Post on 30-Aug-2019
Manulat Kitamina Paralan un Pamanurun Pamanulat
ha Habin Ayta Mag-Antsi
Ayta Mag-Antsi Spelling Guide
SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS
Ya Pagkamuwang Hên Pamanulat
ha Habin Ayta Mag-Antsi
Manulat Kitamina
Ya Pagkamuwang Hên Pamanulat
ha Habin Ayta Mag-Antsi
Ayta Mag-Antsi Spelling Guide
MANULAT KATAMINA HA PAGKAMWANG HEN PAMANULAT HA HABIN AYTA
MAG-ANTSI
First Edition, 2017
Management Staff
Arnold C. Montemayor, M.Ed. Regional IPED Focal Person
Elizabeth M. Perfecto, Ed.D.
CLMD Chief
Malcolm S. Garma, CESO V Director
DepEd Region-III
Training Workshop Team:
Chitse Magaspag, M.A. Language and Education Consultant
Levi Cirilo Cruz, M.A.
TAP Language Documentation Specialist
Mansueto Casquite, M.A. Independent Consultant
Marciana E. Ramos
TAP Language Development Specialist
Roger Stone, M.A. SIL Philippines, Linguist
Ryn Jean Fe V. Gonzales
SIL Langauge Assessment Specialists
Xinia Skoropinski, M.A. SIL Co-Coordinator for Language, Education and
Development in the Philippines
DEPARTMENT OF EDUCATION – Region 3 City of San Fernando, Pampanga
DEPARTMENT OF EDUCATION PAMPANGA DIVISION
SIL PHILIPPINES PO Box 2270 CPO
1099 Manila
SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS DEPATMENT OF EDUCATION
These materials are the intellectual property of the Ayta Mag-Antsi communities, Department of
Education and SIL Philippines but permission is granted for use or adaptation by any individual or
organization, provided that the owners are acknowledged and that the materials are not sold for profit.
Reserbado ang lahat ng Karapatan. Ang alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o
ilabas sa anumang anyo, kasama na rito ang larawan, nang walang nakasulat na pahintulot ang
tagapaglathala at ang mga may-akda. Hindi sakop ng karapatang-ari ang suring modyul na
ilathala sa mga pahayagan at magasin.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon III at nga SIL Philippines.
.
MANULAT KITAMINA
Writers
SCHOOLS DIVISION OF ANGELES CITY
ANNABELLE P. BACLAY PASTOR SILAC S. BACLAY IP Consultant/Resource Person IP Consultant/Resource Person
BRENDA T. MALONZO JAYVEE L. ALIPUSAN IP Resource Person IP Resource Person
ARIES D. DE VERA RITA A. DALUSUNG IP Youth Leader Teacher Writer
NOEL A. ROQUE RHOVENA D. BUENACIFRA Teacher Writer Teacher Writer
Department of Education Facilitators:
ORLENE S. SANTOS WILVENILO C. CALMA
IPED focal persons In - Charge of MTB - MLE
Illustrators:
SIL International Illustrations
Madonna S. Apang
Noel Dapit
MANULAT KITAMINA
Writers
DIVISION OF MABALACAT CITY
ALBERT L. CAPIZ MARISSA S. SISON Culture Bearer Culture Bearer
MAYCIE GRACE AIZA S. BULATAO FE L. TOLENTINO Culture Bearer Teacher Writer
JEFFERSON L. SISON DANTE P. DAVID Teacher Writer Teacher Writer
Department of Education Facilitators:
ELIZABETH O. LATORILLA, Ph.D. REMEDIOS C. GERENTE
IPED focal persons Division MTB – MLE Coordinator
Illustrators:
SIL International Illustrations
Madonna S. Apang
Noel Dapit
MANULAT KITAMINA
Writers
DIVISION OF PAMPANGA
MARILOU K. BULATAO JESSICA D. KING Brgy. Councilor Youth Leader
JOEL S. ABUQUE MARIVIC S. CAPUNO I.P. Leader I.P. Leader
BENNY A. CAPUNO DELFIN P. LICUP Culture Bearer Teacher Writer
WARREN H. DAVID CLAUDETTE M. BONDOC Teacher Writer Teacher Writer
BELEN T. MENDOZA MICHAEL GONZALES Teacher Writer Teacher Writer
MADONNA S. APANG GERLIE E. BACANI Teacher Writer Teacher Writer
SORITO S. BACLAY Teacher Writer
Department of Education Facilitators:
ROEL F. BONDOC ROMEO E. TARUC
IPED focal persons MTB-MLE focal persons
Illustrators:
SIL International Illustrations
Madonna S. Apang
Noel Dapit
Acknowledgement
We, the Division of Angeles City/Division of Mabalacat City/Division of Pampanga, would like to
extend our deepest gratitude to Sir Rozanno E. Rufino, Coordinator Indigenous Peoples Education Office
(IPSEO), Dr. Malcom S. Garma, DepEd Region III Director, Sir Arnold C. Montemayor, Regional IPED Focal
Person, Dr. Leilani S. Cunanan, OIC-Schools Division Superintendent of Angeles City, Dr. Irelyn P. Tamayo,
OIC-Schools Division Superintendent of Mabalacat City, Dr. Leonardo D. Zapanta, OIC-Schools Division
Superintendent of Pampanga, Madam Orlene S. Santos (Division IPED Focal Person of Angeles City), Dr.
Elizabeth O. Latorilla (Division IPED Focal Person of Mabalacat City), Sir Ruel F. Bondoc ( Division IPEd Focal
Person of Pampanga), Sir Wilvenilo C. Calma, Public Schools District Supervisor/Division MTB-MLE
Coordinator of Angeles City, Madam Remedios C. Gerente, Education Program Supervisor-Filipino/Division
MTB-MLE Coordinator of Mabalacat City, and Romeo E. Taruc, Jr., Education Program Specialist II/Division
MTB-MLE Coordinator of Pampanga, for initiating and recognizing the importance of developing the
orthography of our indigenous peoples which embodies the Department of Education’s mission in inclusive
education.
We would like to thank the elders/culture-bearers of Angeles City, Mabalacat City and
Pampanga namely: Mrs. Brenda T. Malonzo, Ms. Jayvee L. Alipusan, Mrs. Annabelle P. Baclay, Mr. Silac S.
Baclay, Mr. Aries D. De Vera, Mr. Benny A. Capuno, Mrs. Marivic S. Capuno, Ms. Jessica D. King, Ms.
Marilou K. Bulatao, Mr. Joel S. Abuque, Mr. Albert L. Capiz, Ms. Marissa S. Sison, Ms. Maycie Grace Aiza S.
Bulatao, for their participation in sharing their culture and knowledge in developing the writing system of
Ayta Mag-antsi.
The educators and personnel of the Department of Education Region III, Division of Angeles
City/Division of Mabalacat City/Division of Pampanga, as well as the participants, elders and educators
from the Ayta Mag-antsi communities, for their untiring sacrifice and commitment for the benefit of their
children and the community.
We are also grateful for the support and never ceasing dedication of our SIL-Phil. (Summer
Institute of Linguistics- Philippines) resource speakers, who continuously develop and formulate rules and
guidelines in writing the different languages of different ethnic groups.
This Spelling Guide will never be possible without the divine guidance of Apu Namalyari who is
the ultimate source of strength, knowledge, and wisdom.
Republic of the Philippines
DEPARTMENT OF
EDUCATION REGION III
Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga
Website: www.deped3.net + Email: depedreg3@yahoo.com + Telefax:
(045) 961-7825
MESSAGE FROM THE DIRECTOR
Republic of the Philippines
DEPARTMENT OF
EDUCATION REGION III
Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga
Website: www.deped3.net + Email: depedreg3@yahoo.com + Telefax: (045)
961-7825
MESSAGE from the CLMD Chief
1
Department of Education Region III
Division of City Schools Angeles City
Ang wika ay buhay at ito rin ang nagbibigay buhay sa ating kultura at pamayanan. Ito ay
isang mahalagang sangkap ng kultura at pagkakakilanlan ng mga pangkat ng mamamayan sa
isang pamayanan kayat marapat lamang na ito’y ating pangalagaan at pagyamanin. Ang
katutubung wika natin ang siyang nagsisilbing konek kung saan ang ginagamit na wikang panturo
ay ang kinamulatan o kinagisnan na unang wika (Mother Tongue) ng mag-aaral upang lubos na
maunawaan ang mga aralin at malaya nilang maihayag ang kanilang kaisipan at opinyon.
Para sa ating mga kapatid na Ayta, isang napakalaking kontribusyon sa pagpapanatili at
pagpapahalaga sa kanilang wika ang aklat na ito sa Ortograpiya ng Ayta Mag – Antsi. Sa
pamamagitan nito ay lubos na makikilala at matututunan ng ating mga kabataang mag-aaral na
Ayta ang wastong pagsulat sa dayalektong Ayta Mag – Antsi.
Maraming salamat sa mga guro at mga kapatid nating Ayta na nagsikap at nagtulong –
tulong upang maisakatuparan ang proyektong ito na magsisilbing gabay ng ating mga mag- aaral
at guro sa pagtuturo ng Ayta Mag – Antsi.
Pagpalain kayo ng Maykapal!
LEILANI SAMSON CUNANAN, CESO VI Pansangay na Tagapamanihala Sangay ng Lunsod ng Angeles
2
Republic of the Philippines
DEPARTMENT OF
MESSAGE from the SDS
DIVISION OF MABALACAT CITY
Sa ating K to 12 Curriculum, inilunsad ang konsepto ng kontekswalisasyon at
“indigenization”. Napapadali ng mga ito ang pagkatuto ng mga mag-aaral, lalo na ng ating mga
Katutubong Ayta ang pagkatuto sa mga kompetensis sa iba’t ibang asignatura. Kaya naman ang
aklat ng ortograpiya ng mga Katutubong wika ay isang napakainam na proyekto upang
mapahalagahan at pagyamanin ng mga mag aaral ang kanilang katutubong wika. Ito rin ang
magsisilbing tulay sa ikauunlad ng kanilang kultura para sa susunod na salinlahi.
Malugod kong binabati ang lahat ng nagbuhos ng kanilang oras, lakas ,at isip para sa
dakilang gawaing ito.
