Transcript of Maggo afitte kee qaadoodi
- 1. 1 Culma: Maggo Afitte kee Maggo Qaadoodi walalaanam kaxxam
muxxi faxximtah taniimiik amakkaquk a korsil kulli ammunta elle
daffesneh nen innal baar le addafakoot kak abak adda le ixxiga kee
oyti geynam gabatenno. A korsi maggo afitte kee maggo qaadoodi maca
kinnim, ma angaaraw loonum, ma baxsa loonum, maca tuxxiq/fayda
loonum kee fexe agatittel mannal ken gixsiisam tohuuk bisoh kulli
qaada kee afitte sinni caddo kee nihir dacrissuh gari qaadoodi kee
afitteh sinnih faxxa haytah tan arac abtam dirki kinnim kee poolisi
a caagid mannal tabbixem hinnay xiinissam yaysubolleh. A korsi
koona mafdaga leh kulli mafdaga tiya tiyah elle walalak gexenno.
Ossotinah, a korsi af kee qaada inki ayyuntak maca kinnim
kee/hinnaammay inki agatak maca kinnim baarel addaffakoot aba. Is
ta baxaabaxsa le afitte kee qaadoodi mannal inki caddol hinnay inki
intit abaluk elle xiinisan kee qoklan inna tascasse. Qagisaak ta
korsi agat, ayyunta kee amolludak kennaane hinnammay kediino kee
kedo horta maca celtam baxxaqisa tonnah af kee qaad inki agatih
hinnammay inki ayyuntih kinnaane mannal baxxaqisam kaadu gari mari
gari af kee qaad elle baxisu xiqah yan inna kee qibnayti qeenit
lowsimam kee marah lowsimam elle yaaxigeenih yanin inna yascasse.
Ellacabol, fikratitte baxaabaxsa Ityoppiyal maca ceelam kee mannal
xiinissam baxsa luuk Qafar Agatih Rakaakay Doolat baxaabaxa le
afitte kee qaadoodi le ayyuntih gaaboyna kinniimiik ugutak Qafar
rakaakay ta baxaabaxsitte mannal gexsiisam waktenno.
- 2. 2 1hayto Mafdaga 1. Maggo Afitte kee Maggo Qaadoodi Culma:
Ta mafdagal maggo afite kee maggo qaadoodik maqnisso kak ablenno.
Macassabitihiy, afitte hinnay qaadoodi innah nan wak tuk magginta
taybullem takkay immay wohuuk amol tan gersi cogda le maqna taceem
kinnimi. To huk kalah usun loonuh yanin nafqit dagoomut kak
yaabenno. Qagisaak, maggo afitte kee qaadoodi sissinnaane kee
aydaadi dadal maca ceelamat kaadu walalenno. Maggo afitte kee
qaadoodit yabnak doma af kee qaadak dagoom taxcenno: Af - Iyyaanam
qangoor, afeytissiyya kee keenit elle xiqsiisiman innah iital
baahiyyi cogda. - Anayli/xongole/kaaye, qado anayliy, xongolo
yayyaaqe dagarak/xagarak ginniima fahmi/maqna yace Anaya. - Madqen
astooti, xongoloola, qalaamatitte kee fikrat kee ceel asgaarawiyyi
cogda/gita kinni. Af innah nan waqdi sihdayti baxi qangoorut
antaffaqimak loonuh yanin fikratitte, xaagu edde tatrusaanah
yaniinimi. Af numk, ayyuntak,kee agatk kinnaane. Afti cadaritte
hinnay fayda: - kaxxam muxxi leh yan adam baxi angaaraw gita -
kinnaaneh asta - qaada baxxaqisso - mesenkeca kee oyti dadlissiyyi
gita/mansaf - abni mansoofa (ceelallo, af celsiisitte abaanamih
dudda leh, qahdi, waaga/weeqa, seeco, kee sahi. A cadaritte qafar
af kee gaantah afitte kee maggo kinnaane qaddoysiyyi fanti angaaraw
booxay elle digrana kinni. Qaada Qaada iyyaanam ayyunti hinnay
sinam itta elle geyteemiy ken kinnane taysexeexegeemi. Is sinam
makmok maaqabo, sartan tikya/haan sartan, iimaan, diini ittat
tabbixeemi. Uxuxuuk qaada sehdayti baxak mano gita kinni. Gersinnal
qaada inki agat/baaxo, ayyunti (Rakaakay), kedo, kedo horta
(daala/afa/exxa) sinni qaaday ken marak baxissa lon.
