 dneminde Yunanistan
Cumhurbakanl yapm olan Hristos A. Sarcetakise gre10, Grek kelimesi
Helenlerin ilk ulusal ismidir. Grek (Grekos) kelimesini alan Romallar bunu kendi
fonetik yaplarna uydurarak Graecus kelimesini tretmilerdir. Grec, Grce, Grek,
Greece gibi szckler, buradan gelmitir11.
Eski Yunanllar, kendilerine Ellinas (oulu Ellines) demiler, Helen
olmayanlar ise barbar (varvaros) olarak nitelendirmilerdir12.
Sre iinde Helen yani Ellinas kelimesi farkl anlamlar da almtr.
Helen kelimesinin VI. yzyla kadar var olan anlam putperestliktir. Helen (Yunan)
kltrel evresine ait olan ve Helence (Yunanca) konuan, Hristiyan ya da Yahudi
olmayanlara verilen isimdir13.
Hristiyanl seen Yunanca konuan halklara, daha sonralar Roma Devleti
yurttalar olduklar iin Rum denilmitir. Rum szc, Roma kelimesinden
treyen ve Romal anlamna gelen Romyos (Romeos) kelimesinden tremitir.
Bizans Devleti tarihi boyunca Roma Krall, halk iin de Rumlar (Romei)
ifadelerini kullanmtr. Helen (Ellinas) kelimesi putperest anlamna geldiinden
dolay, Hristiyanlar bu kelimeyi kullanmak istememilerdir. rnein XV. yzylda
Patrik Gennadios Skholarios kesin bir biimde ve Yunanca olarak, Ben Helen deil
Hristiyanm demitir14. Helen szcnn kt anlamn yitirmesi iin yzyllar
gemesi gerekmitir. Bizans mparatoru, Romallarn (Rumlarn) inanl kral
olarak anlm, Rum ifadesi ise daha ok Helenler ile rtmtr. Ancak szcn,
imparatorluun dier Ortodoks halklar iin de kullanld grlmtr. Bizanstan
sonra Osmanl mparatorluunda ve bugne kadar da Ortadouda Rum milletidenildiinde Ortodokslar anlalmtr.
Hacifotis, Bizansl Helenlerin, milli kimliklerini fark ettikten sonra, Rum ve
Helen isimlerini beraber kullanmaya baladklarn sylemektedir. Romallarn son
9Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 14.10Eriim: http://www.sartzetakis.gr.pdf.cvgr.pdf [8 Mays 2007]11Eriim: http://www.sartzetakis.gr/point/graikoi.html [13 Nisan 2005]12Milas, Yunan, Grek, HelenYoksa Rum Mudur?, s. 47.13
Nikos G. Svoronos, To Elliniko Ethnos [ Yunan Milleti], 6i Ekdosi [6. b.], Atina: Ekdosis Polis[Polis Yaynlar], 2005, s. 54.14Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 134.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
20/566
4
kral olan Konstantin Paleologosun Helenler terimini kullandn, bu yan yana
kullanmn halk trklerinden ve zellikle Osmanlnn stanbulu fethi iin yaklan
attan belirlenebileceini ifade etmektedir15. stanbul ile ilgili atn szleri yledir:
Rum (Romal) milletinin vah haline, vah haline,
Nasl da kafir ve itibarsz oldu!
Helen milleti ne durumlara dt
Ve pek ok tehlike ile alt st oldu
( Allimonon, allimonon sto genos ton Romeon,
Pos egine anosion ke katafronemenon!
Pos ekatastathike to genos ton Ellinon
Ke eperiplethikete meson polon kindinon)16
Svoronos, Rum ifadesi yannda Helen ifadesinin, zellikle Yunanistan
corafyasnda yaayanlar tarafndan korunduunu ve bunun halk ezgilerinden
belirlenebileceini kaydetmektedir. Yine bu blgede oturanlar, corafi birlik ifade
eden Helladik (Elladikos) yani Yunanistanl ifadesini kullanmlardr ki, bu ifade
Helen orijinli bir ifadedir demektedir17.
Sarcetakis, boyunduruk altnda geen yllar hatrlatmas sebebiyle Rum(Romyos) ve Rumluk (Romyosini) kelimelerinin atlmas gerektiinde srarcdr.
Ona gre, 1821 mcadelecileri kimliklerini tanyorlard ve bu sebeple Ben Grek
olarak dodum ve Grek olarak leceim demilerdi18.
Osmanl idaresi yllarnda Helence (yani Yunanca) konuan Ortodoks
Cemaat, kendisini ethnos ya da genos szckleriyle tanmlamt. Cemaat, soy
anlamna gelen bu szcklerden birincisi, zamanla byk harflerle yazlmaya ve
ulus ya da Helen (Yunan) ulusu anlamnda kullanlmaya balamtr. Ancak bu
milletin/ulusun ismi ne olacaktr? Rum mu? Grek mi? Helen mi?
Yunan ihtilalinin nclerinden Velestinli Rigasa gre bu ulus Rumlardan
oluuyordu. htilalin en saygn ideolou A. Korais, Avrupa bizi byle tanyor
1521-23 Mays 1986da yaplan nc Askeri Tarih Seminerindeki konumalar blmnde MelekDeliba, znik Grek mparatorluunun kaynaklarnda, imparatorlarn kendilerine Helen Kraldediklerini, Helen szcnn Bizans dneminde, XIII. yzylda da kullanldn belirtmitir. TarihBoyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 173.16 . M. Hacifotis, Kathimerini Zoi Ton Ellinon Sti Turkokratia [Trk daresinde Helenlerin
Gnlk Hayat], Atina: Ekdosis Papadima [Papadima Yaynlar], 2002, s. 45-46.17Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 62.18Eriim: http://www.sartzetakis.gr/point/graikoi.html [13 Nisan 2005]
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
21/566
5
diyerek, ulusa Grek denmesi gerektii grn savunmutur. Sonunda yar,
Helen szc kazanmtr ve bugn Yunanistanda Yunanllar kendileri iin bu
ifadeyi kullanmaktadrlar19.
Burada bir konunun daha altn izmekte yarar vardr. Baz kaynaklarda
Helen, dier bazlarnda Hellen yazmnn benimsendiini grmekteyiz.
rnein bu blmde kullandmz Herkl Milasn iki eserinde bu farkllk
belirlenebilir. Bize gre bu yazm ekillerinin ikisi de dorudur. Helen kelimesinin
orijinali olan Ellinas ve ayn kkten gelen dier tm szcklerde iki l () vardr.
Ancak okunuunda tek l duyulur. Biz okunduu eklini yani Helen yazmn
benimsiyoruz.
Tezimizde, Osmanl tebaas (sonrasnda Trkiye Cumhuriyeti vatanda)
Helenler iin Rum, Yunanistan vatandalar iin Yunanl (duruma gre Yunan)
ifadeleri kullanlacaktr. Ancak bu ikisinin ii ie getii hallerde, Helen ve
Helenizm szckleri tercih edilecektir. Atatrk de Yunanllar daima Helenler
olarak anm ve kendisine niin bu ifadeyi tercih ettii sorulduunda, Bu ad tercih
ediyorum. nk Helen ad, Trk olan bir kelimedir yantn vermitir20.
2. HELEN (YUNAN) ULUSUNUN TANIMLANMASI
Bu ksmda amacmz, Helen Ulusunun kendini nasl ve nerede
tanmladn ve konu ile ilgili farkl yorumlar ortaya koymaktr.
Yunanistann nl tarihilerinden olan ve son zamanlarda okullarda
okutulan tarih kitaplarnn Trklerle ilgili blmlerinde yaplan deiikliklerle
gndeme gelen Thanos Veremis21, Helen kimlii ile ilgili iki grn hakim
olduunu sylemektedir. Bunlardan birincisi Neofitos Dukasa ait olup, Helen
denildiinde sadece eski Yunanistanda ikamet edenlerin deil, Yeni Yunanca
diyalektinin konuulduu tm alanlardakilerin kapsandn ifade eden grtr. Bu
alan, Nil Nehrine kadar uzanmaktadr. Veremis bu grn Yunanistan dnda
yaayanlarca savunulduunu, lke iinde yaayanlarn kendilerini eski klasik
dnyann, yani Antik Yunann miraslar olarak grdklerini vurgulamaktadr.
19Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 163.20Charles Sherrill, Gazi Mustafa Kemal Hazretleri Nezdinde Bir Yl Elilik, ev. Ahmet Ekrem,
stanbul, 1934, s. 47.21 Yunanl Tarihi Kk Asyada Trklere Kar Arlk Yaptk, Cumhuriyet Gazetesi(Gmlcinede yaynlanmaktadr), 5 Nisan 2007, Say: 197, s. 1.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
22/566
6
Gerek Yunanistan iinde, gerekse Yunanistan dnda yaayanlar, bugnk
Helenlerin eski atalar ile olan akrabalklarn kabul etmekte ve Bizans iki dnem
arasndaki l dnem olarak deerlendirmektedirler22. Bugn Yunanistandaki
yaygn inana gre, Helen ulusu bin yldr bir devamllk sergilemektedir23.