MA.IRELYN P. TAMAYO,Ph.D. OIC- Pansangay na Tagapamanihala Sangay ng Lundod ng Mabalacat
3
Republic of the Philippines
DEPARTMENT OF
EDUCATION REGION
III
Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga
Website: www.deped3.net + Email: depedreg3@yahoo.com + Telefax: (045)
961-7825
MESSAGE from the SDS
DIVISION OF PAMPANGA
4
Representatives from Indigenous Cultural Communities
5
Table of Contents
Alpabetu buy Ortograpiyan Ayta Mag-Antsi 1-13
Geran Letra hên Ayta Mag-Antsi 14-21
Ya Alpabetun Ayta Mag-Antsi 22- 25
List of Words ( Parts of the Body ) 26
(Members of the Family) 27 – 28
Community workers 28
Common Object 29-30
Common Animals 30
Common Plants 31-32
Common Places in the House, School and Community 32-33
Noun ( Other Common Nouns ) 33-34
Colors and Color Qualifiers 34
Shapes 34
Smell and Taste 34
Numbers from 0 to 100 34-36
Measurement and Words Expression 36-37
Adjectives ( Other Common Adjectives ) 37-38
Time Concepts 39
Days of the Week 39
Months of the Year 39
Weather Conditions 40
Verbs 40
Vocabulary for Math 41
Vocabulary for Edukasyon Sa Pagpapakatao 41 - 42
Vocabulary for Araling Panlipunan 43
Vocabulary for Physical Education 43
Vocabulary for Music 44
Vocabulary for Health 44
Question Words 45
6
Direction / Location 45
Common Phrases 46 - 48
GÉRAN ISTORYA 49 - 52
7
The Alphabet and Orthography of Ayta Mag-Antsi
Introduction to the Writing of Ayta Mag-Antsi
There are twenty-three (23) sounds in the Alphabet of the Ayta Mag-Antsi language. Six (6) are
vowels and seventeen (17) are consonants including the glottal stop.
Here are examples of words that start with the vowels:
A a – asu
I i – ipês
E e - eran
Ê ê – êtak
O o - okra
U u – uran
Five of these vowels (a, i, e, o, u) are the same as the sounds in the Filipino Alphabet. The vowel (ê) is
not one of the sounds in the Filipino language.
The consonant sounds in the Ayta Mag-Antsi language are the same as the sounds in the
Filipino language. For example:
B b – baboy
K k – kapaya
D d – damwag
G g – gigang
H h - huklay
L l – lanêm
M m – mam-i
N n – nakit
NG ng – ngalan
P p – panulo
R r – rêrêk
S s – sakayan
T t – têkên
Ts ts - tsimbo
W w – walu
Y y – yayay
Impit tunuy (bunak) – bung-uy
Spelling Rules
Rule 1.
8
The word (a) which means not agreeing is being written separated from the next word. For example:
A labay
A ko angkalimo
Rule 2.
The words having a glottal stop between a consonant and vowel have a hyphen (-) in the middle.
For example:
tag-ay (taas)
pag-ung (pagong)
in-utoh (inutos)
The glottal stop is not written if between two vowels like in Filipino.
Noa (pero)
Paa (thigh)
Naên (namin)
Rule 3.
There are vowels that are longer to read than other vowels. This is written with two consonants.
Dann (daan)
Lêmm (ulap)
Têkk (tainga)
Rule 4. (stress)
There are pairs of words where not the same part has heavy pronunciation. A stress access (‘) is used as a
sign as to where is the heavy pronunciation.
ápo ‘apo’ apó ‘apo’
hálo ‘halo’ haló ‘lalamunan’
kában ‘habang’ kabán ‘50 kg bag’
9
Rule 5:
The letter (e) is being used only in borrowed words, name of person, place or thing. For example:
eskuwela (eskwela)
eran (hagdan)
espirito (espirito)
Rule 6: Common Punctuations
Punctuations generally function the same as in Filipino and English.
A. The period ( . ) is used at the end of declarative and imperative sentences. Example:
Magpalyo kitamu nubuka ha ilug. (We will bathe in the river tomorrow.)
B. The question mark ( ? ) is used at the end of interrogative sentences. Example::
“Atuy lakwên mu?” ("Where are you going?")
C. The exclamation point ( ! ) is used at the end of sentences that communicate strong feeling like
fear, happiness, or surprise. Example:
“Aray ku!” (“Ouch!”)
D. The comma ( , ) is used with words that need a short pause.
1. It is written within a sentence for a pause. Example:
Maglaku kay paênggan ha Angeles ta êmên manaliw, gawan ayin kay kaên. (We will go
later to Angeles in order to buy, because we have nothing to eat.)
2. It is used to separate a succession of names or items. Example:
Mantan kay mangga, bayabah, buy santol nobuka. (I will bring mango, guava,
and santol tomorrow.)
3. It is used to separate a dependent clause that comes before an independent clause.
Example:
Gawan ha hinabi mo, naglaku ako ha lalê. (Because of what you said, I went to the
mountain.)
4. It is used when writing dates. Example:
Tulóng 3, 2013 (Mayo 3, 2013)
E. The quotation marks (“ ”) are used to enclose borrowed words and direct speech
(quotes). Example:
Hinabin indo na, “Mag-aral kan mangêd.” (His mother said, “You study well.”)
10
Rule 7. Capital Letters
A. Capital letters are used at the beginning of the sentence.
B. Capital letters are used for the names of persons, places, events and brand names.
Rule 8. Borrowed Words
A. Most of the borrowed words are spelled following the rules in Ayta Mag-Indi writing. Examples:
melon = milun cellphone =
selpon
B. Spelling of borrowed words used in school subjects, medical and scientific terms, proper
names of persons and places are not changed. Examples:
X-ray, Quintos
11
Alpabeto boy Ortograpiyan Ayta Mag-Antsi
Paunang Salita sa Pagsusulat ng Ayta Mag-Antsi
May labing walong (23) tunog ang Alpabeto ng Wikang Ayta Mag-Antsi. Anim (6) ang patinig at
labimpito (17) ang katinig kasama na ang impit na tunog o glottal stop.
Narito ang mga halimbawa ng mga salitang nagsisimula sa patinig:
A a – asu
I i – ipês
E e - eran
Ê ê – êtak
O o - okra
U u – uran
Lima sa apat na patinig na ito (a, i, e, o, u) ay katulad ng tunog ng sa Alpabetong Filipino. Samantalang
ang patinig na (ê) ay hindi katulad ang tunog ng sa wikang Filipino.
Ang mga tunog ng katinig sa wikang Ayta Mag-Antsi ay katulad ng tunog ng wikang Filipino.
Halimbawa:
B b – baboy
K k – kapaya
D d – damwag
G g – gigang
H h - huklay
L l – lanêm
M m – mam-i
N n – nakit
NG ng – ngalan
P p – panulo
R r – rêrêk
S s – sakayan
T t – têkên
Ts ts - tsimbo
W w – walu
Y y – yayay
Impit tunuy (bunak) – bung-uy
Panuntunan sa Pagbaybay
Panuntunan 1.
12
Ang salitang (a) na nangangahulugan ng hindi pagsang-ayon ay isinusulat na kahiwalay ng kasunod na
salita. Halimbawa:
A labay
A ko angkalimo
Panuntunan 2.
Ang mga salitang may impit sa pagitan ng katinig at patinig ay nilalagyan ng gitling (-) sa gitna.
Halimbawa:
tag-ay (taas)
pag-ung (pagong)
in-utoh (inutos)
Hindi isulat ang impit na tunog kung nasa gitna ng dalawang patinig kagaya ng Filipino.
Noa (pero)
Paa (thigh)
Naên (namin)
Panuntunan 3.
May patinig na mas mahabang basahin kaysa ibang patinig. Nakasulat ito na may dalawang katinig.
Dann (daan)
Lêmm (ulap)
Têkk (tainga)
Panuntunan 4. (stress)
May mga paris na salita na hindi pareho ang bahagi na mabigat ang pagbigkas. Gamitin ang tuldik na
pahiwa (‘) bilang tanda kung saan ang mabigat na pagbigkas.
ápo ‘apo’ apó ‘apo’
hálo ‘halo’ haló ‘lalamunan’
kában ‘habang’ kabán ‘50 kg bag’
13
Panuntunan 5:
Ang letrang (e) ay ginagamit lamang sa mga hiram na salita, kasama na ang pangalan ng tao, lugar o
bagay. Halimbawa:
eskuwela (eskwela)
eran (hagdan)
espirito (espirito)
Panuntunan 6: Karaniwang Bantas
Ang mga karaniwang bantas na ginagamit sa wikang Ayta Mag-Antsi ay kahalintulad ng mga bantas na
ginagamit sa wikang Filipino at English.
A. Ang tuldok ( . ) ay ginagamit sa hulihan ng mga pangungusap na pasalaysay, pautos at
pakiusap.
Halimbawa:
Magpalyo kitamu nubuka ha ilug. (Maligo tayo bukas sa ilog.)
B. Ang tandang pananong ( ? ) ay ginagamit sa hulihan ng mga pangungusap na patanong.
Halimbawa:
“Atuy lakwên mu?” ("Saan ka pupunta?")
C. Ang tandang padamdam ( ! ) ay ginagamit sa hulihan ng mga pangungusap na nagsasaad ng
matinding damdamin tulad ng takot, galak o pagkabigla. Halimbawa:
“Aray ku!” (“Aray ko!”)
D. Ang kuwit ( , ) ay ginagamit sa mga salitang nangangailangan ng panandaliang hinto.
1. Ginagamit ito sa mga pangungusap na may panandaliang hinto. Halimbawa:
Maglaku kay paênggan ha Angeles ta êmên manaliw, gawan ayin kay kaên. (Pupunta kami
mamaya sa Angeles upang mamili dahil wala na kaming makain.)
2. Ginagamit ito sa pagsulat ng magkakasunud-sunod na pangalan o bagay. Halimbawa:
Mantan kay mangga, bayabah, buy santol nobuka. (Magdadala kami ng mangga,
14
bayabas, at santol bukas.)
3. Ginagamit din ito sa paghihiwalay ng iba’t-ibang sugnay sa pangungusap. Halimbawa:
Gawan ha hinabi mo, naglaku ako ha lalê. (Dahil sa sinabi mo, pumunta ako sa
bundok.)
4. Ginagamit sa pagsulat ng mga petsa. Halimbawa:
Tulóng 3, 2013 (Mayo 3, 2013)
E. Ang panipi (“ ”) ay ginagamit sa mga tuwirang salita (direct speech). Halimbawa:
Hinabin indo na, “Mag-aral kan mangêd.” (Sinabi ng kanyang ina, “Mag-aral kang
mabuti.”)
Panuntunan 7. Malaking Titik
A. Ginagamit ang malaking titik sa simula ng mga pangungusap.
B. Ginagamit ang malaking titik sa mga tanging ngalan ng tao, lugar, pangyayari at tatak ng mga
bagay.
Panuntunan 8. Hiram na Salita
A. Karamihan sa mga salitang hiram ay isinusulat alinsunod sa pagbaybay sa wikang Ayta Mag-
Antsi.
Halimbawa:
melon = milun cellphone =
selpon
B. Hindi pinapalitan ang pagbaybay sa mga salitang hiram na ginagamit sa asignatura, mga
salitang medikal at siyentipiko, at tanging ngalan ng tao at lugar. Halimbawa:
X-ray, Quintos
15
Alpabeto buy Ortograpiyan Ayta Mag-Antsi
Ya bughin habi hên pamag-aral ha Panulat ha Ayta Mag-antsi
Main hên labin waluy (18) tunuy hên Alpabetun habi ha Ayta Mag-Antsi.Anêm(6) itaman ya patsinig
buy labinpitu (17) ya katsinig ya nanad angkahipit ya tunuy ha halu.