- 3. 3 Qaada faxxiimiyya kee Maqna A Qaada xiqsitta qangara af,
iimaan, nihiritte kee bretlitte, salu, sartan, makmok maaqabo,
dooritte, ixxiga kee cirfatitte, kee inkih tan duyyey sinam
baritteeh keenik mano gitih walfisiyya tascasse. Qaada horaak hoora
oobak temeeteemi hinnay abuk raqti iyyaanah dumi horak aki hora fan
taturteemi/tabatabak temeeteemi. Maggo gurritte le ayyunti adoytit
baraak laqoh keefiyitam tani way, amo beyi sultimal qaadak sissin
tummabulitte kee baxxaqissoosa tan. Usun ahak gubal yescessimih: 1.
Wanna qaada/cundubuh tan qaada (Dominent culture): wanna qaada
xiqsittam ayyunti addal nabam massakaxxa, muxxi le qaaday maggo
mari elle yangale/keefiya hinnay dagnal sade kal hirgan/yakkoqen
qaada. 1hayto weelo: qafarak tikya kee silac hinnay cangaxxalah tan
qaada taybulle weeloola Ahak dagal tablen weeloola qafar ayyuntak
tikya kee silac baxxaqissa. Takkel ceelalloh agabuk tikya kee
dagor/amo qayxi cubbuse neetekkek, baxaabaxsa le qayxi qaynoota
tan. Tah akak tanim ummatta elle tookobeeh taqeesheh tan baaxok
sissinnaane weelok gixak tamaateemi. Laakin ah innah nan waqdi rasi
caddol baxsa loonum dubuk hinna catta inki rasih hinnay awdah addal
yaniinimih tikya kee amo qayxih gurri baxsa keenik le. uyxuuxxa
hayna waqdi, dagal fotol elle taninnal basiiti qayxi baxsa keenik
le. Takkay ikkah ta sissinnaane qayxi kee sartan tikya allih inki
qaaday qafar elle tamixxige tascasse. Ahak duma assacassem elle
gabbatennal wanna qaada qafar ayyunti amo gexal gari ken elle
baxsah adda baxaabaxsa akak axigeewaanah muxxi qafar ayyuntak
kinnaane taysixxeh tan qaada. Masalan makmok maaqabo, xintima, gaba
silac, dacarsitto, tikya sartan, amo qayxi kee biloy amot haan,
w.w. inki dago baxsaluk itta celta. Axce waqdi, gexsiisaanah yanin
qaadak ugtima/buxux inkikkek tan.
- 4. 4 Dagoom qafar nabam elle tamixxige qaaday aki qaadoodi daga
raqta: - Konnabna (qibnaytu arcibisaanam) - Gile, gira, kee caxxa -
Masnaf kee rarayto/konooy yakki - Dacarsittoh xiiniyya - Can kee
gammo (makmok maaqabo) - Xaagu - Derrekaamo kee qasxago (amo qayxi)
- Absuma - Qadar, kalluwalle, saxxaq. w.w. Wohuk iroh, baxaabaxsa
le rakaakayittel nablem xiqnah. Amaara, Tigre, Oromo takkay fexe
rakaak wanna qaada le addal fexe baxaabaxsa taallay immay.
Ceelalloh Oromo beynek, baalle oromo, arsi nagelle, kee Amhaara,
gojjam, gonxer, wallo, axcuk sartan, af (afeyta.), gat; argaade
wonna wonnah tan duyyeeyal baxsimoonay immay wo qaadak ramid/ugtima
waginn inkikkek sugta. 2. Baxsimte qaada (Subculture): maggo
ayyuntih addat yan dago horta le qaaday baxsa le. Aki innal, qaadah
exxa takkem ayyunti kaxxam qunxa waqdi masal sugeet ayyuntih addal
tan qunxa safra. Tokkeek inkih yan mari umman qaadal/mano gital
yangaleenim takkeh. Takkay ikkah ayyunti anabbuk/baarimak kee
xissiimak elle yamaateemil dago hortitteh ixxima iiman kee mano
gitih tu sissina luk maggo ayyuntat tangalem takkeh. Tiya tiyah
horta ta sissinnaalel qaadah exxa tascasse. Ceelallo, Ethiopiah
addal tan baxaabaxsa le qaadoodik tiya teena waginnek, qafar
ayyunti (sugeet ayyunti horta xiqsita. Ta ayyunti horta gersi maggo
ayyuntittek ken baxissa qaaday usun dubuk elle yamixxegen lon.