Konunun dikkatle incelenmesi, bu devamlln yorumundaki farkll
ortaya koyacaktr.
rnein Dimopulos, kitabn antropolojik aratrmalara dayandrdn,
Helenlerin gemiten bugne ayn dil, ayn bilin ve ayn antropolojik zellikleri
tadklarn sylemektedir. Ari Irk, Helen Irkndan farkl deildir. Ari Irka mensup
olan Akdenizliler, her yerde dier rklarla karmlar ve bugnk Avrupa uluslarn
oluturmulardr. Bu uluslar Helen kanna ve Helen ruhuna sahiptirler. Helen
gzellii tm Avrupada sevilmektedir ve Avrupa Birlii (AB) son derece eski olan
Ari Helen (Yunan) katks temelleri zerine ina edilmitir. Helenizm Avrupay
Prohistorya dneminde olduu gibi sadece egemen g olarak aydnlatmam, nce
Roma, stanbulun Osmanllar tarafndan fethinin akabinde ise esir olarak
aydnlatmaya devam etmitir. Bu olgu Avrupay Helen ruhunun etki alan haline
getirmitir24.
Yunan tarihinin Marksist bir analizini yapmak istediini syleyen
Svoronos, Yunanistana inen eski Yunan (Helen) soylarnn, kendi aralarnda,
blgenin yerlileriyle ve yabanclarla kararak Antik Yunan (Helen) adn alan kitleyi
oluturduklarn, bunlarn ehir-devletleri kurduklarn, aralarnda zaman zaman
ekitiklerini, Yunancann eitli diyalektlerinin ortaya ktn ve bunlarn
bugnk ulus kavram ile deerlendirilemeyeceini sylemektedir. Bunlarda henz
cemaat olduklarna dair duygu younluu ve birbirine kar sorumlu bir topluluk
olma bilinci yoktur. Baz Helen gruplarn d tehlikelere kar dahi uzlaamadklar
grlmtr. Bu sebeplerden dolay, Klasik dnemde Antik Yunan dnyasnn bellibir ulus olduu sylenemese de, bir dereceye kadar panhelenik birlikten, soy
kardeliinden, Yunancann diyalektlerinin ortak derinliinden, ortak kltrden ve
belli bir blgede olumu sabit bir topluluktan sz edilebilir.
22Thanos Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis OrganosisKonstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], EthnikiTaftotita Ke Ethnikismos Sti Neoteri Ellada [ada Yunanistanda Ulusal Kimlik veUlusalclk], Atina: Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis [Morfotiko drima Ethnikis TrapezisYaynlar], 1997, s. 28.23
Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 144.24 Dimitris P. Dimopulos, Katagogi Ton Ellinon [Helenlerin Kkeni], Atina: Ekdosis EleftheriSkepsis [Eleftheri Skepsis Yaynlar], 2002, s. 341-344.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
23/566
7
Balkanlara dalm olan kavimler, Antik Yunan kavimleriyle bazen daha
az, bazen daha youn bir ekilde karmlardr. Buna, zellikle Anadoluya ait
unsurlar da dahil olmutur. Siyasal, ekonomik ve kltrel olarak kenetlenmiler,
antropolojik olarak tek ve btn, ancak etnolojik adan kark bir halk
oluturmulardr. Ancak burada temel unsur, Ona adn veren ve damgasn vuran,
uzun yllar sren asimilasyon ileminin katalizr rolndeki Helenizm olmutur. Bu
ulus en youn olarak Epir, Makedonya, Trakya, Ege Adalar, Orta ve Bat
Anadoluya yerlemitir25.
Sarcetakis de, Helenizmin snrlarnn, bugnk Yunanistan snrlarnn ok
tesinde olduunu, tm Kuzey Epir, Makedonya ve Trakyay, ayrca Anadoluyu
iine aldn, 1. Dnya Savandan sonra Balkan Devletleri arasnda snrlar
izilirken, etnolojik yapy dikkate almak yerine byk devletlerin Balkanlardaki
karlarn tatmine alldn, bu sebeple ilerleyen yllarda felaketler yaandn
kaydetmektedir26.
ncelediimiz kitaplar iinde Helenizmin en iirsel tarifi, 1907de stanbul
Bykeliliinde grev yapm diplomat, siyaseti ve edebiyat on (ya da oannis)
Dragumis tarafndan yaplmtr27. Venizelosa kartl ile tannan Dragumise
gre, sadece bir Helen kalsa, dier tm Helenler lseler bile, svireliler, rlandallar
ya da Msrllar yerlemek zere Yunanistana, adalara ve Ege havzasna geldikleri
takdirde Helenleirlerdi. Hayatta kalm olan tek Helen onlara Yunancay retir ve
Onun Helenizmi hepsine dalrd. Helenin Helenizmi hepsi zerine akar ve
dierleri topran suyu veya kurutma kadnn mrekkebi itii gibi bunu yava
yava ierlerdi.
Yine Dragumis, toprak ve kayalarn ruhlar vardr, Helenlere ait bir yere
oturduun andan itibaren, Helen olmadn takdirde ruhlardan dolay rahat
edemezsin demektedir. Ona gre Yunanistan, liderleri ile birlikte byk ve scak birrmak gibi akmaktadr. raklitos (Trke literatre Herakleitos olarak gemitir),
insann ayn rmakta iki kez ykanamayacan sylemitir. Su ayn deilse bile,
rmak ayn rmaktr. Su ayn deildir belki ama, ayn bileene, (H2O)ya sahiptir.
Helenizm denilen rmak suyu ise Helendir ve biri dierinin ardndan akmaktadr. Su
ayn deilse de, ayn Helenler akmaktadrlar. Helenler her zaman, Helenizm denilen
25
Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 16-36.26Eriim: http://www.sartzetakis.gr/point/ethnolojika.html [13 Nisan 2005]27 Dragumis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 5, s. 263.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
24/566
8
bu rman iinde akmaktadrlar. Geerler, geerler nk geicidirler. Ancak
Helenizm gememekte ve kalmaktadr28.
Bu konu zerine yorum yapan Milas, her ulusta ok eskiden gelen kimi
zellikler bulunduunu, ancak yabanc etkilerin ok daha arlkta olduunu
kaydetmektedir. ada uluslarn eskiden bugne akan rmaklara benzediini, ancak
bu sular bize varana dek rmaklara birok baka rmak sularnn katldn
sylemektedir. Yazara gre ulusu ideoloji bu eitlilii hem grmek istememekte,
hem de zel bir eitimle yok farz edip kendi tarihsel yorumunu getirmektedir29. Buna
ramen, konuya farkl yorumlar getiren tarihi ve yazarlara rastlanabilir. rnein
Nakracasn Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni adl eserinde, Helenlerin Antik
Yunann torunlar olduu tezi de sorgulanmaktadr30.
u ana kadar yer verdiimiz Helenizm tanmlarndan, yle yada byle, ama
Helenlerin antik Helenlerden itibaren kesintisiz bir tarihe sahip olunduuna
inanld, okullarda okutulan tarih kitaplar bata olmak zere resmi tarihin bunu bu
ekilde ele alarak iledii sonucu kmaktadr. Yine Helenizmin yaad corafi
alan olarak Yunanistan, Kuzey Epir, bugn baz blmleri Yunanistan dnda kalan
tm Makedonya ve Trakya, Ege Adalar ve Anadolu kabul edilmektedir.
3. HELENZM (YUNANLILIK) ORTODOKSLUK LKSTezle ilgili yaplan okumalarn neticesinde, Helen (Yunan) ulusunu
tanmlarken Helenizm-Ortodoksluk ilikisinin de ele alnmas gerektii grne
ulalmtr. Bizde bu grn olumasnn sebebi, Ortodoksluk, Helenizmin yaam
kouludur, Helen dnyas, Hristiyanlk inancnn asrlardan beri bin bir zorluklara
ramen en geleneksel eklini, Ortodoksluu korumaktadr, Hristiyanlk ve
zellikle Hristiyan Ortodoks mezhebinin Helen ulusunun tarihinde zel bir yerivardr gibi ifadelerdir.
Helenler ve Helenizm konusunda epey dnm olan Dragumis,
tarihimizin ayrlmaz bir paras, soyumuzun tarihinin devam olduu iin Ortodoks
Kiliseyi destekliyorum, demitir. Dragumis bu destei ne ekilde verdiini de
28on Dragumis, O Ellinismos Mu Ke Ellines [Yunanllar ve Yunanllm],Atina: Ekdosis NeaThesis [Nea Thesis Yaynlar], 1991, s. 21-25.29
Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 168-169.30 Georgios Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni, ev. bram Onsunolu, stanbul:Kitabevi Yaynlar, 2005, Tm Eser.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
25/566
9
tanmlamtr. Kiliseye gidip ha kararak, ikonalar ve papazlarn elini perek,
tepsiye (kumbaraya) bozukluklar atarak. Ona gre, boyunduruk altndaki Helenler
iin kilise bir merkezdir ve okullardan ayrt edilemez. Uzun bir sre iin, pek ok
yerde Helenlerin kilisedeki ibadetleri ve orada toplanmalar dnda, herhangi bir
kltrel yaamlar olmamtr. Bu seremoniler, Helenlerin tek milli gsterileridir31.
Tevratn ve bugnk ncili tekil eden Matthieus, Markus, Lucas ve
Johannes (Yani) tarafndan muhtelif tarihlerde yazlan drt ncilin Yunan dili ile
yazlm ve bunlarn bat Hristiyanlk dnyasna bu dil ile arz edilmi olmas,
batllar nezdinde Helenleri Hristiyanln ncleri konumuna getirmitir32.