Hatsi ya geran alimbawa hên habi ya ampag-umpisa ha patsinig:
A a – ahu
I i – ipêh
E e - eran
Ê ê – êtak
O o - okra
U u – uran
Lima kanlan apat ya patsinig ya hatsi ay ( a,i,o,u) ay nanad yan tunuy hên atsi ha alpabetun Filipino.
Noa,, ya patsinig ya (ê) ay alwan tunuy ha habin Filipino.
Ya geran tunuy hên katsinig ha habin Ayta Mag-antsi ay nanad hên habin Filipino.
Alimbawa:
16
B b – babuy
K k – kapaya
D d – damwag
G g – gigang
H h - huklay
L l – lanêm
M m – ma-ih
N n – naikit
NG ng – ngalan
P p – panulo
R r –rêrêk
S s – sakayan
T t – têkên
Ts ts - tsimbo
W w – walu
Y y – yayay
Impit tunuy (bunak) – bung-uy
Ya Pantuntunên ha Pamagbay-bay( Pagbaybay)
Pantuntunên 1.
Ya habi ya (a) ay ampanga-ulugan hên a ampiparihu ay an-ihulat hên nakapapawa ha
kahunul ya habi.Alimbawa:
A labay
A ko angkalimu
Pantuntunên 2.
Ya geran habi ya angkahipit ha bunak hên katsinig buy patsinig ay andyanan hên gitling (-) ha
kabunakan.Alimbawa:
tag-ay (taas)
pag-ung (pagong)
in-utoh(inutos)
A pwedin ihulat ya angkahipit ya tunuy ya atsi ha bunak hên luway patsinig nanad ha Filipino.
17
Noa (pero)
Paa (thigh)
Naên (namin)
Main patsinig ya mas makarang bahaên kisa ha kaatag patsinig.Nakahulat yay hatsi du ha luway katsinig.
Alimbawa:
Dann (daan)
Lêmm (ulap)
Têkk(tainga)
Pantuntunên 4. (stress) gulis
ha tag-ay letra.
Main geran paris ha habi ya a parihu ha nakdêy ya pamaghabi.Kailangan gamitên ya tuldik ya pagulis (‘) bilang tanda
nu main nakdêy ya pamaghabi ha habi.
ápo ‘apo’ apó ‘apo’
hálo ‘halo’ haló ‘lalamunan’
kában‘habang’ kabán ‘50 kg bag’
Pantuntunên 5:
Ya letra ya (e) ay anggamitên bêngat ha geran habi ya pandamên,kalamuy na ya langan hên tawu,lugar,o geran
bagay. Alimbawa:
eskuwela (eskwela)
eran (hagdan)
espirito (espirito)
18
Pantuntunên 6: Ya simbulu ya anggamitên ha habi (Karaniwang Bantas)
Ya geran habi ya anggamitên ha simbulu ha habin Ayta Mag-antsi yabay ya kaparihu hên geran simbulu ya
anggamitên ha habin Filipino buy English.
F. Ya tuldok ( . ) yabay ya anggamitên ha taulin pamaghabi hên habi nanad ha pamisalaysay,
pangutus buy pakihabi.
alimbawa:
Magpalyo kitamu nubuka ha ilug. (Maligo tayo bukas sa ilog.)
G. Ya tandan pamangutang( ? ) hatsi ay anggamitên ha katampuhan hên pamaghabi,anggamitên ya hatsi ha katatatampuhan hên pamaghabi yabay ya pamangutang.Alimbawa “Antuy lakwên mu?” ("Saan ka pupunta?")
H. Ya tanda ha Padamdam (tanam nakêm) ( ! ) hatsi ay anggamitên ha katampuhan hên
pamaghabi, ampahabi yan malalêy Panamdam nanad (tanam nakêm) ha kapalimu,kahiglaan,o
ha pagkabigla. alimbawa:
“Aray ku!” (“Aray ko!”)
I. Ya kuwit ( , ) hatsi ay anggamitên ha pamaghabi ya kailangan hên magtunggên.
1. Anggmitên ya hatsi ha pamaghabi ya main pamagtungên.Alimbawa:
Maglaku kay paênggan ha Angeles ta êmên manaliw, gawan ayin kay kaên. (Pupunta kami
mamaya sa Angeles upang mamili dahil wala na kaming makain.)
2. Anggamitên ha pamanulat nu napihunul-hunul ya panulat hên langan o geran bagay.
Alimbawa: Mantan kay mangga, bayabah, buy santol nubuka. (Magdadala kami ng
mangga, bayabas, at santol bukas.)
3. Anggamitên êt ya hatsi ha paypapawa ha hinu-hinoy sugnay hên pamaghabi.
Halimbawa: Gawan ha hinabi mo, naglaku ako ha lalê. (Dahil sa sinabi mo, pumunta
ako sa bundok.)
19
4. Anggamitên ha pamanulat hên petsa . Halimbawa:
Tulóng 3, 2013 (Mayo 3,2013)
J. Ya panipi (“ ”) anggmitên ha mangahampat ya panhabiên (direct speech).Alimbawa:
Hinabin indo na, “Mag-aral kan mangêd.” (Sinabi ng kanyang ina, “Mag-aral kang
mabuti.”)
Pantuntunên 7. Mahlay ya titik letra
C. Anggamitên ha mahlay ya titik hên letra ha pamanulat hên unan pamaghabi.
D. Anggamitên ya êt ha mahlay ya titik nu panhabiên muy langan hên tawu,lugal,angkalyari buy
panatak hên bagay.
Pantuntunên 8. Ya Pandamên ya habi
C. Ya balang an adamên ya habi ay inhulat ha pamag-baybay ha Ayta Mag-Antsi..
Alimbawa:
melon = milun cellphone =
selpon
D. A angkahagilyan ya pamagbaybay hên habi ya inandam ya anggamitên asignatura,nanad ha
habi hên medical buy siyentipiku, buy ha langan hên tawu buy lugal.
Alimbawa:
X-ray, Quintos
20
Geran Letra hên Ayta Mag-Antsi
Start of
word translation
Middle of
word translation
End of
word translation
Letter: a
Ahu aso Tawu tao mata mata
Ahuk usok Hapa ilog luta lupa
Abu abo Bapa tiyo kaka kuya
Allo araw Pali palay miha isa
Anag anay Atang ilaw uyha usa
Letter: e
Eran hagdan
Eruplanu eroplano Lay-êw
Prutas na
maasim
Elipanti elepante Dêng-êy Walang hiya
Mam-i magbigay
But-u butó
Letter: ê
Êyat Ugat Êlêg manahimik taê
Malagkit na
gabi
Êlêw tingin Lêêy Leeg boê sakong
Êlêp mailap Êmên paano lalê gubat
Êkê sanggol Kurên kaldero gatê kati
Êbêng payat Uwêh kumot tsigê nasagi
Letter: i
21
Ipêh ipis Mita lakad patsi away
Idin ibigay Main meron antsi parang
Inêm inom Mitla punong
kahoy muli uwi
Ikuy buntot Pira pera pakli putol
Ilêk lamok Balita balita bali bahay
Letter: o
Opoh tabako Ungot niyog puho puso ng
saging
Okara okra Ogaog umaambon apo Lola/lolo
Obra trabaho Uhong Panggatong abuno abono
Os Daluyan ng
tubig anoh
pagbunot ng
itak ungno magkano
Ohmuk Maliit na
gabi Utot utot kamuro tagihawat
Letter: u
Utan ahas Taugtug Paanan ng
bundok tawu tao
Uwêng sobrang
lambing Purot
Accidentally
touch putu bunso
Uling kaingin Nauyang maitim bawu amoy
Uno kwentas Turun tulak baru damit
Ubul ubod Bakul basket tuyu Tuyu
22
Start
of
word
Translation Middle of
word translation
End of
word
translati
on
Letter: b
Bali Bahay Babayi babae Ilab Kirot
Bêkê Puso Têbêy Ligaw na prutas Êtêb Tapat
Biga Uri ng gabi Pag-bini Bini Hanib Madaling
araw
Bokê Lente ng mata Bung-oy Taas ng bundok Hakêb Takip
Buêt kuneho Babuy Baboy huklêb Kunot
noo
Letter: d
Dagih daga kadangkal kasukat mangulimad mabilis
Dêm dilim Nadêglêm madilim têêd
Dati
nang
ugali
Dingan dangkal Nadinat marumi
Duêng tuta Manduku yumuko ihulod isuot
Durum suntok Madungul Mapang-asar halud isahod
Letter: g
gagang talangka Kalgaên dadalhin êbag sinulid
Gêtan dalhin an-gêt-ên kinukurot ibēg gusto
Gigang gagamba Agiw agiw pahig lagi
gobyer
nu gobyerno Agoho aguso palatog bakuna
Gugut ngipin Taguhu Gamit pandamo putug kaba
23
Letter: h
Haa saging Pahanan dagdagan kapakêrêk nakakaki
labot
Hēlak palatandaan Pêhêw Bikal lêbah nilabha
Hikhik kaliskis Pahinga palaka itwah ibulgar
Horak Nagsasalita/
madaldal Nahorakan naloloka botsih bote
Huluk Galit Pahunga dote puhu Pusu ng
saging
Letter: k
kambin
g Kambing Abukadu abokado barak bayawak
Kêna karne Nakêbêl malamig ipêk puso
Kilaku Isama pamikilamu pakikitungo hikhik kaliskis
Korên Kaldero Diskorahe Masiraan ng loob patok pamalo
Kulaw Sanggol angkumtang naninigas manuk manok
Letter: l
Langêw Langaw Nalabyung berde parmal Pang-
araro
Lêêy leeg Paglêbahan labahan uwêl uod
Libru aklat Kolintay umakyat dumpil Pana/sib
at
Lobo lobo Buklod itali
lumbuy duhat Panlutuan lutuan kulkul singil
Letter: m
24
manuk manok Kamatsin kamatis imparam pinahira
m
mêhmê
h insulto Gamêt kamay lanêm tubig
Miknu upo Pamigta pandikit alamiim matamis
Um-om kulob
Muli uwi Namukaw gumising yumyum limlim
Letter: n
natuki
h nabali Panak-an palikuran utan ahas
nêgnêg nalagas Lanêm tubig êmên paano
nilumat
êng dumating nanimêkmêk
Nabagbag ang
damdamin habin salita
Noa ngunit Nanobag nagalit mamuon lunukin
nuwayo tumakbo Iknuan upuan palakun papunta
Letter: ng
Ngalan pangalan Pangahu mangaso karang haba
Ngêlet nguya Kangêran kabutihan mirêng tayo
Ngiho maasim Mangihip Mag-isip duhing uling
Ngo-
ngo bungi
mangowêntêk Sobrang kirot uhung panggato
ng
Letter P
Patêl kapatid Kapaya papaya Takap takip
Pêtêg totoo Hipêg Sipag Taynêp Panagini
p
Pihêk Maliit na
palaka Pilpil Ituloy Ihip Isip
25
Pohêl pusod Pupol Mag-ani Hawup Tulong
Puhu Pusu ng
saging punpunên ipunin kêrêp Pilikmata
Letter: r
Rayo layo Mamarakay Mamahagi Lugar Lugar
Rêrêk Tuloy-tuloy erehiya Kasabihan siper Zipper
Ri Dito naborêg Kulimlim Tartar Lukab
Ro doon Naurit Pula Mutor motor
rumpol banga itoru ituro paradur aparador
reklam
o reklamo krudo langis pundar Ipon
Letter: s
Santul santul Isayit Bughi Pulgas
Selyo selyo Tsela Tirā Huwebes
Sibol Bukal Balitsi Baliti
Solopin plastic Langis mantika/
langis
sukala
n kulungan tangsô tansô bangus Bangus
Letter: t
Tawan Ewan pita Putik Kuwat Kabote
Têk Tenga bêtêwên Bituin dagêt Malingas
Tikling Tikling patipati kalapate Nakpit Makipot
Tonoy Tunog Naitorêk Naitayo torutot torotot
Tuku toko Tawugtug bundok naomut Mainit
26
Letter: ts
tsamih
a
Tig-isa batsa palanggana katsa tela