Absuma: elle tamixxigem qafar ayyuntih adda dubuk, ta bxsa le qaada
Ityoppiya qaaddodi baarima elle temeeteemil qafar ayyunti ta qaada
luk maggo qaadoodid yengelen laakin sinni bareetle kee nihiritte
luk yengelen. 2hayto weelo: tagorri tikya kee bilo tascasse
weelo
- 5. 5 2 hayto weelol elle nablennal, baxsa le qaada innah nan
waqdi, qaaday nabam daga sugeet ganat hortah sinaama. Ityoppiya
agat kee agattiino dimokraasi kee garwa aysataluk elle tamaateemil
wo daguk sugte gaanata maggo ayyuntat asgalluk kaxxa qaadat culak
yemeeten. Ceelalloh, gabbi Ityoppiyak rift vaali xiqsita rasul
maggo qaadoodi kee kedo keytimatah. Ta kedooda inekiik garbot
dubaali gurrah sugeenimi kee ken qaada woogiddaalle mamaxxaga
geewateemik amkkaquk baxsa le qaada le marah sugen laakin a saaku
inkih tan Ityoppiyah agat kee agattiino inki gideh gawra luunum kee
sinni qaada yaysexeexegeenim xiqaanam dudeenih tonnaah baxsimte
qaadah sugte qaadoodi ityoppiyah qaada akkuk temeete. Ceelallo:- -
Laale (baddaafak radde kelbatafan temeete) 3. Sugeet qaada (Folk
culture): iyyaanam rakaakay ummata/gaanta gabat ginnimte qaada kee
qaadi yan marak kulli ayroh mano abak raag ixxiga, salu kee
iimaanat ramid/ragid le qaada. A qaada qaadik yan marih gabat
ginnimteemik amakkaquk aslaan qaada. Ceelallo: Sugeet gada, sugeet
qangooruy gadah bicsen, hayyo yoona warsa, kee sugeet argaade qaada
wagsissa inki horaak ciggiila hora fan tabaatabak temeete/horak
hora fan oobak temeete qaada. 3hayto weelo: qafarak sugeet qaada
tascasse foto/weelo Ta weelo waginne nee tekkek qafar ayyunti umman
ikkil edde yantifiqqimen silac kee sartana. Axci tikaya kee gile
qaynat baxsimay immay umman inkih yan qafar ayyunti gile kee caxxa,
tonnah gira ayrok ayroh manol sinni cabe waah sugeetik tabaatabak
timeetem kinni. Akkel
- 6. 6 sugeet qaada axce waqdi, qafar qaada dubuk hinnay
baxaabaxsa le rakaakayih marih qaadoodiy saakuuk ken abuk keenih
raqdi wuxiffan elle yamixxigen qaada. 4. Fayya le qaada (High
culture): iyyaanam aki qaadoodih qaynootak inki katuuk cangaxxalah
raqta qaadah innal yablen qaada kee elaa qumri abdaqiyyi maqaane,
hinnay weeranta nihir, qilmi yunxiqe mari (ixxigak ellacabo caddo
gufe mari), maggintale fayya le exxa kee fanti exxah horta, qusba
fikratitte faxximte, assacokki walal kee fokkaaqo kee mari leh
yaniimiy garab meqemih gibbatih inna yablen qaada gurritte. 5.