Okullarda okutulan tarih kitaplarndan da anlalaca gibi resmi Yunan
tarihi, Bizans mparatorluunun tarihini, Hristiyanln ve Ortodoks mezhebinin
tarihiyle dorudan ilikilendirmektedir. Bu dinin nc ve temel kurumu olan
Kilisenin kuruluu, glenmesi ve temel ilkelerin olumas, mezhebin kimlii ve
kiilii edinmesi, Ortodoksluun temel ilkelerinin belirlenmesi ve teki din ve
mezheplerden ayrlnn olumas, hep Bizans tarihidir. Orta 2. snfa ait tarih kitab
Roma ve Bizans dnemini ele almakta ve yukarda ifade ettiklerimizle bire bir
rtmektedir33. Yzyllar boyunca bu ilikiden ayr bir kltr domutur. Helenler,
Hristiyan Ortodoks mezhebini uluslar ile zdeletirmekte, Ortodoksluun btn
dnyada Helen (Yunan) Ortodoks ismiyle bilindiini (Grek Ortodox, Trkede ise
bazen Rum Ortodoks) ifade etmektedirler34.
Osmanldaki Millet Sistemine gre, Mslmanlar tek millet,
gayrimslimler de inandklar din veya mezhebe gre ayr ayr millet olarak
tannm, siyasi idari ve sosyal organizasyonlar da bu ayrmn temelinde
gelitirmilerdir35. Trk ve Rum Nfus Mbadelesine likin Szleme ve
Protokol da bu esasa gre yazlmtr36. Bu olgu Ortodoksluun Helenizm ile
zdeletirilmesinin gstergesi olarak deerlendirilebilir.
31Dragumis, O Ellinismos Mu Ke Ellines [Yunanllar ve Yunanllm],s. 78-89.32Fehmi Nuza, Yunanllar ve Yunanllk I, Trk Kltr Dergisi, Yl: 20, Say: 231, s. 551-553.33Lambros akiras, Zaharias Orfanudakis, Maria Theoharis, storia Romayiki Ke Vizantini [Romave Bizans Tarihi], Gimnasio [Orta] 2, Atina: Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion [EitimKitaplar Yaynlama Kurumu], 2001, Tm Kitap.34Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 107-108; 130-135.35 Emre zylmaz (Sonraki dipnotlarda zylmaz olarak gsterilecektir), Heybeliada RuhbanOkulu zerine Bir nceleme, (Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap
Tarihi Enstits, 1999), s. 2.36 smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar (1920-1945), Cilt: 1, Ankara: Trk TarihKurumu Basmevi, 2000, s. 185.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
26/566
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
27/566
11
Ortodoksluklarn ifade eden kii olarak grmlerdir. Bugn diyasporadaki Helenler
iin durum ayn ekilde devam etmektedir. Hala pek oklar iin Helen olmak,
tartmasz Ortodoks olmak anlamna da gelmektedir. Bu sebeple Yunanistan
Anayasasnda Helenizm ve Ortodoksluk birbirinin ayrlmaz paralar olarak
grnmektedir
Hristodulos laikleme ynndeki faaliyetleri tehlike olarak alglamakta, bu
tip admlarn bir takm yeni fikirlerin etkisiyle ve geri kalm grnmemek iin
atldn sylemektedir. Ona gre laik devletin, sanki Ortodoksluk Helen soyunun
besini deilmi gibi herhangi bir ayrm yapmadan tm dinlere eit mesafede
durmas ve Ortodokslua zel bir sempati gstermemesi kabul edilebilecek bir olgu
deildir. Oysa Yunanca Kilisenin iinde kirlenmeden korunmu ve Yunan tarihi
Kilisede canl kalmtr. Kiliseyi elinde tutan, tm ulusu elinde tutmaktadr42.
Bu bilgilerin nda, sonraki blmlerde ele alnan konular daha iyi
deerlendirilebilecektir.
B. HELENLERDE (YUNANLILARDA) ULUSAL BLNCNOLUMASI
1. OSMANLI DARESNDE RUMLAR (HELENLER) TURKOKRATA
Tezimizin anlalabilirliini arttrabilmek iin ele almakta yarar
grdmz konulardan bir tanesi de, Osmanl daresinde Rumlar baldr. Ayn
dnem Yunan tarihiliinde Turkokratia olarak adlandrlmaktadr. Szle
bakldnda Turkokratia43 kelimesinin, Trk egemenlii, ya da Osmanl
egemenlii/hakimiyeti olarak akland grlmektedir44. Turkokratia kelimesi
birleik bir kelime olup, Turkos ve kratos kelimelerinden olumaktadr.
Kratos, devlet ya da iktidar anlamna gelmektedir. Fiil hali krato eklindedir ve
42Eriim: http://www.imde.gr/html/gr/section02/ellinismos/speeches/01/01.htm [13 Nisan 2005]43 Richard Cloggun Trke olarak da yaynlanan Modern Yunanistan Tarihi adl eserinde,Turkokratia ifadesi Trkeye Trkokrasi olarak evrilmitir. Dimokratia kelimesininTrkede Demokrasi olarak ifade edilmesi ile tamamen ayn esaslara dayanan bu eviri ekli
dorudur ve bizim kanmza gre kullanlabilir.Richard Clogg, Modern Yunanistan Tarihi, stanbul: letiim Yaynlar, 1997, s. 14.44Yunanca Trke Szlk, s. 743.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
28/566
12
egemen olmak, ynetimi altnda bulundurmak anlamna gelmektedir45. Yunan
tarihiliinde Frenklerin Yunanistandaki iktidar dnemi de benzer ekilde,
Fragkokratia olarak isimlendirilmektedir.
Trk tezlerinde, Trklerin tarih boyunca kendi hakimiyetleri altna aldklar
topluluklara daima hogr ile yaklatklar, toplumlarn din, rf, adetlerine
dokunmadklar gibi, bu zelliklerin korunmas iin de tedbirler aldklar, hatta bu
toplumlarn kendi aralarndaki anlamazlklarda ve bunlarn zmnde nemli
roller stlendikleri ifade edilmektedir. Trk tezlerinde konuya u ekilde aklk
getirildii grlmektedir:
Anadoluyu fetheden Trkler, blgede yaayan topluluklarn dini duygu,
dnce ve yaantlarna dokunmamlar, karlatklar sorunlar i bar
bozmayacak ekilde zmlemilerdir. stanbulun fethiyle tarihte bir an kapanp,
yeni bir an almas gibi olaanst bir hadiseyle birlikte, Trklerin
hakimiyetindeki Hristiyan tebaann durumlar iin de yeni bir dnem balamtr.
Osmanl mparatorluunda Mslmanlar bir btn tekil etmi,
gayrimslimler de snfa ayrlmlardr.
1. slam hakimiyetinde bulunmayanlar (Kafir-i Harb olanlar)2. slam hakimiyetini kabul edenler (Reaya Zimmiler)3. slamn himayesini kabul edenler (Msteminler)Osmanl mparatorluunda gerek zimmiler, gerekse msteminler
dinlerinin ve mezheplerinin gereklerini serbeste yerine getirebilmilerdir46.
stanbul fethedildiinde ve Fatihin Balkanlardaki fetihleri sonrasnda
Osmanl mparatorluunun nfusunun byk bir blmn Rum Ortodokslarn
oluturduu grlmtr. Bunun iin Fatih, bo olan patriklik makamna yeni bir
Patrik seilmesini emretmitir. Dou ve Bat Kiliselerinin birlemesinin ateli bir
muhalifi olan Georgios Kurtesis, II. Gennadios adyla Patrik olmutur. Sholarios(alim) lakapl Patrik, bir teolog ve filozoftur47.
45Yunanca Trke Szlk, s. 409.46 M. Sreyya ahin, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul: tken Yaynlar, 1996, s. 46.;brahim Meral (Sonraki dipnotlarda Meral olarak gsterilecektir), Mtarekeden Cumhuriyete(30 Ekim 1918 29 Ekim 1923) Aznlklarn Sosyal, Ekonomik, Demografik Yaps ve Dlkelerle Olan likileri, (Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi
Enstits, 1998), s. 1.47Elin Macar, Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, stanbul: letiim Yaynlar,2003, s. 38-39.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
29/566
13
Gennadiosun ilk kez patrik seilmesinden sonra Fatih Onu yemee davet
etmi ve Patrike verdii nemi belirtmek zere vezirleri karlamaya gndermitir.
Kendisi de ayaa kalkarak elini tutmu ve iltifat etmitir.
Yeni Ortodoks Patrikine, dini ve idari bakmdan geni imtiyazlar salayan
bir ferman verilmitir (Fermann orijinali bugn elimizde yoktur). Kaynaklardan
edinilen bilgilere gre Patrik bu fermanla byk bir nfuz ve yetkiye sahip olmakta,
imparatorluktaki btn Ortodokslarn hem dini, hem de sivil bakan durumuna
gelmektedir. Patrike eskiden Bizans mparatorlarnn yapt gibi patriklik asas
verilmi ve bana da on iki havarinin resimleri ile ssl elmastan bir ha tayan ta
giydirilmitir. Sarayn kapsna kadar beyaz bir at zerine bindirilerek, yine parlak
bir trenle Patrikhaneye kadar uurlanmtr.
Osmanl mparatorluunda en byk aznlk nfusuna sahip olan
Ortodokslarn pek ou Osmanl ynetimini, Katolik Batya tercih etmilerdir.
Fatihin gayrimslim unsurlara tand bu geni ayrcalk ve hogr, onlarn devlete
kar minnet ve balln salamtr48.
Patrik Millet Ba unvanna sahip olmu, artk Ortodokslarn evlenme,
boanma, miras gibi zel hukuk sorunlar ve giderek Ortodokslar arasndaki cezai de
olsa teki anlamazlklar, ya Patrik veya yetki verdii papazlar tarafndan
zmlenmitir.