Tsela tira Tsigê galaw Kotse Kotse
Tsimbo Tambo Bitsih paa kamotsi Kamote
Tsopan hipan kutson kutson diretso diretso
Tsupun tsupon itsura hitsura batsu Pito ng
bala
Letter: w
Walag nalagutan uway Ulo ng palay upaw bounce
wêhwê
h inihampas konswelo konsuwelo pêrêw Inaantok
winitwi
t Tinuturo-turo uwê kumot piyaw
Uri ng
ibon
diwi tinik pinanaliw Bayad
Walu walo tawu tao kutaw Gala
Letter: y
Ya ang hakayan sakayan taytay Tulay
Yêdyêd pinunaspunas wêywêy Magtimpla/haluin têkay
Yiro yero bayi pana galêtêy guliti
Yokoh
Malambot na
lupang
pagtataniman
duyo sulok kutsoy asarol
Yumêl malambot palyu ligo tungkay tangkay
Letter:
-
Tag-ay taas Tuk-an tumapak
Pah-êy tukod Lay-êw
27
Pantsi-
pantsi
Halamang
gamot Dêng-êy Walang hiya
Ngo-
ngo Ngo-ngo Mam-i Magbigay
Tul-ok
Pangalan ng
isang uri ng
palaka
But-u butó
28
Ya Alpabetun Ayta Mag-Antsi
D d
B b A a
Ê ê G g
aya buok
katêd dagih
êtak gayaman
K k
29
Alpabetun Ayta Mag-Antsi
I i L l
M m
P p ngawoh panilan Ng ng
ipêh langêw
manuk natukih N n
30
sakê tsiki
U u uyha
W w wakay
S s T t
31
Hh
hiwhiw
- Y y yayay Pag-ong
32
List of Words
(Parts of the Body)
(Members of the Family)
FILIPINO ENGLISH
Apo Lakay lolo grandfather
palad
palad palm
kêmkêm kamao fist
galamay daliri fingers
kuku kuko fingernails, toenails
layug hinlalato middle finger
palahinghingan
palasingsingan ring finger
tanggigini kalingkingan small finger
pagaw dibdib chest
huhu suso breast
puhȇl pusod navel
bituka tiyan stomach
buli puwit buttocks
awak baywang waist
balakang balakang hip
pa-a hita thigh
tuol tuhod knee
ahêl binti calf
tulatud paa leg
Pibuklungan alak-alakan back of knee
Bitsih paa foot
Dalipapa talampakan sole
buê sakong heel
Buên bitsih bukongbukong
ankle bone
FILIPINO ENGLISH
ulu ulo Head
habut buhok Hair
dampal noo forehead
mata mata eye
kêlêy kilay eyebrow
kêrêp pilik-mata eyelashes
Balat mata talukap ng mata
eyelid
balunguh ilong nose
labi labi lips
pingi pisngi cheeks
lupa mukha face
Têkk tenga ear
Lêêy leeg neck
têên batok nape
gugut ngipin teeth
dila dila tongue
bêbêy bibig mouth
takêl gilagid gums
halu lalamunan throat
ngawu ngalangala palate
bantaw balikat shoulder
bukut likod back
kikili kilikili armpit
hiku siko elbow
Barasu braso arm
Takyay bisig forearm
Barasu braso upper arm
gamêt kamay hand
33
Apo Bakêt lola grandmother
Tatang/Bapa Tatay/ father
Ima/Indu nanay mother
34
manambal duktor doctor
mestra guro teacher
Manambal Ha
gugut dentista dentist
drayber tsuper,
drayber driver
Manggulis arkitekto architect
Manananggol
kaso abugado lawyer
Manyag puto panadero baker
magbabasura basurero garbage
collector
Magkarga kargador porter
MANI BAGAY
(Common Objects)
BALANG MANYAG HA BADYU
(Community Workers)
FILIPINO
O
ENGLISH
magtinda tindero o
tindera vendor, seller
mananȇm magsasaka Farmer
Manyag
bali karpintero Carpenter
Mandakêp
kȇnan lanêm
mangingisda Fisherman
Manyag tubo tubero Plumber
Mamarȇng
naulam
bumbero fire fighter
pulis pulis police
Paglamon
doktor
nars nurse
Kaka ya lalaki
kuya older brother
Kaka ya babayi ate older sister
putu bunso younger sibling
Kulaw/bingut/êkê
sanggol baby, infant
Ahaway lalaki asawang lalaki
husband
Ahaway babai asawang babae
wife
Anak ya lalaki anak na lalaki son
Anak ya babayi
anak na babae
daughter
Bapa/Ama tiyo uncle
Dara/Indu tiya aunt
pinghan pinsan cousin
angkên pamangkin nephew or niece
ayru bayaw o hipag
brother-in-law or sister-in-law
manuyang manugang son-in-law or daughter-in-law
bilas
bilas
wife of brother-in-law or husband of sister-in-law
ampu biyenan father-in-law or mother-in-law
Kamag-anak kamag-anak relatives
ninuno ninuno ancestor
FILIPINO ENGLISH
plantsa plantsa iron
Pamalantsa-an
plantsahan ironing board
tsimba timba pail
Banga bariles barrel
lamisa mesa table
Iknuan upuan chair
kurtina kurtina curtain
Palis walis broom
Panalok dinat pandakot dust pan
Papag papag wooden bed
pinggan pinggan plate
tinidur tinidor fork
kutsara kutsara spoon
kutsrita kutsarita teaspoon
pali palay rice
ahin asin salt
pamangan pagkain food
pamaypay Bentilador electric fan
palanggana palanggana basin
20
batsa batya big basin
Tabu/panakhub tabo dipper
Eran hagdan, hagdanan
stairs
salamin salamin mirror
kulu tasa cup
bunot bunot coconut husk
basan basahan rag
Pispisan/pagkuskus bitsih
basahan doormat
Ulas kumot blanket
ulunan unan pillow
Pamyanan Lanêm banga jar
Pamyanan tanaman paso pot
bara tela cloth
baru damit clothes
paradur aparador closet
Baul/kabinet baul wooden chest
saku sako sack
pala pala shovel
pala pala spade
karaykay kalaykay rake
payakul palakol axe
lagari lagare saw
martilyu martilyo hammer
kartilya kartilya wheelbarrow
panyarul asarol garden hoe
takȇl lubid rope
sabun sabon soap
sapatus sapatos shoes
Medyas medyas socks
Stipin tsinelas slippers
Arilos relo watch
Pangalbayan telebisyon television
piyalungan laruan toys
Munika manika doll
Ulen holen marble
Bola bola ball
Goma goma rubber bands
Trumpu trumpo top
Yoyo yoyo yoyo
Pisara pisara blackboard
Libru aklat book
Panulatan kuwaderno notebook
Lapis lapis pencil
Pamura pambura eraser
Panasa pantasa sharpener
Pangulay pangkulay crayon
Bag bag bag
Ruler/panukat ruler ruler
Gamit ha pag-aral
gamit supplies, possessions
Payung payong umbrella
Kaputi kapote raincoat
Papil papel paper
Pamakat pandikit paste
Guntsing gunting scissors
Kahun kahon box
Dekorasyun dekorasyon decoration
Sulu ilaw lamp, light
Tsuk yeso chalk
ȇtak itak big knife
Kutsilyu kutsilyo small knife
Kawali kawali frying pan
Kaldero kaldero rice pot
Takuri takure kettle
Kurȇn kaldero large pot
Tangnan sangkalan
chopping board
sanduk sandok ladle
21
Sansi sanse food turner
Mangkuk mangkok bowl
Basu baso drinking
glass Kalan kalan stove
Pamyanan
pinggan paminggalan dish rack
Pinggan plato plate
bandihadu bandehado serving plate
Kasirola kaserola casserole
Panyagat pansala strainer
Kurȇn palayok clay pot
Lababu lababo sink
bandihadu bandehado serving tray
Lamisa mesang
kainan
low table
Batu bato stone
balah buhangin sand
(Common Animals)
Pati-pati kalapati dove
Aya/panas langgam ant
lapisak butiki lizard
dagih daga rat
ipêh ipis cockroach
palupalu paruparo butterfly
ilêk lamok mosquito
langȇw langaw fly
uwang uwang beetle
Kulah-lah balaing locust
gigang gagamba spider
uwêl uod worm, caterpillar
kabayu kabayo horse
kunihu kuneho rabbit
bayaung putakti wasp
Dangaw bangaw botfly
Kunipit alupihan centipede
kurokuy kobung-kobung ant lion
kalitêptêp alitaptap firefly
Barak bayawak dragon lizard
Buaya buwaya crocodile
Tagak tagak heron
Kênan lanêm isda fish
manuk manok chicken
ayup ha lalȇ hayop sa gubat animals (wild)
Hayhay ya ayup
alagang hayop animals (domesticated)
FILIPINO ENGLISH
manuk manok hen
ahu aso dog
puha pusa cat
bibi bibe duck
babuy baboy pig
damwag kalabaw carabao
Kambing kambing goat
baka baka cow
utan ahas snake
Pag-ong pagong turtle
Tugak palaka frog
Gansa gansa goose
Bakulaw/bakêw matsing monkey
Nanaway manuk
ibon bird
22
(Common Plants)
FILIPINO ENGLISH
Santul santol santol
Bayabah bayabas guava
Suwa suha pomelo
kaynitu kaymito star apple
23
okara okra okra
Utung sitaw string bean
Kalbaha kalabasa squash
Balatung munggo monggo
Kangkung kangkong water
cabbag
e Labanus labanos radish
Singkamas singkamas turnip
Maripulyu repolyo cabbage
Pipinu pipino cucumber
Upu upo bottle
gour
d Patola patola
sponge
gourd Lara sili chili
pepper Lay-ya luya ginger
Paminta paminta black
pepper
Sayote sayote chayote
Kalamunggay malunggay malungay
(Common Places in the House, School and
Community)
FILIPIN
O
ENGLIS
H pagpaayȇpan sala sala
Pangkatuluyan silid-tulugan bedroom
Pagpalyuan paliguan showe
r room
Panak-an palikuran comfor
t room
Barkun balkonahe porch
Durungawan bintana window
Ilwangan pinto door
Panganan silid kainan dining
room Paglêbahan labahan
laundr
y room
panlutuan lutuan kitchen
Mangga mangga mango
Ha- a saging banana
Tsiku tsiko chico
Lumbuy/duwat duhat black plum
Ungot buko coconut
Sampaluk sampalok tamarind
Makopa makopa wax apple
Sarisa aratiles aratiles
mansanitas mansanitas jujube plum
kapaya papaya papaya
Kamatsilis kamatsile guamachili
Pinya pinya pineapple
Pakwan pakwan watermelon
Milun melon melon
Kamyas kamias camias
Dalangita dalanghita orange
Mabolo mabolo mabolo
Yangka langka jackfruit
Sampagita sampagita sampaguita
Rosas rosas rose
Santan santan santan
Abukadu abokado avocado
Kamia camia camia
Ilang-ilang ilang-ilang ilang-ilang
Kalamunding kalamansi calamansi