Tenkette qaada (Mass culture): tenkette qaada inki-inki waqdi
mamaxxa le hinnay ramma iita qaadal seecimta, iyyaanam amo biyal
cangaxxala qaada sadda qaada. Tahim tascassem kulli ayro qaaday
sahli le macal faxxa, waane tafhimuh xabcinih, deelimteemik kee
bxasa lennal daffeysen duyyek baxsalenna. Tenkette qaada maggo mari
fayyale qaadak qunxxa intih tet yablen.tannah yan qaada gurritte
industiriyal ayyuntitteh murti. Usun akah ekraarimeenim maggo qaadi
seehada laakin sugeet qaadah innal kenik ayrook ayroh abak rag
ixxigah ragid mali. Tonnaaha gaanta issi gabat ginteh tet ayrook
ayro abak rag ixxiga ifsam akkewaytah qadaaga tirfih yibdiqenimi. A
qaada maali geyiyyah bicsa ux wakti le murti, yenketti murti, kee
yesiisen qaada. Mamaxxaga le qaada maggo mara yasgoorowe
majalatitte, ayti le marak gaalik tan xaagi baxacal anay mattaco,
pop gada, geem viixiyo, TV show, w.w.w innah tan duyye addat le.
Inki-inki Marxistitte tenkette qaada ayxiyolojikal amorraq (hinnay
tenkette fikratitte amorraq) kee ayyunti addal xiinissa exxah/afah
cayla loowita iyyan. 6. Baad qaada (Global culture): qaada murtitte
kee mano gititte qaalamal tan baxaabaxsa le baaxooxa itta ceelak
edde temeete baadiino agatiino kee rakaakay qaadoodi edde taanisse
gita tascasse. Ta qaynatih qaada kee yaylammen murtitte away
qaalamal taylemmimeh, xaagi baxaca maybalaalaqiyyal uguugusanah kee
keefiyen tenkette qaada xaagi baraca tibdiqe qaadah inxustirit
fixiixisaanah, kee usun maggo baxaabaxsa le ayyuntitteh mano gitih
exxa akkuk yemeeten. Ceelalloh, baadal taybulli kampaanitte siini
prograamitte kee prograam xisne yaylammeenih masalan Biig biraazer
(Big Brother) kee Who wants to be bilinaire? (miyyi gaddali yakkem
faxa baadal iyyah yan prograamitte). Kalah coca cola, vodaphone,
starbucks, Nescafe, Sony, kee Nike w.w.w inkih a udduuru qaalamal
mamaxxaga le astooti. Baad qaada rakaakay kee agat qaadoodi ramma
hayteh qaalam tan baxaabaxsa le baxooxa inki qaada qadaaga kee mano
gititte yalleeni ggideh abta qaada. Ceelallo, baad film, gad,
kompiiter game, maaqidda, kee sartan qadaaga abak rakaakay qaada
rammisan/taanisan. Ta duyye qaalamal/baadal sinam inkih inki
maaqida akamuk, sartan saritak, tv
- 7. 7 prograamitte kee filmitte maqayak/wagiitak, kee maggo mano
caalatitte gurra kee kinnaane keefiyak kaxxa qaadal itta ceelak
yemeeten. Baad qaada iyyaanam qaalamal tan ummatta hinnay ayyunta
tasgalle qaaday rakaakay hinnay agat qaada qakkossa. Tet hadaf
qaalam inna itta baaxooxa inki qaada taalle gede. 4hayto weelo:
westerni qaada taysubulle weelo/foto Ahak dagal tan weelo baad
qaada tascasse foto. Ahak duma elle excennal baad qaada inkih yah
qaalamal enna inta agatitte inkki inki weelot gactam kee inki qaada
tallem hadaf lem. Asaaku umman ikkel waginne nee tekkek fexe agatal
fexe ayyunti westerni qaada katayak geytima. Ceelallo, a weelol
akah nablennaah, sartanal, makmok maaqabol, cattaa manno gital baad
qaada nee hiragak/qeegisa temeete. 1.1. Maggo afitte
(Multiligualism) Maggo afitte iyyaanam nammayaak daga yakke afittet
yaabaana. Is baxaabaxsa le afitte faysiyya kee celsiisiyyi gita.