Osmanl mparatorluu Mslman olmayan uyruklarn yalnz verecekleri
vergilerle ilgilenmi, dier ileri kendi dinsel bakanlarna brakmtr. Bylece bir
yandan, zaten stanbula uyruk olmam olan Rusya Ortodokslar dndaki btn
Ortodokslar stanbula uyruk olurken, btn yaam boyunca sahip olmad
yetkilerle donatlm olan Patriklik, btn bu Ortodoks kitle zerinde ok geni
hukuksal yetkilere de sahip olarak tarihin en parlak ve en gl dnemini Osmanl
zamannda yaamtr49.Anagnostopulu, Babali nezdinde Ortodoks cemaatlerin en yksek
temsilcisi ve rgtlenmenin en yksek dzenleyicisi, hi phesiz, stanbuldaki
Ekmenik Patrikhanedir. Bylece, cemaatlerin i idaresi, toplumsal yaam
okullar, cemiyetler, hayr kurumlar- Ekmenik Patrikhane sayesinde kurumsal bir
boyut kazanr. yleyse teorik olarak ve bu devre dair duraan ve ematik bir
48 Yavuz Ercan, Trk Yunan likilerinde Rum Patrikhanesinin Rol, Tarih Boyunca Trk-
Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 200-202.49Cokun ok, Osmanl mparatorluu ve Rum Ortodoks Kilisesi, Tarih Boyunca Trk-Yunanlikileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 190-192.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
30/566
14
yaklam dahilinde Patrik millet badr, btn Rum Ortodoks cemaatler de
kurumsal olarak eittir demektedir50. Bu anlatmda Trklerden farkl olarak Fener
Rum Patrikhanesi, Ekmenik olarak kabul edilmitir. Hristiyan Ortodoks dinine
gre Patrikhane Ekmenik sfatyla Evrensel bir nitelik kazanmakta51, yani
ulusst bir kurum haline gelmektedir. Oysa Trkiye Lozan sonrasnda artk bir
Patrikhane deil, bir Rum Bapapazl olduu grn benimsemi ve Fener
Bapapazn sadece Trkiyedeki Ortodoks Hristiyanlarn ruhani lideri olarak kabul
etmitir. Bunun da sebebi, Cumhuriyetin ilanyla laikliin benimsenmesi ve
Fenerdeki kurumun da buna uyarak, dier lkelerle dini de olsa ilgisini kesmesi
gerektiidir52.
Osmanl mparatorluu Ortodokslara verdii yetkileri Ermeni Milleti,
Yahudi Milleti diye tanmlad dier gayrimslim topluluklara da tanmtr.
Baskn Oran bu olguyu, Mslman olmayan aznlklara 1454 ylnda, yani
Avrupada daha henz reform yaplp aznlk kavram bile ortaya kmadan aznlk
grubu stats tandlar. Bunlarn gelenek ve greneklerini srdrmelerine, yalnz
kendilerini ilgilendiren yasalar yapp uygulamalarna, hatta Millet Balar
araclyla vergi toplamalarna ve istemlerini her an bunlar araclyla Saraya
yanstmalarna izin verdiler. Hem de bu ayrcalklar, Avrupadaki gibi mcadele
sonucu zorunlu olarak verilmedi, Berat ad verilen fermanlarla stanbul alnr
alnmaz tek yanl olarak verildi saptamasnda bulunmaktadr53.
Ayn dneme kar tarafn penceresinden baktmzda neler grmekteyiz?
Ansiklopedi, internet, tarih kitaplar ve okul kitaplarnda daha nce tanmn
verdiimiz Turkokratia ifadesi ve dnemi ile ilgili yaplacak kk bir gezinti bile,
iki tarafn yaklamlar arasndaki derin fark ortaya koymaya yetecektir.
Nea Ekdosi Yaynlarndan km olan Yunanca 2002 Ansiklopedisinde
(Egkiklopedia 2002) Turkokratia, Yunan tarihinin Helen blgelerinin Trk idaresialtnda bulunduklar dnem olarak tanmlanmaktadr. Bu dnem kat zerinde
1453te stanbulun dmesi ile balayan ve 1821 Yunan htilalinin patlamas ile
sona erecek olan dnemdir. Kat zerinde ifadesinin kullanlma sebebi, dnemin
50 Athanasia Anagnostopulu, Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal erevesi, 19. Yzylstanbulunda Gayrimslimler, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s. 1.51Macar, a.g.e., s. 16.52 Sabahattin zel, Atatrk Dnemi Trkiye-Yunanistan likileri, (Ed. Hasan Celal Gzel),
Trkler, Cilt: 16, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 643, 653.53 Baskn Oran, Trk Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara: Mlkiyeliler BirliiVakf Yaynlar, 1986, s. 26.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
31/566
15
Helenlere ait tm blgelerde ayn anda balayp sona ermemesindendir. Bunun en
arpc rneklerinden biri Selaniktir ki, Trkler tarafndan 1423te igal edilmi ve
1912de kurtarlmtr. Oysa Girit Adasnda ayn dnem, 1669-1913 yllarn
kapsamaktadr.
Ansiklopedide, Yunan tarihinin bu dnemi en karanlk ve Helen ulusu iin
en hazin dnem olarak nitelendirilmektedir. Boyunduruk altndaki (ipodulos) Helen
nfusun durumu, korkun (friktos) kelimesi ile anlatlmaktadr.
galcide insaniyetten eser dahi yoktur. Patrike verilmi olan
ayrcalklara hibir zaman uyulmam, vatandalar srekli hapsedilmi veya
katledilmilerdir. Vergilere katlanmak zor ve eitim yetersizdir. Reayann hayat,
namusu ve mal varl, her Trkn niyetine baldr. galcinin hi kimseye hesap
vermesi gerekmemitir. Ancak bu anlatlanlar iinde en korkun olan, ocuklarn
devirilmesidir. Bu olgu kan vergisi olarak anlm ve igalcinin bu nlemi,
Helenizm iin gerek bir ykm olmutur. Pek ok Helen, Trk zorbalndan
(tirannia) kamak iin yurt dnda eitli ehirlere yerlemitir. Buralarda bilimde
ve ticarette baar gstermilerdir. Bir ksm Helen de silahlanarak dalara
kmlardr. Bunlar kleftler (Yunan tarihinde eteci efe) olarak isimlendirilmiler
ve daha sonralar lkenin kurtuluu iin mcadele eden ilk birlikleri
oluturmulardr. 1821den nce de pek ok ayaklanma kaydedilmitir. En nemlileri
1463, 1479, 1495, 1499, 1532, 1574, 1585, 1612de kaydedilen ayaklanmalardr.
Ancak Trk egemenliinin sona ermesinin balangc 1821dir54.
nternet zerinden yaptmz taramalarda ulatmz bilgiler de tamamen
ayn paraleldedir. Baz tanmlar, Turkokratia dnemini 1071den balatmakta ve
Osmanllarn bu blgeye aamal olarak yayldklarn, zamanla bugnk
Yunanistann tamamn igal ettiklerini ifade etmektedirler.
Osmanl Trkleri blgeye, Bizans mparatorluunun, hal seferindenzayflad bir anda ulamlardr. Bu arada Bulgarlara ve Srplara kar kazandklar
savalarla Osmanllar Gney Balkanlara doru da ilerlemiler, 1458de Atinay da
igal etmilerdir. 1500den itibaren Yunanistann ada ve ovalarnn byk blm
Osmanllarn ellerine dm, Helenler przl yzeyden dolay Osmanllarn
dalk blgelerde etkili askeri ve siyasi varlk gsterememeleri sebebiyle, Yunanistan
yarmadasn brakarak dalara yerlemilerdir55.
54Turkokratia, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 19, s.400.55Eriim: http://www.el.wikipedia.org [22 Mays 2007]
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
32/566
16
Hacifotisin, Trk daresinde Helenlerin Gnlk Hayat ( Kathimerini Zoi
Ton Ellinon Sti Turkokratia) adl kitabnn sunumu, bu dnem iinde ele alnan
konular hakknda tam bir fikir vermektedir. Kitabn, ad geen dnemle ilgili
etkileyici bir gezinti olduu sylenmekte, igalcinin ngrd koullarn,
skntlarn, ilelerin, ama bunun yannda snflarn, ticaretin, dinin (kilisenin) ve
Avrupa ile Msrdaki parikiyalarn56 da anlatld ifade edilmektedir. Bu kitabn
okuyucusu d ve ayn zamanda ayaklanmaya sebep olan ykselii, fetih
yllarndan itibaren slamlatrmalar, gizli Hristiyanlar, Helen soyunun ekonomik
olarak ilerleyiini, Helenlerin milli uyanlar ile ilgili heyecan verici ayrntlar
grecektir. Kitapta hznlerden, kk ayaklanmalardan, dalk blgelerdeki
nfustan, bayramlardan (yortulardan), doktorlardan, limanlardaki hayattan,
kleftlerden, halk eitmenlerinden ve byk tercmanlardan sz edilmektedir57.
Yunan tarih kitaplarnda dnemle ilgili ele alnan konular bunlardr.
Okullarda ad geen dnem, Orta 3. snfta ele alnmaktadr. Ders kitabnda
da dnem iin, Yunan tarihinin en kritik dnemi nitelemesinin kullanlm olduu
dikkat ekmektedir. Bizansn 1453te k, Helen varln tehdit eden
ktlklerin sebebi olarak gsterilmektedir. Avrupann yeni siyasi ve dini atlmlar
yapt ve Rnesans ruhu ile edebiyatta, sanatta ve bilimde nemli gelimeler
gsterdii esnada Helenizmin yaam mcadelesi verdii, ancak her eye ramen
takdir edilmesi gereken bir dayankllk gsterdii, milli deerlerini bu kt
koullarda dahi koruduu ve kendi Rnesansn yaratt sylenmektedir. Maddi
ykmlar, slamlatrmalar, ocuklarn devirilmesi (ki pedomazoma, szlk
anlamyla ocuk toplama olarak ifade edilmektedir), ar vergiler, eitli basklar
onlar yldrmam, Patrikhane ve Kilise etrafnda birlemiler ve kurtulu mitlerini
canl tutmulardr.