Kamatis kamatis tomato
Lansonis lansones lanzones
Atis atis atis
baldibana guyabano soursop
Pitsay petsay pechay
Sibuyas sibuyas onion
Bawang bawang garlic
Balasenas talong eggplant
Apalya ampalaya bitter gourd
24
NOUN (Other Common Nouns)
FILIPINO ENGLIS
H
Pakpak manuk pakpak ng ibon bird’s wing
ikuy buntot tail
puwal balahibo feather
Balat kayu balat ng kahoy tree bark
Puung kayu punong kahoy tree
bulung dahon leaf
Tagêy kayu ya makan prutas fruit
But-u buto seed
yamut ugat root
Sampaga bulaklak flower
luta lupa ground
Kalalêan/lêyang gubat jungle,
bush panggahakan sakahan field
ahuk usok smoke
apuy apoy fire
abu abo ashes
Hêwang/langit langit,
kalawaka
nnn
sky,
heaven
s buwan buwan moon
bitêwên bituin star
ginêm ulap cloud
Ambun/amog hamog fog
angin hangin wind (air)
lanêm tubig water
dagat dagat sea
ilog ilog river
ihip isip thought
, idea
matabuh mataba fat, grease
lubut butas hole
tarêk haligi post
tawu tao person
Kwartun pag-aralan silid aralan classroom
pangalindagan palaruan playground
panganan kantina canteen
pagpatsik-apan klinika clinic
Balin- libru
silid-aklatan
library
pananêman hardin garden
Balin panyagan gusaling pantahanan
Home Economics building
pagpalabasan entablado stage
Balin puunmestra Tanggapan ng Punung-Guro
Principal’s Office
pagbolaan gym gym
pagsimbaan simbahan church
pamalengkian palengke market
pagpasyalan plasa plaza
balayan bayan town
sudad siyudad city
kabalayanan lalawigan province
rehiyun rehiyon region
manisipyu munisipyo municipal hall
Siminteryu/pamiilbêngan
bê
sementeryo cemetery
Pag-aralan paaralan school
bali bahay house
Ospital ospital hospital
Pagdyanan pulis istasyon ng pulis
police station
Pagdyanan mamarên apuy istasyon ng bumbero
fire station
Balin madre kumbento convent
kakwangan
parke park
danan daan pathway
hukulan kulungan jail, prison
25
parihukad parisukat square
parikarang parihaba rectangle
bilukarang biluhaba oblong
Gulis puhu hugis puso heartshape
nabilug parang bilog roundish
Gulis bitêwên hugis bituin starshape
(Smell and Taste)
(Colors and Color Qualifiers)
(Numbers from 0 to 100)
(Shapes)
FILIPIN
O
ENGLIS
H bilukarang bilog
circle
,
roun
d tatluysuluk tatsulok triangle
tua matanda old person
anak bata small child
lalaki lalaki man
babayi babae woman
Anak a babayi batang babae young woman
Anak a lalaki batang lalaki young man
agahêd simpleng p simple person
kaluguran kaibigan friend
FILIPINO ENGLISH
nangihu maasim sour
napait mapait bitter
naayang matamis sweet
naapak maanghang spicy
natabang matabang blunt
malat maalat salty
bawu amoy smell, odor
nabangu mabango fragrant
nabata mabaho stinky
nalanghit malansa foul odor
FILIPINO ENGLISH
nahuling asul blue
naurit pula red
naputsi puti white
Nauyang/nailam itim black
nalabyong berde green
nahêlyaw dilaw yellow
tsukalate kulay tsokolate brown
napukaw kulay abo gray
rosas rosas pink
nagnanahêlyaw dalandan orange
murado lila violet
nagnanaurit medyo mapula reddish
nagnanaputsi medyo maputi whitish
nagnanauyang medyo maitim blackish
nagnanahêlyaw medyo dilaw yellowish
Nagpêrad kulay rosas medyo rosas pinkish
FILIPINO ENGLISH
ayin wala zero
miha isa one
luwa dalawa two
tatlu tatlo three
apat apat four
lima lima five
anêm anim six
pitu pito seven
walu walo eight
Siyam siyam nine
mapu sampu ten
26
labin miha labing isa eleven
labin luwa labindalawa twelve
labin tatlu labintatlo thirteen
labin apat labing apat fourteen
labin lima labinlima fifteen
labin anêm labing anim sixteen
labin pitu labing pito seventeen
labin walu labing walo eighteen
labin siyam labinsiyam nineteen
luwampu dalawampu twenty
luwam buy miha dalawampu’t isa
twenty-one
luwam buy luwa dalawampu’t dalawa
twenty-two
luwam buy tatlu dalawampu’t tatlo
twenty- three
luwam buy apat dalawampu’t apat
twenty-four
luwam buy lima dalawampu’t lima
twenty-five
luwam buy anêm dalawampu’t anim
twenty-six
luwam buy pitu dalawampu’t pito
twenty- seven
luwam buy walu dalawampu’t walo
twenty- eight
luwam buy siyam dalawampu’t siyam
twenty-nine
talumpu tatlumpu thirty
talumpu buy miha tatlumpu’t isa
thirty-one
talumpu buy luwa tatlumpu’t dalawa
thirty-two
talumpu buy tatlu tatlumpu’t tatlo
thirty-three
talumpu buy apat tatlumpu’t apat
thirty-four
talumpu buy lima tatlumpu’t lima
thirty-five
talumpu buy anêm tatlumpu’t anim
thirty-six
talumpu buy pitu tatlumpu’t pito
thirty-seven
tatlumpu buy walu tatlumpu’t walo
thirty-eight
talumpu buy walu
talumpu buy siyam tatlumpu’t siyam
thirty-nine
apatnapu apatnapu forty
apatnapu buy isa apatnapu’t isa
forty-one
apatnapu buy luwa apatnapu’t dalawa
forty-two
apatnapu buy tatlu apatnapu’t tatlo
forty-three
apatnapu buy apat apatnapu’t apat
forty-four
apatnapu buy lima apatnapu’t lima
forty-five
apatnapu buy anêm apatnapu’t anim
forty-six
apatnapu pitu apatnapu’t pito
forty-seven
apatnapu buy walu apatnapu’t walo
forty-eight
apatnapu buy siyam apatnapu’t siyam
forty-nine
limampu limampu fifty
limampu buy miha limampu’t isa
fifty-one
limampu buy luwa limampu’t dalawa
fifty-two
limampu buy tatlu limampu’t tatlo
fifty-three
limampu buy apat limampu’t apat
fifty-four
limampu buy lima limampu’t lima
fifty-five
limampu buy anêm limampu’t anim
fifty-six
limampu buy pitu limampu’t pito
fifty-seven
limampu buy walu limampu’t walo
fifty-eight
limampu buy siyam limampu’t siyam
fifty-nine
anêm mapu animnapu sixty
anêm mapu buy miha
animnapu’t isa
sixty-one
anêm mapu buy luw
animnapu’t dalawa
sixty-two
anêm mapu buy tatlu
animnapu’t tatlo
sixty-three
anêm na buy apat
animnapu’t apat
sixty-four
anêm mapu buy apat
27
Siyamapu buy
luwa
siyamnapu
’t dalawa ninety-two
Siyamapu buy
tatlu
siyamnapu
’t tatlo
ninety
- three
Siyamapu buy
apat
siyamnapu
’t apat ninety-four
Siyamapu buy
lima
siyamnapu
’t lima ninety-five
Siyamapu buy
anêm
siyamnapu
’t anim ninety-six
Siyamapu buy
pito
siyamnapu
’t pito
ninety
-
seven Siyamapu buy
walu
siyamnapu
’t walo ninety-
eight Siyamapu buy
siyam
siyamnapu
’t siyam ninety-nine
magatuh isang daan one
hundre
d
(Measurement Words and
Expressions)
FILIPIN
O
ENGLIS
H Dangan dangkal hand span
Takbang hakbang step
Dalipapa talampakan foot long
Metru metro meter
Kilometru kilometro kilometer
sentimetru sentimetro centimeter
Dȇpa pulgada inch
Mihay dangan isang dangkal 1 hand span
Mihay takbang isang
hakbang
1 step
Nanawa/naipȇk maikli short
Mas nanawa mas maikli shorter
Pinaka nanawa pinakamaikli shortest
Makarang mahaba long
Mas makarang mas mahaba longer
Pinakamakarang pinakamahab
a
longest
Tungkarang matangkad tall
Matag-ay mataas high
Mas matag-ay mas mataas higher,
taller
Anêmapu buy lima
animnapu’t lima
sixty-five
Anêmapu buy anêm
animnapu’t anim
sixty-six
Anêmapu buy pitu
animnapu’t pito
sixty-seven
Anêmapu buy walu
animnapu’t walo
sixty-eight
Anêmapu buy siyam
animnapu’t siyam
sixty-nine
pitumpu pitumpu seventy
Pitumpu buy miha pitumpu’t isa seventy-one
Pitumpu buy luwa pitumpu’t dalawa
seventy-two
Pitumpu buy tatlu pitumpu’t tatlo
seventy- three
Pitumpu buy apat pitumpu’t apat
seventy- four
Pitumpu buy lima pitumpu’t lima
seventy-five
Pitumpu buy anêm pitumpu’t anim
seventy-six
Pitumpu buy pitu pitumpu’t pito
seventy- seven
Pitumpu buy walu pitumpu’t walo
seventy- eight
Pitumpu buy siyam pitumpu’t siyam
seventy- nine
walumpu walumpu eighty
Walumpu buy miha walumpu’t isa eighty-one
Walumpu buy luwa walumpu’t dalawa
eighty-two
Walumpu buy tatlu walumpu’t tatlo
eighty-three
Walumpu buy apat walumpu’t apat
eighty-four
Walumpu buy lima walumpu’t lima
eighty-five
Walumpu buy anêm walumpu’t anim
eighty-six
Walumpu buy pitu walumpu’t pito
eighty- seven
Walumpu boy walu walumpu’t walo
eighty-eight
Walumpu buy siyam walumpu’t siyam
eighty-nine
siyamapu siyamnapu ninety
Siyamapu buy miha
siyamnapu’t isa
ninety-one
28
Ayin
kalaman -
laman
halos
walang
laman
almos
t
empty
ampagmimiha nag-iisa alone,
only one
hukad sakto enough
litro litro liter
Mihay baso’y
napnu
isang
tasang
puno
cupful
Baso’y napnu basong puno glassful
Mihay garapun isang garapon one jar
Mihay baso isang tasa one cup
Mihanba’t isa lang only one
Makarangya
lapis
mahaban
g lapis long pencil
ADJECTIVE
(Other Common Adjectives)
FILIPINO ENGLIS
H mahampat maganda beautiful
mangêd mabuti good
biyasa marunong wise
narawak masama, pangit bad, ugly
Nalino/naupok pino, makinis smooth
nakilhung baku-baku bumpy
nakdêy matigas hard
naupok malambot soft
narinat marumi dirty
malinis malinis clean
mairap dukha, mahirap poor