Akkinnal, maggo afitte qaadoodi finih walala, ayyuntiino cula kee
salli. A tiya elaa qumri baritto, xaagi baxaca, kee mettebannitte
ixxiga/oyti tonnah kaadu Ityoppiyak iroh angaarawal muxxi le doori
digirta. Ahak dagal elle nescessennal, maggo afitte aaliyyi leh yan
fayda ahak gubal walalenno: Maggo afitte xiqaanam amolludda,
ayyuntah, agatah taturak baadah/qaalamah kaxxam tuxxiqleh tan
angaaraw gita. Sinni ayyuntaak iroh gexxa wakti kaf alle waa marat
tangaarawuh ken af taaxigem faxximta, hinnay wo mari nammahattoh
leh yan afay ko kee ken yasgoorowe yanim faxximta. Maggo afitte
xiqaanam taama saami le, xaagu xabcinuk geyanama, baxaabaxsa le
ayyuntat taqabi maleh tangoorowem dudda.
- 8. 8 Maggo afitte qaada walal kee ayyuntiino culah Af baaxo
xaylo akke waah yan marak (beeda) adoytit baaxooxah ayyuntittet
culaanam/yangaleenimih gexsitil meqe doori digra/le. Ah iyyaanam
cuggaaneh tan baaxooxah ayyunti hinnay amolluddi caddol takku woo
kenit/ken baaxot addoytiitih tan baaxooxah fan guurumeenih keenit
yengelen tekkek too yemeeti xiqsita mara kee baaxo mari ittat
amcuggiyiyyal fula le doori taamitta. Too udduurul, arcibissa
baaxoh afih oggol faysaanam faxximta. Inki uddurul ni ayyuntih
addal edde antiffiqime wen afti gadditte (baxaabaxsa le inah afitte
kee aki afittey buxah addal, rakaakay kee cuggaane dariifal edde
yaaban afitte kaxxam arac/massakaxxa taallem faxxisimta. Ceelallo,
amolluddi afih baritto dadlisaanamal Turistitte, iro baaxok yemeete
taamiteynit, barteyniit, kee dulitteh rakiibo ayfaafayitte geyto
sahaltu waado le xiqtol agat afat rakiiboh oyti baxaabaxsa le
afittet geytimta gideh abaanam faxximta. Cududuuk cududih
ayfaafayitte ceelalloh, adoytit baaxooxak maggo afitte xiqa marih
ximmooma inki angaarawah xisaanam qammaltimta(ayfaafayitte saqal
gubak). Ta udduurih fanat komishiin maggo afitte agat xayyowsak
baaham kee Afti bartiyya kee baxaabaxsa diversity leh yan
muxxi/fayda ikraarisen abnittet oyta faysaanam; Af yascasitte kee
yiiropi fokkaqo acassaalet antaffaqimak afi cirfatitte
mizaanisaanamih; Turjumaan abeynit kee maqniseynit mihratitte gita
le filxil dadlisaanam kee madqah geytima gideh faysaanam. Hadaf
daffeysan. Maggo afitte sallih/leedah Maggo af yaabeh taama
gabassaggolli baxsa le tuxxiiqiy yiiropi kampaanitte cududuuk cudud
anaakar baaha kee tohuh leeda faysimtah.tohi sabbatah kampaanitte
muxxi af kee qaada fanih cirfatitte taamitaanamal faysiman.
Agatiinoh inttik waginnek, maggo af xiinisaanam/duudaanam taama
geey osissa tonnaah maggo taamoomih oggolittek dooritaanam
xiqsissa. Tahak ellacaboh, adoytit baaxoox afti fayxi/esser kee
cirfatitte mamaxxaga madable baritto siiratak iroh dadlisaanam
faxximta. Inki widdiirit edd, komishiin le hadafitte: Barteenit kee
tamiteynit angagoyya ossaanam; Afti cirfatitte, aklaake kee qusbam
abdaqiyyal teeke misso xaloot tatrusaanama; Geytimta partitte tase
abnitte tabaatabsitoonuh madrak bicsaanama. Maggo afitte Elaa
qumri/sarrimaane barttiyyah (lifelong learning) Adoyta baaxooxa
ahak dagal cusne inah afat ossotinah nammay hadaf wuxih
yafhimeenimik kaxxam deeron. a hadafih gexsot amo beyi barittol
maggi tantifiqqimem barteeniti kinnuk a
- 9. 9 saami wuxifan adoyta baaxooxal reke edde raqta. Vocational
baritto kee aydakaakanal yan marah yecen saami takkay nabam wadoo
le. Ta udduurul, komishiin abtaamah tugactek: Tan gaanata
parnaamijit afti barsiyya faysaanama; Adoyta baaxoox fanal tayse
abnitte afti bariyyal kee barsiyyal yaskatteenim kee tatrusaanam.