Ders kitabnda, Osmanl mparatorluunun idari rgtlenmesianlatlmakta, verimli arazilerin Trklerin eline getiinin, Hristiyanlarn dalk
blgelerde snrlandrldnn alt izilmektedir. Hristiyan iftilerin son derece kt
koullarda altklar, ancak 17. yzyldan sonra kk arazi sahiplerine rastland,
56 Parikiya, tarihsel olarak olumu, ortak bir ulusal bilin ve ruh yaps tayan ve kendi ulusalyresinin dnda bulunan, ekonomik-toplumsal ilevi ile kapitalist/burjuva iblmn kolaylatran
ve zorlayan insan topluluudur. Herkl Milas, Yunan Ulusunun Douu, 2. b., stanbul: letiimYaynlar, 1999, s. 69.57Hacifotis, a.g.e, D Kapak.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
33/566
17
18. yzyldan itibaren Rum ticaretinin gelime gstermeye balamas ile birlikte
byk arazi sahiplerinin olutuu ifade edilmektedir.
Osmanl vergilendirme sistemi de olduka ayrntl bir ekilde ele
alnmtr. slamlatrmalar Helenizm iin byk tehlike olarak yorumlanm, bu
fenomenin Hristiyanlar gizli din tamaya zorladnn alt izilmitir.
slamlatrmann en kt ekli de, ocuklarn devirilmesidir. ocuk seiminde en
yetenekli ve salkl olanlarn tercih edilmi olmas sebebiyle, Helenizm en canl ve
parlak genlerinden yoksun kalm ve bu durum Helen varl iin tehlike
yaratmtr. Korsanlk ve deniz gvenliinin olmamas sebebiyle ky yerleim
birimleri ve adalar terkedilmilerdir58. te Orta 3 ders kitabnda Osmanl imaj
bunlarla izilmektedir.
Yunanistan ve Fransa niversitelerinde, Bizans Tarihi dersleri vermekte
olan Nikos Svoronos, yakn dnem Yunan tarihi ile ilgili kitabnn Trk daresi
(Turkokratia) Dneminde Helenlerin Sosyal Durumu balkl blmnde unlar
kaydetmektedir:
Boyun edirilmi olan (ipotagmenos) Hristiyan nfusun hukuki stats
eriata gre dzenlenmitir. Bu, hayat ve mal sahibi olma hakkn tanmakta ve
direnmeden Osmanl egemenliini kabul etmi olan tm halklara ibadetlerini yerine
getirme zgrl vermektedir. Ancak bunun bedeli olarak cizye adndaki kelle
(ba) vergisi (kefalikos foros)59 vermek zorundaydlar ki, Hristiyanlar buna
hara ismini vermilerdir. lk padiahlar genel olarak eriat kanunlarn
uygulamlardr. Ayn kanuna gre zorla igal edilmi olan toprak padiaha
gemekteydi ve padiah bunu hizmetleri karl olarak gazilere (sipahilere) ve
Osmanl mparatorluundaki bir takm yetkililere datmtr. Bu ekilde Asya,
Trakya, Makedonya ve Tesalyadaki verimli arazilerin byk blm, gerek mlk ve
gerekse timar olarak Trklerin eline gemi, topran bir blm de vakf olarak dinikurumlara verilmitir. Hristiyan iftiler timarlarda toprak klesi (duloparikos)
haline gelmilerdir. Hristiyanlara Makedonya ve bat Tesalya, Epir, Sterea Ellada,
Mora (Peloponnisos) ve adalardaki dalk blgeler braklmtr.
58Vas. Vl. Sfiroeras, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih],Gimnasio [Orta] 3,Atina: Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion [Eitim Kitaplar Yaynlama Kurumu], 1999, s. 99-105.59
Szlkte Kefalikos Foros ifadesinin karl olarak, Kelle Vergisi denilmektedir. Yunanca Trke Szlk, s. 381.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
34/566
18
Reayann yapmak zorunda olduu ykmllkler, ilk balarda Bizans ya da
Frenk dnemine kyasla daha azdr. Ancak cizye haricinde r vergisi de demek
zorunda kalmlardr. Buna reticilerin efendilerine saladklar pek ok yararn da
ilave edilmesi gerekir.
Reayalar pek ok yasaklar ve zorunluluklara uymak zorunda da
braklmlardr. Ata binme ve silah kuanma yasa, yeni kilise ina etme ve an
kullanma yasa, tanklklarnn adalet iin deer yanstmamas, zel giysiler giymek
zorunda olmalar bu tr zorunluluklardandr. Adalar ve ky eridinde olanlar Trk
donanmasna belli sayda denizci (kalyoncu) vermek zorunda olmulardr.
Hristiyanlar iin en ar olan da, 6-15 ya aras ocuklarn askere alnmasdr.
Bunlar slamlatrlmlar ve Trk geleneklerine altrlmlar, zel okullarda eitim
alarak nce acemi olan, daha sonra da yenieri olmulardr. Osmanl mparatorluu
st dzey yneticilerini de bu ekilde salamtr.
Osmanl mparatorluunun zayflamas ile ilgili sebepler Hristiyanlarn
durumunu da etkilemi, artk bundan byle ne eriat, ne de reaya ile ilgili padiah
buyruklar sert bir ekilde uygulanamaz olmutur. Her ey paalarn ve Babali
memurlarnn insiyatifine terk edilmi, timarlar ve iftlikler miras yolu ile geen
mlkler haline gelmi ve reayaya ait topraklar yutulmutur. Epir, Girit ve
Anadoludaki nemli sayda Hristiyan slam dinine gemek zorunda kalmtr.
Giderek eitlenen ykmllkler daha da katlanlmaz bir hal almtr.
16. ve 17. yzyl, Osmanl daresindeki Helenler iin kritik bir dnem
tekil etmitir. Katliamlarn, slamlatrmalarn, birbiri ard sra gelen savalarn,
talyaya toplu glerin yaanmas sonucunda Helen nfus eksilmi, ky blgelerin
bir blm ve adalarn byk ksm tamamen boalmtr. lkede kalanlar ovalar
terk ederek dalara snmlardr. Tm bu zorluklara ramen, bu iki asr boyunca
Helenler, tm imkanlardan yararlanmay hedefleyerek organize olmayaalmlardr60.
stte yazlanlardan da anlalaca gibi Yunan tarih yazmnda bu dnem,
Helen ulusunun Osmanl daresi ile ilgili ikayetlerinin bilimsel olarak dile
getirilmesi diyebileceimiz bir slupla yazlmaktadr.
60 Nikos G. Svoronos, Episkopisi Tis Neoellinikis storias [ada Yunan Tarihinin GzdenGeirilmesi],Atina: EkdosisThemelio [Themelio Yaynlar], 1999, s. 40-43.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
35/566
19
Osmanl daresinin Yunanistan iin bir tek pozitif getirisi olmutur. O da,
asrlarca uyuyan Helenlik bilincine ac ila etkisi yapmas ve onu uyandrmasdr61.
Trkler iinse, Osmanl Devleti gayrimslim reayasna din serbestlii
yannda her zaman efkat ve anlay gstermi, imtiyazlar vermitir Bununla
birlikte, d tahriklerin de tesiri ile Rumlar istiklal sevdasna dmlerdir62.
2. RUMLARDA (HELENLERDE) ULUSAL BLNCNOLUMASINDAK ETMENLER
Yunan tarih kitaplarnda Rumlarda (Helenlerde) ulusal bilincin ne zaman
olutuu sorusuna yant aradmzda, bunun Malazgirt Savana kadar
gtrlebildiini grmekteyiz.
Svoronosa gre, Hristiyan olan Helen nfus, ulusal ismini terk etmitir.
Daha nceki blmlerde de bahsettiimiz gibi bunun sebebi, kelimenin putperest
anlamnn tamaya balamasndandr. Zamanla Hristiyan ve Romal (Rum)
kelimeleri neredeyse ayn anlam kazanm ve bunun sonucunda Helen olma
bilinci zayflamtr. Ancak sre ilerledike ayn halk ehre deitirmi, kendi z
bilincine varm ve eski Helenizme yeniden balanmtr. Helenizmin bu yeni rotas,
XI. yzyl sonlarndan balayarak eitli aamalardan gemi ve XIX. yzyl
balarna kadar devam etmitir. Bu, eski bir halkn yenilendii ve yeni bir tarihi
varlk, Yeni Yunanllar (Neoellines) yani Helen ulusu haline geldii dnemdir.
Bu dneme kronolojik olarak bir balang vermek gerekirse, 1071 yl ya
da tahta Aleksis Komninosun (Trke kaynaklarda Aleksios Komnenos olarak
gemektedir63) kt 1081 yl orijin olarak kabul edilebilir. nk Aleksis
Komninos, Helen olan bir hanedann kurucusudur. O andan itibaren Helenizm
dman halklar ve uluslar tarafndan evrilmi ve yaltlm olduu durumda, kendizel siyasal ve kltrel varln derin bir ekilde kavramtr. O gne kadar
Helenizm (Yunanllk) fikri halk tabakalar iin uzak bir an iken, her geen gn
aydnlar tarafndan daha sklkla ele alnan bir konu olmutur. Bizansl aydnlar,
dnyay yeniden Helenler ve barbarlar olarak alglamaya balamlardr. yle ki
61Dimopulos, a.g.e., s. 317.62 Mbahat S. Ktkolu, Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve
Sonular, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 157.63 Tahta I. Aleksios olarak km ve 1081-1118 tarihleri arasnda hkm srmtr.Komnenos, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Cilt:13, s. 6913.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
36/566
20
XIV. yzyl sonunda ve XV. yzyl banda Helenizmin devamll bilinci ok
aktr. Helen stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesinin akabinde balayan
ulusun tekrar dirilecei ryas, Helenlemi bir Bizans mparatorluu olarak
dirilme ierii kazanmtr64.