mabandi mayaman wealthy
Mahidi
matalino
matalino smart, clever
Matabuh mataba fat
naibêng payat skinny
malawang malawak wide
makhêp makitid narrow
anak bata young
Bapan hilay pinakamataas highest, tallest
Nanawa pandak short
Nauybun maliit small
Nanauybun mas maliit smaller
Bapan uybun pinakamaliit smallest
Mahlay malaki big
Mamahlay mas malaki bigger
bapanhȇlay pinakamalaki biggest
kakahlayan napakalaki huge, enormous
Nalayab/manipis manipis thin
Nanipih-nipih mas manipis thinner
Bapan nipih pinakamanipis thinnest
Nakugpa makapal thick
Nanakugpa mas makapal thicker
Bapan kugpa pinakamakapal thickest
Marayu/madayu malayo far
Marayu-rayu mas malayo farther
Bapan rayu pinakamalayo farthest
Narani/nadani malapit near
Narani-dani mas malapit nearer
Bapan dani pinakamalapit nearest
nabyat mabigat heavy
nanabyat mas mabigat heavier
Bapan byat pinakamabigat heaviest
naupaw magaan light
nanaupaw mas magaan lighter
Bapan upaw pinakamagaan lightest
gramo gramo gram
Kilo/bêyat kilo kilogram
napnu puno full
kapitna kalahati half-full
managapnu halos puno almost full
Ayin laman walang laman empty
29
tua matanda old
pêtêg tama correct
kaatag iba other
(Time Concepts)
(Days of the Week)
FILIPIN
O
ENGLISH
Lunes Lunes Monday
Martes Martes Tuesday
Miyerkules Miyerkules Wednesday
Huwebes Huwebes Thursday
Biyernes Biyernes Friday
Sabado Sabado Saturday
Domingo Linggo Sunday
(Months of the Year)
FILIPIN
O
ENGLISH
Panêngêy Enero January
Yágih Pebrero February
Panítang Marso March
Paliklik Abril April
Tulóng Mayo May
Dal-aha Hunyo June Kilay Hulyo July
Mahla
buwan/K
aluwan
Agosto August
Lawawa Setyembre September
Báih Oktubre October
Mánok Nobyembre November
Kulikit Disyembre December
Alas diyes alas diyes ten o’ clock
Alas onse alas onse eleven o’ clock
Alas dose alas dose twelve o’ clock
Ala una y media ala una y media
one thirty
FILIPINO ENGLISH
Mamawanag-
wanag /dali allo bukang liwayway
dawn
nibukah bukas tomorrow
Hanib/maranun umaga morning
ugto tanghali noon, midday
maapun hapon afternoon
Pamibalay mipatêl/marani ya yabi
takipsilim twilight
yabi gabi evening, night
allo araw day
hatunlagi noong unang panahon
far in the past
Kapipiyarinba’t katatapos lang near past
Haton makalwa kamakalawa day before yesterday
naapun kahapon yesterday
Ha makalwa sa makalawa day after tomorrow
amêhên ngayon now
paênggan mamaya later
Narani ana malapit na near future
Malambat pun matagal pa far in the future
Ala una ala una one o’ clock
alas dos alas dos two o’clock
alas tres alas tres three o’clock
alas kuwatro alas kuwatro four o’ clock
alas singko alas singko five o’clock
alas sais alas sais six o’ clock
alas siyete alas siyete seven o’ clock
alas otso alas otso eight o’clock
alas nuwebe alas nuwebe nine o’clock
30
(Weather Conditions)
FILIPINO ENGLISH
Ampanguran maulan rainy
ampangallo maaraw sunny
naumot mainit warm
nakibil malamig cold, cool
maginim maulap cloudy
maangin mahangin windy
ampagbagy
o bumabagyo stormy
kauran tagulan rainy season
kaingitan taginit summer
(Verbs)
FILIPINO ENGLIS
H magliklik iwasan to avoid
olimênên pupurihin to praise
Almên/lungko
t
malungkot to be
sad,
unhappy mahigla masaya to be happy
honolên sundan to follow
mamuun mamuno to lead
Tuy én ayusin to fix
maniwala maniwala to believe
nmaghanip magtago to hide
manlêk tumingin to look for
mangkaili tumawa to laugh
mandunong magmahal to love
pêyhin pigain to squeeze
Ulamên sunugin to burn
mangkuku umubo to cough
paulayan pabayaan to allow
illagan bantayan to look after
mahayhay mapangalagaan to take care
mahêlêk makita to see
malêngê marinig to hear
matalan mahawakan to hold
mikno umupo to sit
mirêng tumayo to stand
Tay-ên tahiin to sew
pakimuwaangan alamin to know
magkahakit magkakasakit to be sick
Ayin hakit malusog to be healthy
ingatên tawagin to call
Ay’ah bulong to whisper
Mangingat hên mihay kalamu
tumawag ng isang kasamahan
to call someone
magkanta kumanta to sing
maghayaw sumayaw to dance
Maghabi hên ayuin pukat
magsalita ng walang kabuluhan
to talk nonsense
anlumbag namamaga to swell
mira humiga to lie down
mabêlêw matulog to sleep
ituron itulak to push, shove
latugin saksakin to stab
nilumpaw lumutang to float
mangaway lumangoy to swim
haadin ibawal to forbid
magdurot umikot to turn
mangihip mag-isip to think
maghabi magsalita to say
habiin sabihin to tell
ihamwag ihagis to throw
ipipi labahin to wash clothes
manambot manalo to win
30
(Vocabulary for Filipino and English
Subjects)
FILIPIN
O
ENGLIS
H Langan/ngalan pangalan name
Langan hên tau pangalan
ng tao
name
of
person Langan hên bagay pangalan
ng bagay
name
of
object Langan hên logal
pangalan
ng pook
name
of
place Langan hên ayup
pangalan
ng hayop
name
of
animal Gamit hên gamit ng
“ang”
use of “the”
Gamit hên ya
gamit ng
“ang
mga”
use of
“the
(plural)” geran mga
direksiyon
directions
Pami-isturya pagkukuwent
o
story telling
kaparehung habi
kasing
kahuluga
n
synonym
Kaparehung tunuy magkasin
g tunog homonym
Pagbuu hên habi
pagbuo ng
mga salita
word
constructio
n Mabalayan hên ya
pagkilala
ng mga
salita
word
recognitio
n Kanta ya maingalaw
awit na
may kilos o
galaw
action song
sinyal pantomina pantomime
mangamba balagtasan poetical
joust in
verse pamaghabi pagsasalita speech
Istorya geran tuwa
pabula,
kwenton
g bayan
fable,
folktale
alindag laro game
Palrêng ha istorya
pakikinig
sa kwento
listening to
a story
Pamihuhunul
Hên pangyayari
pagkakasunu
d- sunod ng
mga
pangyayari
sequencing events
angkapihahabyan natatalakay talk about
habi salita word
angkahabi nasasabi tell
magobra magtrabaho to work
manangên magpakasal to marry
maglinis maglinis to clean
mangêan kumain to eat
mangayat kagatin to bite
minum uminom to drink
êpapah mabighani, namangha
to be amazed
mita pumunta to go
lumatêng dumating to arrive
manyag gumawa to make
pamutu pumutol to cut
mamilang bumilang to count
liput pumatay to kill
mabyasa matuto to learn
magukdo tumalon to jump
mapakamala mapatuyo to dry
tabtab makipaglaban to fight
Dugdug/bablêngê suntukin to hit
Êptêh/gapon/takêh itali to tie
mamupul umani to harvest
mananêm magtanim to plant
Aho/inabêl mangaso to hunt
pamaniwit mangisda to fish
magalindag maglaro to play
malimu matakot to fear, to be afraid
inanawa huminga to breathe
mitata mahulog to fall
mayu kuskusin to rub
ugnatên hilahin to pull
mayu tumakbo to run
31
Labay habien kahulugan meaning
angkahabi nailalarawan describe
(Vocabulary for Math)
(Vocabulary for Edukasyon Sa
Pagpapakatao)
FILIPINO ENGLISH
hêkaw/sikan kalakasan strength
Nangayna/naglunggungan
kahinaan weakness
galing kakayahan ability
mahawupan pagkabukas palad, mapagbigay
charitable
Kapêtêgên nakêm
katapatan sincerity
Manged/kangêran kabutihan goodness
Matonod/tonton masunurin obedient
Gêrêl/galang paggalang respect
alaga pagpapahalaga value
pananggap pagtanggap acceptance
madunong pagmamahal love
malinis kalinisan cleanliness
Apo Namalyari Diyos God
tsiwala pananampala- taya
faith
paniwala paniniwala belief
katsighaw pag-asa hope
pilamuên pagsamahin join
Baw-an pagbawas subtraction
Ha bilang hên Pagbawa-an
mga bilang na binabawasan
subtrahend
Ha bilang hên baw-ah
mga bilang na binabawas
minuend
Hagut hên baw-ah
sagut sa pagbawas
difference
kuwên pagkuha taking away
nabalag naiwan left
Bawa hên bawasan minus
katimbang katumbas equivalent
Katimbang ha katumbas sa equal
Aya katimbang hindi katumbas
not equal
FILIPINO ENGLISH
mamilang magbilang count
bilang bilang number
hêlkên tukuyin identify
Kulay min miha kulang ng isa one less
Panahanan miha
dinagdagan ng isa
one more
Pagdyanan hên bilang
kinalalagyan ng bilang
place value
Mal-at marami many
pêrad kaunti few
Pepêrad kay sa-ha
mas kakaunti kaysa sa
fewer than
Kasing kal-at hên kasing dami ng as many as
pinakananawa pinakamaliit least
piparihuên paghambingin compare
Pinakamal-hay pinakamalaki greatest
Paukduy bilang
palukso- luksong pagbilang
skip counting
pira pera money
barya barya coins
Piray papil perang papel bills
Hêlak hên pira simbolo ng pera
peso sign
umanên ulitin repeat
ihulat isulat write
dagdag pagdagdag addition
Ya bilang hên pandagdag
mga bilang na pangdagdag
addends
kaganawan kabuuan sum, total
pilalalmuun pagsamahin putting together
Pananada hên dadagdag
pananda ng pagdagdag
plus sign
32
pamilalamu
pagkabuklod- buklod, pagkakaisa
unity
pamihahaglap pagtutulungan cooperation
pabughi panimula beginning
pingubatan pinagmulan origin
angkaipahlêk naipakikita show