Adayta baaxooxa kaadu ahak gubal tan ximmoomal afti bartiyya
faysoonuh arcibiseenih: Agat afat ossotinah aki af bartaanoh
saamitte yaceenimi; Tan afittek afak teenan dooroonuh baarle afti
oggol xayyoowisaanama; Afti barsiyyat cule marih aydakaakan
faysaanam; Afti barseynit angagoyya qoklaanam. Maggo afitte Xaagi
baxaca, qusba mettenaanitte kee turjumaanh Baxaabaxsa le
Ityoppiayaa afitte kee qaada xaagi baxaca, qusba mettebaanitte kee
turjumaan ayfaafayittel agadt xayloh xayyowsaanam xiqqimteh. Tah
nammam inkih abtam xiqtah, agat xaylol, tonnaah kampaanitte kee
agat miroctil yammulleh yan aydafaalle taykusem kee yargiqem xiqah.
Taha sabbatah adoyta baaxooxa tan partitte kee xaaxi baxaca tonnah
qusba mettebaane dadal kee oggol gaba assagolla yaalleeninmil
aytikumusaanah. Ta udduurul komishin--- Qunxxa ammuntitte
mantafaqqa aytikumusaanam kee Yiiropi taama abeynit tabaatabsa
faysaanah; Af kee mettebaane angaaraw tabixe proojektitte qoklaana;
Turjumaan qaada fanih walalal leh tan dooril konforensi yaceenimi;
Cududuuk cdudih miroctih gabah assagolla qoklaana. Maggo afittek
iro kaalibitte qaada fanih walal le katuk, maggo afitte baxsaluk
Ityoppiyak iroh angaarawah nafqi le. Yiiropi afittey sidicatto
baaxooxal yaabinta cayla barsiyya kee bartiyya faysaanamal nagay
tamixxigem faxximta. Tonnaah yiiroppik kalah tan baaxaaxah afitteh
barsiyya kee bartiyya faysaanam muxxi. Ahi ellacabo, komishiin
abtuwaytam: Maggo afittel sidicatto baaxooxalluk gabah assagolla
yalleenimi; Yiiropi afitte sidicatto baaxooxal
dadlisaanama/faysaanam. Tah dagal edde walalle ximmooma yiirop
maggo afitteh teyyeeqe madqa. Ellacabol poolisi mablak iro nawqe
waqdi, qafar ayyunti maggih maggo afli. Ityoppiya amo beyal waginna
uddur, baxaabaxsa le afitte leh kulli agata le afal yamixxige.
- 10. 10 Maggo afitte ududuuk 3 aw 3 daga yakke afitte
aaliyya/yaabiyya. Ceelalloh, Ityoppiyah addal 89 takke afitte tan,
Qafar af; Soomaalih af; Amcarih af; Oromoh af; Walaytah af;
Sidaamah af; guraake; hadiyyah af; silteh af; hadaareh af; Tigreh
af; beeni shangul af; Gambellah afitte; w.w. Hindi fan gacnek,
Hindi; benjaabi; Urdu; Gujiraati; w.w. Awusteraaliya, Engilish;
deutsch, awusteraaliyah af. W.w. Laakin takkek akah waginennah afti
magginta baxaabaxsa yalleenim kee antafiqiyya. Taakewak pooisi
gexsol agat maggo afle agat yakkuh poolisil daffeyte madqooqi
gexsiisanam faxxisimta. 1.2. Maggo qaadoodi Adda fakoot le katuk,
maggo qaadoodi uxuxuuk qaada kee kedo baxaabaxsay Ityoppiyah addal
tan weelissa qangara. Qaada elle naqeeshe ikkel qaalam xissa. Is
tonnah ninni abina kee gari abina nafhime kee maqnisna gideh ne
absissa. Qaada elle naqeeshe aracal numma xisnakkeh abta baxsa luk
nanu maqnooni akah nace astootiy afat oobak taturak temeete. Kaadu
qaada umman maqna, caalat xisneena, kee angaaraw migditte/gititte
keefiyitoonuh aki maralluk nangaarawe/taamitna gideh xiqsissa.