Milas, Helen ulusunu ortaya karan Helen ulusal bilincinin kiisel
dzeyde ok eskilerde, belki de XV. yzylda, toplumsal bir g olarak ise XVIII.
yzylda grldn savunmaktadr65.
Dimopulos, Helenizmin hem kavram, hem de ierik olarak Bizans iinde
yava yava sndn, buna ramen Yunancann yaadn, Frenk daresi
dneminde ilk uyann gerekletiini ifade etmektedir. Ancak bu, ksmi bir
uyantr. Bu uyann gereklemesinde Trk idaresi dnemi katalizr ilevi
grmtr. Halkn bilincini sarsm, bu halk Trklerle yzleince ulusal farklln
ne demek olduunu idrak etmitir. Farkl rklardan gelenlerle yaanan maceralar, z
benliin fark edilmesini salamaktadrlar. Helenler sorunun, Trklerle aralarndaki
dini farktan kaynaklandn dnmlerdir. Bunun sonucu olarak ise Hristiyan
Ortodokslua byk bir balanma gereklemitir. Kilise, Rumlar (Helenleri)
etrafnda toplama baarsn gstermitir. Bizans dneminde Helenlerin ulusal
benliklerinden uzaklamalarnda kilisenin sorumluluu bykse de, tersine onlarn
Trkler tarafndan farkllatrlmalarna izin vermeyiiyle yapt katk, daha byk
olmutur. Zamanla Trklerle olan tm farkllklarn idrak etmilerdir ki bu, hem
dini, hem de ulusal farkllktr66.
Rumlarda (Helenlerde) ulusal bilincin olumasnda kilisenin rol Trk
kaynaklarnca da, Yunan kaynaklarnca da kabul edilmektedir. Svoronos bunu,
Ortodoks Kilise kuvvetlerin lideri olmu ya da Helenlerin savunmasn rgtlemi,
ulusla balanmtr. Ayn zamanda Bizans mparatorluunu bir ekilde devam
ettiren tek siyasal g olarak ortaya km ve gelecekteki Helen Hristiyan devletiryasn ete kemie brndrmtr demektedir67. yle ki, Ayasofya (Agia Sofia)
Kilisesi, stanbulun Helenler tarafndan yeniden elde edilecei dncesinin
sembol haline gelmitir68.
64Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 54-83.65Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 163.66
Dimopulos, a.g.e, s. 317-319.67Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 8568Meral, a.g.e., s. 7.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
37/566
21
Haciantoniyuya gre, Osmanl daresinde Helenler iktidar kaybetmilerse
de, tarihi bilince sahip rgtl bir cemaat olarak varolmulardr. Bunda da en nemli
pay Ortodoksluk inancnda, Yunancada, cemaatler ve esnaf loncalar ats altnda
rgtl bulunmalarndadr. Bu unsurlar ulusun tarihi belleini korumular ve takdire
ayan bir dayankll glendirmilerdir69.
Hasiotis, cemaat idarelerinin bir dereceye kadar d mdahaleyi
hafiflettiini, bir yerleim veya kyn kk dnyas iinde zgrce bir nefes alma
imkan sunduunu kaydetmektedir. Cemaatlerdeki ileyi, Rum (Helen) Ortodoks
unsurun ilkel bir siyasi yaama sahip olmasna ve problemlerini beraberce zmesine
yardmc olmutur. Bu olgu, demokrasi ruhunun ve cemaat yelerinde ulus bilincinin
gelimesinde rol oynamtr70.
XVII. yzyldan itibaren, Osmanlnn gcn kaybetmesine paralel olarak
iki sosyal grup, bakentte Fenerliler ve tarada ayan etkin olmaya balamlardr.
Fenerliler Reis-l Kttab (Dileri Bakan) ile Divan- Hmayunda grev
almlar, 1716dan 1821e kadar Eflak ve Bodan Beyliklerinde bulunmulardr.
Ancak voyvoda olarak grevlendirilen Rum beyleri, Balkan lkelerinde Osmanl
Devleti aleyhinde kkrtmalarda da bulunmulardr. Bunlar arasnda Osmanlya
sadakatten ayrlmayan drstlkle hizmet edenler olmakla birlikte, kendilerine
duyulan gveni ktye kullanarak ihanet edenler ounluu tekil etmitir71.
Yunanca tarih kitaplarnda bu konuyla ilgili olarak, Fenerliler snfnn
gelime gstermesiyle birlikte, Rumlarn (Helenlerin) kilise liderlii haricinde bir
siyaseti snfna sahip olduklar ifade edilmektedir. Bu siyaseti snf, tm karanlk
yanlarna ramen (ki bu ifadeyle igalciyle yani Osmanlyla ibirlii
kastedilmektedir) g anlarda millete byk hizmetlerde bulunmutur72.
Bu arada ayanlar gurubu da benzer bir gelime gstermi, kilise ve
Fenerlilerin yannda nc bir siyasal g olarak ortaya kmtr73.Helen ulusuluunun gelimesine katk yapm bir dier unsur
aydnlanma srecidir. Aydnlanma her ne kadar baka bir gereklie, Bat
69 Kostas Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], Atina: Ekdosis Diyorasis [Diyorasis Yaynlar], 2002, s. 11.70. K. Hasiotis, Metaksi Othomanikis Kiriarhiyas Ke Evropaikis Proklisis [Osmanl daresi veAvrupa Kkrtmalar Arasnda], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis University Studio Press[University Studio Press Yaynlar], 2001, s. 84-85.71Meral, a.g.e., s. 7-8.72
Haciantoniyu,storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s.13.73Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 90.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
38/566
22
Avrupaya ait fikirler retse de, boyunduruk altndakilerin benliklerini
kazanmasnda byk katks olmu ve zgrlk zlemini arttrmtr74.
Bat ideolojisinin Helen topraklarnda yaylmaya balamas, Helen
dncesini zenginletirmi ve onu geleneksel Ortodoksluk kalbndan karmtr.
Yunan tarih kitaplarnda iaret edilen unsurlardan biri de, Rum (Helen)
burjuva snfnn etkinlikleriyle ilgilidir.
XVI. ve XVII. yzyllarda snrl ve az saydaki Rum (Helen) tccar ve
sanayici grubu, hem sayca, hem de zenginlik olarak gelime gstermi ve ayr bir
sosyal snf haline gelmitir. XVIII. yzyl ortalarndan itibaren bu snf, kendini
gl hissederek ulusal meselelerin idaresine katlmak istemitir. Helen burjuva
snf ykselme eyleminde Trk igali ile yz yze gelmi, snf ile Trk igal
koullar arasndaki ztlk, sz konusu olan bu byk ve yeni snfn nemli bir
blmnde ulusal ayaklanma fikrinin olumasn salamtr. Bu snf ayn zamanda
Bat ile iliki halinde olduundan, ulusal bilincin byk bir kesinlik almasn
salamtr.
Ulusal varl gvence altna alabilmek iin igalciyle yani Trklerle
birlikte varolma ideolojisi, ya da Hristiyan glerin (rnein Rusyann) Osmanl
mparatorluuna mdahalesiyle kurtulmaya dnk hayallerin karsna, XVIII.
yzyln son eyreinden itibaren, bamsz bir Yunan Devleti kurmak amacyla
Rumlar (Helenleri) rgtlemek dncesi kmtr. Hazrln liderliini ve ulusun
rgtlenmesi grevini zerine alan Helen burjuva snf, XVIII. yzyl ortalarndan
itibaren Helenlerin ideolojisinin taycs olarak kmtr.
Gelien kent merkezleri, Helenizmin kltr merkezleri olmular ve bu
merkezlerde pek ok okul bulunmutur. Yunanca kitap yaynlarnda ve batda eitim
alan Helenlerin saysnda art yaanm, bunlar Rumlara (Helenlere) ait eitim
kurumlarnda grev almlardr.Helen burjuva snfnn en dinamik kesiminin ve onu ifade eden
aydnlarn ulusal bilinci, XVIII. yzyl sonunda ve XIX. yzyl balarnda belli bir
olgunlua ve safla ulam, dank haldeki ihtilal glerini rgtlemeleriyle
74
Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s.13.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
39/566
23
Yunan Bamszlk hareketine gelinmitir75. Bu snf Yunan Devleti ile de iliki
halinde olmu ve aamal olarak bu devletle rtmtr76.
Clogg, Eer Osmanl mparatorluu, XVIII. yzylla beraber asker, toprak
btnl ve iktisat bakmndan zayflam olmasayd, bu ayaklanmann baarl
biimde yrtleceini bile dnmek olanaksz olurdu demektedir77.