pamagrampaaaaapa
pagmomodelo modeling
pamakilamu pakikitungo dealing
kaalagaan kahalagahan importance
ipamuwang ipakikilala introduce
kalamu kabilang including
(Vocabulary for Physical Education)
(Vocabulary for Araling Panlipunan)
FILIPINO ENGLIS
H naugalian
kaugalian custom
naugalian kaugalian habit,
custo
m Ya geran kaugalian mga kaugalian traditions
Ya hêlak mga sagisag symbols
pangangaylangan mga
pangangailanga
n
needs
Kapangyari-an kapangyarihan power
kalamu kasapi member
komunidad pamayanan village,
communit
y pamialiwa pagkakaiba difference
iparehu ihambing compare
pamagtsiwala pagtitiwala trust
karapatan karapatan right
petêg totoo true
kapêtêgan katotohanan truth
Habiya apetêg salita na hindi totoo
a lie
umu takot fear
A pamiki-in tindihan
di-pagkakaintin- dihan
misunderstand- ing
Kangêd/maalaga kahalagahan valuable
tungkulan tungkulin responsibility
makabalayan nasyonalismo nationalism
Malasakit na kanwangan
pagmamalasakit sa kapaligiran
concern for environment
kakwangan kapaligiran environment
tuá magulang parent
Mitata anak mag-anak, pamilya
family
sarili sarili oneself
Allo-hên pangi-anak araw ng kapanganakan
birthdate
nalyari nangyari happen
FILIPINO ENGLISH
parti parte, bahagi parts
galaw galaw movement
gulis hugis shape
maggalaw gumalaw to move
tsimtsimên balanse balance
ialih ilipat transfer
ipakit
ipakita demonstrate
grupu grupo group
ipahêlêk ipakita perform
tungtungēn gayahin imitate
Maki-agêm makisali participate
Mitan panabtab pakaliwa turn left
Mitan pauki pakanan turn right
yagamit kagamitan materials
Mitan pamartsa lakad patakda march
Mag-ukdu lumundag jump
lawini katawan body
Mitan paderetsu lakad pasulong forward march
33
(Vocabulary for Health)
(Vocabulary for Music)
FILIPINO ENGLIS
H Tanda/hêlak simbolo symbol
bosēs boses voice
Dururuh paawit na salita chant
hukat sukat measurement
Mataa-ay mataas High
Naaypa mababa low
Kában tungen
pansamantalan
g tigil pause
Tsig-tsig tugtog to play
instrumen
t tunu tono tone
kapitna kalahati half
Bu-o buo whole
ipakit ipakita demonstrate
gitara gitara guitar
tunuy tunog sound
Pay-nawa pahinga rest
kanta awit, kanta sing, song
malabak maingay loud
magtsikpa palakpak clap
hangêp
hingang papasuk inhale
ahnga
hingang papalabas
exhale
Kayuh/mabagal mabagal slow
paspas bilis speed
mágaling mabilis na mabilis fast
kanta pag-awit singing
FILIPINO ENGLISH
Hakit/matanam sakit, karamdaman
sickness, disease
Ayn hakit maayos na pakiramdam
good health
Mangêdya lawini
kalusugan health
umut lagnat fever
tambal gamot medicine
pamanhuka pagsuka vomit
bulos pagtatae diarrhea
ungêy sipon colds
Hakit ulu sakit ng ulo headache
But-u buto bone
lumpu lumpo crippled
napētla
anemya anemia
a makakatuloy
mahirap makatulog
insomnia
kutu kuto lice
balat balat skin
daya dugo blood
bêkê puso heart
agtay atay liver
Burug ahu galis aso scabies
Trangkaso/an-ongêyên
trangkaso flu
kuyapêh pigsa boil
A kahabi/pipi pipi mute
Takan-têêk tutuli ear wax
34
(Question Words)
(Direction / Location)
FILIPINO ENGLISH
Hinu?
Makanu?
Antu?
Hinu di?
Hinu?
Pata?
Ungnu?
Ano? What?
Makanu?
Antu?
Kailan? When?
Antu? Saan? Where?
Hinu di?
Hinu?
Alin? Which?
Hinu? Sino? Who?
Pata? Bakit? Why?
Ungnu? Magkano? Ilan?
How much? How many?
FILIPINO ENGLISH
ubat ha mula sa from
ha tag-ay hêm sa ibabaw ng on top of
ha aypa sa ilalim under
ha kilub sa loob inside
ha bunak sa gitna in the middle
ha unaan sa unahan
at the front end (first)
ha pugit ha tawli sa hulihan
at the back end (last)
ha tag-ay sa itaas up, above
bukutan likuran back
ha aypa sa ibaba below
dilri dito here
dulvu doon there
ha kapako kabilang bahagi
other side, far side
ha sa at
35
(Common Phrases)
FILIPI
NO
ENGLI
SH Mahampat ya maranun. Magandang umaga. Good morning.
Mahampat ya ugtu. Magandang tanghali. Good noon.
Mahampat ya mahêlêm. Magandang hapon. Good afternoon.
Mahampat ya yabi. Magandang gabi. Good evening.
Êmên kaw na? Kumusta po kayo? How are you?
Mahigla kon mabalayan ka. Masaya akong makilala ka. Glad to meet you.
Ay hali/mita kina. O sige na /aalis na
ako/paalam.
Goodbye
Mangȇd Itaman. Mabuti naman. I am fine.
Mangȇd itaman Mabuti naman po. I am good.
Hikaw? Hika? Kayo po? / Ikaw? How about you?
Antoy lakwên mo? Saan ka pupunta? Where are you going?
Mahiglay pamianak. Maligayang kaarawan. Happy birthday.
Mahiglay kapaskuan. Maligayang Pasko. Merry Christmas.
Bayun taon. Manigong Bagong Taon. Happy New Year.
Mahiglay kapistaan. Masayang kapiyestahan. Happy fiesta.
Ka-inlag kaw. Ingat sa pagbyahe. Happy trip.
Mahampat ya panlumatêng. Maligayang pagdating. Welcome home.
Pagpalain ka ni Apo
Namalyari.
Pagpalain ka nawa
ng Panginoon. God bless you.
Mahampat ka. Ang ganda mo. You are so beautiful.
Mahampat ka. Ang guwapo mo. You are so handsome.
Labay kata. Mahal kita. I love you.
Ninoy langan mo? Ano ang pangalan mo? What is your name?
Taga anto ka? Taga saan ka? Where are you from?
Anto’y ampandyanan mo? Saan ka nakatira? Where do you live?
Mal-at ya halamat. Maraming salamat. Thank you.
No malyari? Maari po ba…? May I…?
Patawarên mo ku? Patawarin mo ako. Please forgive me. / I am
sorry. Makidan. Makikiraan po. Excuse me. / May I pass?
Awu. Opo. Yes.
Ahê. Hindi po. No.
Kapon. Sandali lang po. For a while. / A moment
please.
36
Mano po. Bless me.
Mita kina. Aalis na po ako. I’m leaving. / I am going.
Malyari mu ku hawpan. Maaari mo ba akong
tulungan?
Can you help me?
Hino’y madyag ko
kamugo.
Ano po ang magagawa ko
para sa inyo? What can I do for you?
Ang kamulahan ko. Naiintindihan ko. I understand.
Anto’y lakwên mo? Saan ka pupunta? Where are you going?
Munta ku ha gahak. Pupunta ako sa halamanan. I’m going to the garden.
Anto ha gahak? Nasaan ang halamanan? Where is the garden?
Narani ba hapa? Malapit sa ilog ang
halamanan.
The garden is by the river.
Hino’y main gahak du? Kaninong halamanan iyon? Whose garden is it?
Kanku ya gahak? Sa akin ang halamanan. It is my garden.
Hino ya labay mon kun? Ano ang gusto mong kunin? What do you want to get?
Limampu piso hatsi. Limampung piso ito. It is fifty pesos.
Mangwa ku hên luwa. Kukuha ako ng dalawa. I will get two.
Awu koên mina. Sige kunin mo na. Okay, you can get them.
Ungno ya luwa? Magkano ang dalawa? How much for two?
Magatu ya luwa? Isang daang piso ang dalawa. The two are 100 pesos.
Hino an-paêrêng mo. Ano ang itinatayo mo? What are you building?
Ampanyag ku bali. Gumagawa ako ng bahay. I’m building a house.
Hino’y magbali. Kaninong bahay iyan? Whose house is that?
Bali ku habain. Bahay ko iyan. That is my house.
Mahampat ya bali. Maganda ang bahay. It is a good house.
Anto ya tatang mu? Nasaan ang tatay mo? Where is your father?
Atsu ya ha bali. Nasa bahay siya. He is at the house.
Hino’y andaygên mu? Ano ang ginagawa mo? What are you doing?
Ampaghanda ku hên maêkan. Naghahanda ako ng pagkain. I’m preparing food.
Ubat aku na badyu. Galing ako sa baryo. I have come from the village.
Hino’y langan mo? Ano ang pangalan mo? What is your name?
Hiko ni __________. Ako si . My name is .
Nakanu kan nilumatêng. Kailan ka dumating? When did you come?
Mahilêm ana hêm nilatêng. Hapon na nang dumating
ako.
I came in the afternoon.
Pata naku ka ri? Bakit ka pumarito? Why did you come?
Labay ku hên maikêt ya
tatang mo.
Gusto kong makita ang
tatay mo. I want to see your father.
37
Palatêng ina.
Managal ya tana.
Nilumatêng ina.
Labay nan mita.
Mita kay na.
Mangwa ku hên main.
Awu, malyari kay nan mita.
Anto’y lakwên na?
Munta ya na panaliwan.
Anto’y panaliwan?
Dani ya hên dan ya
panaliwan.
Pata maka ya ha tindahan.
Labay man manaliw,buyah.
Hino’y labay mo?
Mangwa ku hên kurên.
Malhay o nanawa?
Labay ku ya nanganawa ya
kurên.
Ungno’y hatsi?
Hino’y magkain hên habain
ya pan-ilapag mo?
pan-ilapag mo
Kaên hên tatang mu?
Hino’y kaên ya inluto mu?
Ampagluto ku hên kaên boy
kêna.
Anto mu kingwa ya kurên?
Nahalêw kun a panaliwan.
Makano mu yan nahalêw?
Nahalêw ku napon.
Ung mo ya nahalêw mu?
Limampu ya.
Labay kun manalêw hên
miha.
Anto’y ubatan mu?
Paparating na siya. He is coming.
Managal ya tana. Susunod lang siya. She will come later.
Nilumatêng ina. Dumating na siya. He already came.
Labay nan mita. Gusto niyang umalis. She wants to go.
Mita kay na. Umalis ka na. You go away.
Mangwa ku hên main. Kukuha ako ng mais. I’m going to get corn.
Awu, malyari kay nan mita. Sige, maaari ka nang umalis. Ok, you can go.
Anto’y lakwên na? Saan siya pupunta? Where is he going?