Ossotinah, qaadoodi namma inkih tan mabla kee numtin amo mabla
innal geytimta. Inkih tan mabla innah nan waqdi uwwutte duyye
wagsiisaanamih sabbata (usun sartan/tikya gurra, maaqidda, art, gad
innah tan duyye weelissa). Numtin amo mabla kah innem, usun
amolludi maqnisiyya wagsiisaanamih sabbatah (usun ne mesenkeca
addat yanin tonnah ni tattiibal yan qaalam maqna naaxige gideh nee
xiqsissa). Akki maqnal, maggo qaadoodi iyyaanam baxabaxsa le
qaadoodi etta assakaxxu maqaanel kee saalamh ittalluk tani kinni,
qaada samad, diiniyyo, qaada horta tabbixem waqdi tonnah kaadu Sali
caalatat, qaada akkalaylotittet (assumptions) kee nihirittet, kee
ascubiyyi gurrittet kee angaaraw/walal gurrittet tammulle. Gabbi
awusteraaliyak maggo qaada le kee kedo caagida komishiin abto
(1980) baxxaqissol, maggo qaada iyyanam poolisitte kee abnittey
gabbi awusteraaliyah gaantak baxaabaxsa le kedoh mamaxxaga tace kee
raddi gacissa kee sinni yaakami/naharsi hadafitte allih horta kee
gaantah adoytit inkkih caalat giniyyal gubat akak gacoonuwanam: -
Ittingeeyil ittalluk yaqesheenim kee tamitaanam - Inki katuuk kee
meqennal gabah assagolla yaalleenim kee sinni cirfatitte kee baxsa
le xiqto madduur, ayyuntiino kee gaanta qaadah mano nafqih
yaceenimi. - Baxsale sinni qaada sugeetitte loowitaanam kee
baxxaqisaanam. Awusteraaliya qaadal baxaabaxsa le ayyunta kinnih
kee akkuk raakele. Maggo qaadoodi agat kee baaxo poolisittel elle
ekraasimtennal awusteraaliyak qaada baxaabaxsih nummah raddi
- 11. 11 gacsoonuh massoysen acassaale marta/tabixe tonnaah
poolisiite kee parnaamajitte masalan gaanat qalla, mantafaqqa
saami/gufne, gitaliino, ayyuntiino qadli, massa saami kee
keddaaminni sadu innah tan. Maggo qaadoodih poolisik sidiica baar
kee xixxaar (dimensions): Qaada kinnaane: inkih tan awusteraalya
garwa sinni qaada sugeet baxxaqisaanam kee keefiyanamah, af kee
diino edde anuk. Ayyuntiino qadli: inkih tan awusteraaliyah garwa
treatment kee saami inki gidek geyaanam kee samad, kediino, qaada,
diini, af, nado hinnay ubkah aracak adafalitte kalaanam. Xaloot le
baxaabaxsa: loowitiyyi, dadlisiyyi, kee inkih tan awusteraalih
baxsale xiqto ke cirfatitte meqennal antafaqiyyi fayxi. Ahak dagal
maggo qaadoodi wagsiisak edde yaben baxxaqissoosa kee poolisitte
inkih Ityoppiyah acwaalal bahnah nan waqdi madqa kee poolisitte
caddol inki masalana. Ityoppiyah baaxol geytimma intah tan
baxaabaxsa le agat kee agattiino kee rakaakayak sinam sissin
qaadoodi kee afitte tonnaah diini inki gedel konnabna akah abaanam
kee le caddo kah yaaxigeenimil daffeysen maggo qaadoodi kee afitteh
poolisitte kee madqooqi tan. Ceelalloh edde yabne nee tekkek,
Ityoppiyah doolat madqa hinnay poolisi 89 takke agatitteh qaadoodi
kee afitte kaadu diinil inki konnabna kee saami geyaanama.