Bu arada Yanyal Ali Paa gibi bir takm ayan ve paalarn ayaklanmalar,
Rumlara (Helenlere) Osmanl mparatorluundaki krizin derinlemekte olduunu
gstermitir. Artk Helenler aydnlaryla, tccarlaryla ve gelien bilimsel metotlarla
hazrlklarn yapmaktadrlar. Haciantoniyunun deyimiyle, Artk ulus uyanmtr,
ihtilal dncesi trmanmaktadr ve geriye fitili atelemek kalmtr. Btn sosyal
snflarn kaynamakta olduu durumda, fitili Filiki Eterya atelemitir
Dostlar Cemiyeti olarak evirebileceimiz Filiki Eterya, 1814te
Odessada kurulmutur. Filiki Eterya tm vilayetlerin, tm toplumsal snflarn ve
ideolojik tutumlarn (st ve alt kademedeki ruhban snfnn, byk toprak
sahiplerinin, ayanlarn, tccarlarn, armatrlerin, aydnlarn, Fenerlilerin, kleftlerin,
denizcilerin, iftilerin v.s.) g birlii yapmasn salam ve bir disiplin getirmitir.
Bu, kurtulutan nceki kurtulutur. Gerek i zgrln Helenlere fleyen
Filiki Eteryadr. Helenleri zgrletirmi ve o andan itibaren igalciyle birlikte
yaamak artk olanaksz hale gelmitir78.
Svoronos bu gelimeyi, artk Helen ulusu oluumunu tamamlam ve 1821
ihtilaliyle varln ilan etmitir79 szleriyle ifade etmektedir.
syan ksa srede gelime kaydetmi ve Osmanl mparatorluu isyan bir
ara bastrmsa da, zaman ierisinde yetersiz kalmtr. Yunan ayaklanmas Rusya,
Fransa ve ngiltere tarafndan da desteklenmi, hatta kkrtlmtr. Osmanl sava
gemileri 1827de Navarinde ngiliz-Fransz-Rus mttefik donanmas tarafndan
batrlm ve Navarin deniz sava Morada Osmanl kuvvetlerini, stn durumdanyenilmi duruma sokmutur80. Devamnda 1828de balayan Osmanl-Rus Sava,
Yunanistann bamszln kazanmasnda nemli bir unsur olmutur. Osmanl
75Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 97-106.76Sia Anagnostopulu, Mikra Asia 19os e.-1919 [Anadolu 19. y.y. 1919], 2i Ekdosi [2. b.], Atina:Ekdosis Ellinika Grammata [ Ellinika Grammata Yaynlar], 1998, s. 317.77Clogg, a.g.e., s. 32-33.78Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941[Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s.14-18.79
Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 106.80Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt: 5, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1995, s. 118-119.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
40/566
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
41/566
25
Yunanistan yukarda belirttiimiz bu hedeflerden byk blmne
ulamtr da. Yunan Devleti kurulmu, Yedi Adalar, Tesalya, Epir, Makedonya ve
Trakyann bir blm, Girit ve Ege Adalarn ele geirmitir. 1947 ylnda Oniki
Ada talyadan alnarak Yunanistana verilmitir. Yunanistan ayn byk ama
dorultusunda 1919 ylnda Anadolu Harekatn gerekletirmi, ancak bu kez
giriimi felaketle sonulanmtr. Son elli yl iinde Kbrsta Enosisi, yani
birlemeyi gerekletirmek iin elinden gelen gayreti gstermitir ve gstermektedir.
Kamran nan, Megali deaya ksaca Helen emperyalizmi denilebileceini,
Helenlerin nderliinde Bizans mparatorluunu yeniden diriltmek hedefi olarak
da tanmlanabileceini ifade etmektedir85.
Atina Belediye Bakanl da yapm olan Emmanuil Benakisin86 kz
Pinelopi Deltann, Megali dea ryacs olarak da tannan Venizelos ile ilgili
aktard bir anekdot, Kamran nann bu tanmn dorulamaktadr.
Venizelos 1915te skenderiyeye gelmesi iin yaplan teklifi kabul etmi
ve Pinelopi Deltann kardei Andonis tarafndan misafir edilmitir. skenderiye Rum
Cemaati kendisine grlmemi bir karlama dzenlemitir. Yollar, pencereler ve
balkonlar insanlarla dolmu, her yerde mavi beyaz Yunan bayraklar dalgalanm ve
tm gzergah boyunca kendisine, balkonlardan ve pencerelerden iekler atlmtr.
Aylardan Nisandr.
O gece Andonis Benakisin evinde verilen yemek esnasnda konumalar
siyaset zerinde younlamtr. Venizelos o gece orada bulunanlara, siyasi program
hakknda geni bilgiler vermitir. anakkale Savana katlmmz bizim sadece
kk fedakarlklarmz gerektirmektedir. Ama bunun karl? sorusunu
yneltmitir. Andonis Benakis de Venizelosun karsna bir harita amtr.
Venizelos, hzl bir hareketi ile tm Anadolu kylarn ve ilerini taradktan sonra,
Karlk olarak Lloyd George bize bunlar vaat ediyordu demitir. Venizelos buekilde Helenlere, ryalarnda dahi grmeye cesaret edemeyecei ufuklar sunmutur87. Bu anekdottan hareketle, en azndan bir grup Helenin ad geen lknn sk bir
takipisi olduu rahatlkla sylenebilir.
Megali dea ifadesini ilk kez dile getiren, Helenli bir Ulah olan, Ali
Paann oluna doktorluk ederken bamsz kralln ilk yirmi ylndaki en etkili
85 Kamran nan, Trk-Yunan likilerinde Dinamikler, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri,
Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 93.86Emanuil Benakis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 13, s. 144.87Pinelopi Delta, Elefterios K. Venizelos, Atina: 1978, s. 11-12
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
42/566
26
siyasal kiiliklerden biri olmaya ykselmi oannis Kolettistir. 1844te ilk
anayasann oluumuyla sonulanan grmelerde Kolettis, kralln ilk snrlar
dndaki blgelerde yaayan Helenlerin davasn, bamszlk savamnn iinde yer
alan yerlilerin hegemonyac isteklerine kar savunmutur. Yalnzca krallkta
yaayanlarn deil, Yunan tarihi ya da Helen (Yunan) soyuyla ilikili olanlarn da
Helen (Yunanl) olduklarnda diretmitir. Helenizm balca iki odakta toplanyordu:
Kralln bakenti olan Atina ve tm Helenlerin (Yunanllarn) d ve umudu
olan ehr-i Konstantiniye.
Kolettis, 1844teki anayasa kongresinde unlar sylemitir:
Yunan Krall tm Yunanistan deil, yalnzca onun en kk ve en
eski parasdr. Doma byme Helen (Yunanl) olan kimseyalnzca bu krallk ierisinde yaayan deil, ayn zamanda
yonyada, Tesalyada, Serezde, Edirnede (Adrianupolis),
stanbulda (Konstantinupolis), Trabzonda, Giritte, Sisamda
(Samos) ve Yunan tarihi ya da Helen (Yunan) rkyla ilikili
herhangi bir toprakta yaayandr88
Yunan tarih yazm iin sra d ifadesiyle nitelendirebileceimiz
Dimitris Kiikis89, Batl aydnlar, Yunanllarn kalbine rk kini enjekte ederken,
byk devletlerin diplomatlar da, Trkler aleyhine bir genilemeyle Megali
deann gereklemesi iin tevik ediyorlard demekte, Megali dea teriminin
babas olarak tanmlad Kolettisin, Fransz Partisi lideri olduunun altn
izmektedir90.
Veremis, Megali ideann daha ok halk ynlarnda yank bulduunu,
gl olan ulusal mesaj ile halka, ortak bir Helen (Yunanl) kimlii sunduunu
ifade etmektedir. Halk siyasal olarak eitlemi, ulus bilincini geniletmi ve devletleuzlatrmtr. Byk lk romantizmi, halk ulusal bir ortaklk etrafnda
birletirmitir. Megali dea taraftarl Helenlerin kendilerine yeteceklerini ilan
88Clogg, a.g.e., s. 66.89Yazar Trkiyede Kitsikis adyla tannmaktadr. Yunancada t ve s harfleri yan yana geldiinde
olarak okunmaktadr.90Dimitris Kiikis, storia Tis Othomanikis Aftoktatorias [Osmanl mparatorluu Tarihi] 1280-1924, B Ekdosis [2.b.], Atina: Ekdosis Estia [Estia Yaynlar], 1988, s. 156.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
43/566
27
etmekte ve Helenlere yeni bir milli grev sunmaktadr: Bu grev, dounun
uygarlatrlmas ve ayn anda Helenletirilmesidir (Yunanllatrlmasdr)91.
Ayn konuyu ele alan Pashalis M. Kitromilidis, ulusal birlik ve beraberlik
iin ulusalc sylemin yaygn bir ara olarak kullanldn, ulusal glerin bu
ekilde, d hedeflere ulaabilmek iin birlikte hareket edebildiklerini ifade
etmektedir. Toplum iindeki gr ayrlklar bertaraf edilmeli, ya da ulusal
beraberlik iin uzlalmalyd. Megali dea ilk balarda ite byle bir i atma
krizine cevaben ifade edilmitir. Topraklar geniletmek ve boyunduruk altndaki
kardeleri kurtarmak her ne kadar Megali deann ideolojik ve retorik temellerini
oluturuyorlarsa da, 1844te Kolettis tarafndan cokulu bir ekilde ifade edilmesi,
Yunanistandaki yerli ve gmen vatandalar arsndaki ekime ile yzleilmesi
erevesinde olmutur. Kendisi de bir d Helen olan Kolettisin Megali deay
tm ulusu birletirecek bir unsur olarak ele almas doaldr. Megali dea, doum
yerlerine baklmakszn siyasal haklarn eitliini desteklemek amacyla, kk
kralln snrlarnn ok tesine yaylmtr.