Munta ya na panaliwan. Pupunta siya sa tindahan. He is going to the store.
Anto’y panaliwan? Nasaan ang tindahan? Where is the store?
Dani ya hên dan ya
panaliwan.
Nasa tabing daan ang
tindahan.
The store is by the road.
Pata maka ya ha tindahan. Bakit siya pupunta sa
tindahan?
Why is he going to the store?
Labay man manaliw,buyah. Gusto niyang bumili ng
bigas.
He wants to buy rice.
Hino’y labay mo? Ano ang gusto mo? What do you want?
Mangwa ku hên kurên. Kukuha ako ng kaserola. I want to get a saucepan.
Malhay o nanawa? Malaki o maliit? Big or small?
Labay ku ya
nanganawa ya kurên. Gusto ko ng maliit na
kaserola.
I want a small saucepan.
Ungno’y hatsi? Magkano ito? How much is it?
Hino’y magkain hên habain
ya pan-ilapag mo?
pan-ilapag mo
Kaninong pagkain
ang inihahanda mo? Whose food are you
preparing? Kaên hên tatang mu? Pagkain ng tatay mo. Your father’s food.
Hino’y kaên ya inluto
mu?
Anong pagkain ang
niluluto mo? What food are you
preparing? Ampagluto ku hên kaên boy
kêna. Nagluluto ako ng kanin at
isda.
I’m preparing rice and fish.
Anto mu kingwa ya kurên? Saan mo kinuha ang
kaserola?
Where did you get
the saucepan?
Nahalêw kun a panaliwan. Nabili ko iyan sa tindahan. I got it from the store.
Makano mu yan nahalêw? Kailan mo iyan nabili? When did you buy it?
Nahalêw ku napon. Nabili ko ito kahapon. I got it yesterday.
Ung mo ya nahalêw mu? Magkano ang bili mo? How much did it cost?
Limampu ya. Limampung piso. It cost 50 pesos.
Labay kun manalêw hên
miha.
Gusto kong bumili ng isa. I want to get one.
Anto’y ubatan mu? Saan ka nanggaling? Where did you come from?
38
GÉRAN ISTORYA
DIVISION OF MABALACAT CITY
Ya Pamilya Naén
Hilay pamilyan Sison ay ampagpaidi ha marayuy babo hēn angkasakupan
hēn Mabalacat. Mahigla hila buy ampihahawap ha pandaygēn ha bali. Noa, hi tatang
Henry ay miha yay mahipêg mananēm, ta ēmēn main maêkan ya pamilya na. Noa, hi
Indu samparay ay manayhay yan anak na, haka ampagpaidi ya ha bali la hēn
maglinis, haka panay ya ēt hawpan hēn anak na ya hilan Carlito buy Cielo.
Noa, ha a man ansadyaén ya nalyari, ay yan kit hi tatang Henry, kabay
nag-irap ya geran pamilya hén Sison. Laka ayin hilay nan, kabyayan ya anak na.
Noa, a hila, hēn naalihan hēn kutsighaw ya pamilyan Sison.
Êmén man bayru ay natambalan laya hakit na, kabay hinumiglay lawini
na hên natambalan la ya hakit na.
Kabay hēn ayin inan hakit ay nag-in mahigla ana ya pamilya hēn Sison,
haka nag-in mangēd ana ya kabyayan la.
- Marissa S. Sison
( Mabalacat City )
39
GÉRAN ISTORYA
SCHOOLS DIVISION OF ANGELES CITY
Ya Badyu naên, hatun lagi
Hatun lagi ya badyu naên ay pêpêrad ya pony a ayta ya ampagaidi ha
badyu, laloy na ha lugal naên ha Somel hatun lagi, noa hên nilumatêng ya gêran
Mirika ha lugal naên ay dinyag lan pagtargetan lan mirika, kabay nag-aypa hilay
geran ayta ha badyu naên gawan nahêlêk lay mal-at ya mirika ya ampipag-targit ha
matag-ay ya bung-uy, kabay napaymihan hilay ayta ha bandan Aypa hên targitan ta
êmên makapulut hila, hên sanggaputi ya pwedi lan, maihaliw hên mapangwa lan
maêkan hên pamilya la.
Kabay naglaêh hila tana hên nagbadyu ha Sitio Target, noa main nag-in
problema ha panlumatêng lan mirika ha badyu naên, gawan main nangahugatan hên
bala ha pamulut la sanggaputi. Miha ina bayru ya bapa ku ya patêl ima ku, mal-at ya
nahakitan ha pagtargitan lan mirika, gawan ya aytan anak ay makudihmit ha lalê
boy makutaw, noa gawan andurungên kay hên mirika, ay impaustal la ya gêran anak
ya naluntuhan balah.
Noa, hên niluntuh ya Pinatubo ay napaatag kay ngan ya ampagpaidi ha
badyu, main nilako ha Magalang, ha Palayan City, noa, ha kabuyutan ay nag-urung
kay ngan ha badyu naên ha Sitio Target, angga amêhên nilum-at ana ya gêran tawu,
gawan hilay kaatag ayta ay nipag-ahaway nan bisaya, kapampangan, boy panggalato,
noa, an-ikahigla naên ya main kay aran, iskwela ya umisa ha kinder anggan Grade 6.
Ha lugal naên amêhên ay talagan mahabi mo ya main anan mal-at ya
kamwangan ya gêran ayta ha Sitio Target, ta mal-ana ya ampimituro kannaên boy
ampan-in trining ha hinu-hinu kay na hên ya kamwangan, haka hilay gêran ayta ha
badyu naên amêhên ay nipag obray na ha kapatagan boy mahipêg hilay nan mag-
ubra ha babu.
Ha Sitio Target amêhên ay mahabi naên hên manaluhuh ha
pamikakamiha, pamilya, kamwangan, espirituwal, boy ha kabyayan, ta ayin anan
angkablay lunuh, ta gawan main êt bayru amêhên hên ampangupay koreano ha
ancestral domain naên.
Kabay ampagpahalamat kay kan Apo Namalyari ta pinahigla nay badyu
naên, haku a na kay hên pinaulayan ta mal-at ya ampaglako ha badyu naên hên
managlap.
- Annabelle P. Baclay
( Angeles City )
40
GÉRAN ISTORYA
DIVISION OF PAMPANGA
Ya lugal hên pag-aralan ha Sitio Target
Ha pag-aralan naên simple yan bêngat ya atsi ha kabunakan hên babu,
ha Sitio Target. Nabunakan ya ha bundok ha, nanawa yan bêngat ya lugal naên, noa
nu maglako ka ha pag-aralan. panhumun mu ha gate maakit mu ha ya bandang
panabtab ay pangalindagan lan anak humunol baytu ay pag-aralan lan nanganaway
anak ya ambaêgên daycare buy balin libru mal-at ka makitan ya libru, munika boy
gêran libro do ha bunak ay pag-aralan lan Grade II boy balin paglutuan, nun humun
ka hên pa-uki mahêlêk mo ya pag-aralan lan Grade I uki bali pag-aralan Grade I,
Grade II, Grade V, kinder, Grade VI boy Grade IV, main hila êt pangahuyan ya
bomba(poso) ya pangwanan lan inumên la du Ha bukut itanêm hên pag-aralan ay
mahêlêk mo ya tanêm la, mal-at ya gulay, bayru pero noa, mas mal-at ya tanêm lay
luku ha babu, pinaka mal-at la tanêm luku atsi ya ta habaytu ya talagan pan-itanêm
hên gêran Ayta ha Sitio Target.
- BRENDA T. MALONZO
( ANGELES CITY )
YA BADYU KO
Ya Badyo naên ay napno hên gêran maêkan. Haton a pon nilumtoh ya
Pinatubo ay bapan higla lan kabadyo ko ta a la angkatanam ya kamtsan luno gawan
gêran kabadyo ko ay mangahipêg ta a hila ampanayang allo boy oras hên manipêg ha
gêran gahak la haka ha lale ha lanêm kabay ya gêran kabadyu ko aypanay hilan
midanghu-danghu ha hinapa hapa hên mandakut, mangatang, manlilik,
mangantuko, mamahinga ha lalê êtaman ay mangabong, mamanilaw, manlamiran
kabay ampagpahalamat kay ngan kan Apo Namalyari ya nam-in GÊRAN MAÊKAN.
- Ptr. Silac S. Baclay
( Angeles City )
41
GÉRAN ISTORYA
DIVISION OF PAMPANGA
YA PAMILYA KUY MADUNUNG ni Jessica D. King
Ha baling nipag-tua ya madunung hatsi bat ya mahabi ku dunungên tamu ya seran tula tamu buy patêl ampam-hên oras tamu. Paan tamu hen hayangen ya pagkakataonya kalamu hila. Buy hela kasi ya ampa-muo hew allu tamu bilang mihay anak/panganay ha anêm ya mipapatêl, nahakitkangku ya mag-ahawa ya luway patêl kuy lalaki. Ala kasi naihipan nuhinuy mangyari ha kinabukahan ya idin la ha mapag pamilya la. Yabay angka lungkut aku para kala. Yabay ya, tua ku ay nahakitan ha dinyag la gawan malake ya sakripisyu ya inubuh hen mangêd emen ipatanam la kanaên ya malahapya biyay noa hewuy dinyag la. Kabay hiku ansumikapan ku hew mayari hew mayari emen ipakit kula kalla ya sakripisyu la, yabay an-aralan kupun ya hatuy tatlo kopun hew ali. Pagsumikapan lahen mayari hen mayari mag-aral. ta êmên nahigla ya tua nahen, pero maski hen emen baydu ya nalyari ya lugud pamurin kan-nahen ampanatili pamurin kan-nahen maanak la. Buy galangên ya nika-tutua. Main et limo kan apu-namalyari. Dunungen ya pamilya buy manlingen pangaral, ya magtan ku ika tua ku. malhay ya pasalamat ku ta hela ya tua ku’y ahe nagkulang ha pangaral kan-nahên.
AKU MALIWAAN HA PAG-ARAL KU ni Marilou K. Bulatao
Hatun nag-aral akuha kapatagan hên 1st year college. Nangwa kun urso ya BTTE Major (FSM) Food Service Management. Kinwa kuy hatuy kursong habaytu êndat kun saguli ya bat Noa mahirap ya awud ta magastos. Buy mahirap awud mag-aral hên collegebuy malakê ya gêran tawo ya mag discriminate gawan a hilasanay makaikit ya Ayta ya magaral. Hatuy pag-discriminate la kangku dinyag kuyang inspirasyon. Hinabi ku ha sariliu ku kailangan kung ipakit kala ya mayari ku masking ayta ku. ha kalambatannaging close ku hila buy malakê ya natandaan nu êmên manggawa hên cake, cup cake cookies, manyag alak maglutu hên internasional cuisine buy êmên mag handle studyante ha limay buwan kung nag practice nanuro malake ya natandaan ku nu hinuy technique ha pamanuro hên estudyante gawan ha pasikap ku ha pag-aral nayari a kon pag-aral. atun April 6, 2017 ya karanasan kung Ahe maliwaan.
42