Kitromilidis, kimin hangi kriterlere gre Helen (Yunanl) saylacann ve
bunu talep edebileceinin yantn aramakta ve varolan karmak tabloya dikkat
ekmektedir. Eer dil ulusal bir simge ise, Helen ulusuluu ciddi problemlerle kar
karyayd. Bamsz Yunanistanda dillerinin Yunancalatrlmas gereken,
Arnavuta konuan byk bir nfus yaamaktayd. Tesalya ve Epirde, snrlarn
kuzeyinde sadece Arnavuta deil, Ulaha konuanlar da bulunmaktayd.
Makedonyada dinsel ve dilsel gruplarn oluturduu ulus mozaiinde Trke,
Arnavuta, Bulgarca ve Ladino konuan Mslman ve Yahudiler arasnda, krsal
kesimde Ortodoks bir nfus yaamaktayd. Bunlar iinde Yunanca, Arnavuta,
Ulaha ve Srp leheleri konuan gruplar grlebilmekteydi.
Egenin tesinde, Anadoluda, tablo yine benzer karmaklgstermekteydi. Ortodoks Hristiyanlarn byk bir blmnn, yarmadann i
blgelerinde yaayanlarn ana dilleri Trkeydi. Dou illerinde kk gruplar
oluturan Ortodokslar, Ermenice, Arapa ve Krte konumaktaydlar. Sadece
nemli kent merkezlerinde Yeni Yunanca Ortodoks nfusun ortak diliydi. Birka
istisna dnda Ege Adalar, Girit ve Kbrs, Yedi Adalar Yunancann
konuulabildii blgelerdi. te bu durumda cemaat alanmal, ilenmeli ve de
91 Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis OrganosisKonstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], s. 29-30.
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
44/566
28
uyandrlmalyd. Bu ise ancak ulusal bir eitim aracl ile baarlabilirdi. Yunan
Devletinin snrlarnn tesindeki ulusal eitimin ilevi, Helen ulusunun sembolik
snrlarn geniletmekti92. Bu ama iin Yunan Devleti, Atina niversitesi,
Anadoluda kurulan Rum cemiyetleri ve okullar, kilisenin de salad destekle,
ibirlii halinde almlardr.
Bize gre bu olgu, Anadoluya gerekletirdii askeri harekatn ok
ncesinde balayan, Yunanistann Osmanl topraklarndaki eitim seferberlii
kampanyasdr. Bu, Megali deann baka bir boyutudur ve Yunanistan iin en az
topraklar geniletmek kadar nemli olmutur. Hedeflere ulald, yani Helen
ulusu yaratld durumda, Yunanistann Osmanl topraklarn ilhak etmesi
kolaylaacaktr.
Bu yazlanlar, Yunanllk ve Rumluk ayn ey deildir tezine de yant
iermektedir.
Aynoros (Agion Oros)lu bir arhimandrit (manastr papaz) olan Vasilios
Gontikakisin, 18-20 Ocak 2004te To Vima Gazetesindeki yazlar, Megali
deann bir ruhban tarafndan bugn nasl yorumlandna iaret etmektedir.
Arhimandrit, Yunan Devleti kurulunca Megali deann gereklemesine
yaknlaldn, Ayasofya (Agia Sofia)nn bir nefes tesine kadar ulaldn,
ancak bunu Anadolu Felaketinin izlediini sylemektedir. Gerekte ise, Megali
dea yok olmamt. Parlamakta, genlemekte ve ykselmekteydi. Tarihi bir
felaketle yok olmas, onun ok da byk olmad anlamna gelirdi. Nihai ama,
belli bir corafi blgenin igali deil, cemaatin ykselmesiydi. Bugn milyonlarca
nfuslu stanbulda (Konstantinupoliste) Ayasofya hkm srmekte ve kendini
kabul ettirmekteydi. Tm camiler onu boyut olarak gemek istemekte, ya da
zerafetini taklit etmekteydiler. Bunlar karsnda Ayasofya suskun kalmakta, olan
bitenden rahatszlk duymamakta, sadece aydnlatp teselli etmekte ve katlanpbeklemekteydi93.
92 Pashalis M. Kitromilidis, Noeres Kinotites Ke Aparhes Tu Ethniku Zitimatos Sta Valkanya[Akll Cemaatlar ve Balkanlarda Ulusal Meselenin Balangc], Ethniki Taftotita Ke EthnikismosSti Neoteri Ellada [ada Yunanistanda Ulusal Kimlik ve Ulusalclk], Atina: Ekdosis
Morfotiko drima Ethnikis Trapezis [Morfotiko drima Ethnikis Trapezis Yaynlar], 1997, s. 81-90.93Eriim: http://www.antibaro.gr [16 Mays 2007]
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
45/566
29
4. YUNANSTANIN OSMANLI RUM CEMAATNHELENLETRME ABASINDA CEMYETLERN ROL
Osmanl mparatorluunda, Mslman Trklerle Ortodoks Rumlar, uzun
yllar yan yana yaamlar ve etkileim halinde olduklarndan birbirlerinden pek ok
kltrel zellik almlardr. Sadece dini ynden ayrlan, beraber alayp glen bir
halk sz konusudur. Ancak bu durum, Yunanistann Anadoluda balatt eitim
seferberlii ile XVIII. yzyldan balayarak ve zellikle XIX. yzylda birden
deimeye balamtr.
Megali dea konusunu ele aldmz bir nceki blmde, Yunan
Devletinin snrlarnn tesinde eitimin ilevinin, dilleri ya da dinleri sebebiyle
Helen ulusunun oluturduu cemaatle rtebilecek olanlarn eitilmeleri aracl
ile, Helen ulusunun sembolik snrlarn geniletmek olduunu ifade etmi
bulunuyoruz. Bu ilemi, birbirini tamamlayan iki kurumsal a olabilir klmtr. Biri,
dorudan Yunan Devleti tarafndan denetlenmekteydi. Dieri ise Anadolunun yerlisi
Yunanca konuanlarn, ya da Ortodoks Hristiyan cemaatlerin elindeydi. Ancak her
ikisi de, Atinada eitim grm kiilerden olumaktayd. Sz konusu olan alardan
birincisi, 1836dan itibaren gerek Balkanlarda, gerekse Anadoluda ehirden ehre
yaylan konsolosluk ve viskonsllerin oluturduu a ve dieri de Rum okullar
adr. Bu okullar blgesel cemaatler tarafndan Yunan Devletinin sunduu
normlara gre rgtlenmi, Yunan Devletinin eitim formasyonuna gre, yerli
cemaatten oluturulmutur.
Osmanl mparatorluundaki Yunan konsolosluklar, pek ok sorumluluk
stlenmilerdi. Bunlar resmi diplomatik ve ticari sorumluluklarn ok zerinde
sorumluluklard. Yunan Devletinin ilk kurulduu yllarda, 1830-1840 yllar
arasnda konsolosluk ve viskonsllerin en nemli faaliyetlerinden biri, Yunanbamszlk mcadelesine katlacak ya da herhangi bir ekilde katk yapabilecek
olanlara Yunan uyruunu vermek olmutur. Bylece Osmanl mparatorluunun en
nemli ehirlerinde, Yunan uyruklulardan bir ekirdek oluturmutur. Bu gruplar en
uygun zamanda, bu blgelerin Yunan Krallna katlmas iin alacaklard.
Konsoloslar ayrca, Rum basnn yerli kanallar aracl ile de desteklemilerdir. Bu
ekilde hala zgrleememi olan kardelerine, zgr Yunanistan ile ilgili haberler
aktarlmtr. Siyasal ve eitimsel etkinlikleri destekliyorlar, Yunanistan ile rtenetkinlikleri cesaretlendiriyorlar ve Osmanl yetkililerinin kmsenmesini
8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)
46/566
30
ateliyorlard. Bu tip faaliyetler Rumlarn youn olduu blgelerde ok eskiye
dayanyordu.
Yunan bamszlnn ncesinde olduu gibi sonrasnda da, Osmanl
daresindeki Rum cemaatlerin hayatnda, okullar kurulmas temel konuyu tekil
etmitir. Kurulmasnn akabinde Yunan Devleti ite homojenlii salayacak bir
eitim a oluturduunda, Osmanl mparatorluunun eitiminde de byk bir
deiim meydana gelmeye balamtr. Yunan htilali ncesinde orta retimdeki
retmenler ya dini eitimin en nemli merkezlerinde, ya da Avrupa
niversitelerinde eitim alrlarken, Atina niversitesi kurulduktan sonra Anadolu
orta retimine en ok retmen salayan kurum haline gelmitir. Rum genlerinin
Atina niversitesine ynlenmeleri phesiz ki konsolosluk faaliyetlerine bal bir
gelimeydi. Atina niversitesinde yetimi retmenler, srasyla temel eitimdeki
rencileri yetitirmilerdir. Bu ekilde, Osmanl mparatorluunda bir eitim a
olumutur. Bu ebeke Helen birliine ynlendiriyor ve Anadoluyla Balkanlarn en
cra kelerinde, Rum Ortodoks cemaatin bulunduu yerlerde grevini
srdryordu.
Neologos Gazetesinde, Dou halklar anlamaldrlar ki onlarn geliimi,
Helen (Yunan) eitimi araclyla olacaktr. Hibir ekilde geri adm atm deiliz.
Helenizmin dounun Rnesansnn vaftiz kazan olmas nazik hrsna sahibiz
denilmitir94.
Helenizm asndan sz etmekte olduumuz bu eitim seferberliinin en
nemli katks, Ortodoks nfusun dil olarak Helenlemesi olmutur. Ortodoks
cemaatlerin Arnavuta, Ulaha ve Srpa konutuu Balkanlarda, Trke, Ermenice
ve Krte konutuu Anadoluda, temel ve ortaretim ann genilemesi, iki
nesil sonra gemite konuulduu halde, unutulan Yunancann yeniden
canlanmasna sebep ol