Soomaalih labah tikya/sayyo digibih hayta sartan, oromo qaada
tikya, camar baxuwwa Amaara (Wallo sqt), qafar qaada tikya
(kalo/AR), jabuuti qafarak sayyo tikya, Chayna qaad digir kee
sartan
- 12. 12 Wallo raayya Haraari/hadare agabu/qaada maaqok tiyak
teena, xabub lekatih kedo Hinxi qaada sartan kee digir kee maaqo
Afrika le katih mara Biraazil sayyoh qaada tikya 5hayto weelo:
maggo qaadoodi tikya kee sartan tascasse weel Ahak dagal tablen
weeloola baxaabaxsa le agat/rakaakay kee qaran gubak qaadoodi elle
taninna taysubbulle. Tikya marak/rakaakay kee agat inkih kinnane
taysixxigem ta weeloolal nablu xiqne. Ta weeloola kak tablen marak
tikya kee sartan wagga hayteenih kinnaane keenik naaxagu dudnah.
Takkel naaxigem faxximtaamah, dubuk sartan hinnay waginnam tikyak
edde han tikya (tikyak migda), edde haan bilaali tonnah gexo (numuk
gexo tikayya elle aninnan inna kinnimih sabitti, ceelalloh, kalol
forrayni masnaf kee qerrootal, gabcaxxa hayya haawak gaba akah
haanna kee filla akah haanna le) 1.3. Maggo afitte kee maggo
qaadoodih sissinnaane Qaada kee af kaxxam baxsa allewaanay immay
dagoom ken baxissam tan. Qaada baarle tummabul le af teetik xagarak
teenah yan. Qaada kaadu mesenkecal kaxxa adda le. Is tonnaah
kinnaanet axaw le tiyaay manni num/kinnito num sinnik edde
taaxige/tascube. Is salitte kee iimaanittey edde teemeete wagsissa
tiya. Dikkah af xaynal kinnaaneh exxa kinni. Is ku buxah marih kee
ramadih afay maggih/nabam edde soonittam, kallacittam (dooqa edde
abtam) kee maggom satta edde geytam. Diggah inki qaynatih af
baxaabaxsa le baaxooxal yaabimam xiqtah, laakin tah iyyaanam inki
afat yaaba mari inki qaada kinnaane loonu iyyaanam hinna. Qafar kee
soomali amharic sinni maloowan (Amharih af yaabaamih taagah),
2hayto rasi (Qafar) Tigrayak sinni maloowan. Fexennal takkay gari
yaabat yaabanam gari kinnaanet sinam maxakban.
- 13. 13 1.4. Maggo afitte kee maggo qaadoodik aydaadi dadal
Maggo afittek aydaadi dadal waginnah nan waqdi, maggo afitte
fiiruuk inki agatal, rakaakayal takku baxaabaxsa le af kee qaada le
mara tankatteh tan uddur inki gaanta tikka iyyeenih ittalluk xiinan
waqdi. Asliik af baxaabaxsa lennal yamaggem xiqtah. Ceelalloh,
dariifa, caafat, taamah angaaraw, barittol caddol inki takkeh. Inki
ayyunti maggo af li yakkemi ta ceelallok innak teenal gari af
bartah yaabah yan waqdi. Masalan Qafar ayyuntay beyne ne tekkek,
Qafar ayyunti Ityoppiyah agat kee agattiino rakaak kee sinaamak
tiyak teenay maggo afat xiqsiisimam xiqa. Ta ayyunti gersi
rakaakayittek muxxi baxaabaxsa le afitte yaabam duuda kinni. Qafar
ayyunti inki af le maray sinni af dubih biyak suge takkay ikkah ta
ayyunti gari /beedi keenit elle yangaleemil beedi afitte baritak
yemeete. Qafar ayyunti cududuh edde raqinnan/aninnan rakaakayitteh
afitte maggintal yabam xiqha yan mara kinni. Ayyunta tannal
waginnek Agat fan gacenno. Agat/baaxo caddol waginna waqdi maggo
afak aydaadi dadal baxsalem hinna. Takkay immay cogtal tagoom baxsa
le tummabul le. Inki baaxo maggo af le xiqtuh kibsissam faxximta
maasayyooyi tan. Ta maasayyooyi baxaabaxsa le agatittel/baaxooxal
kee baadal maggo afak aydaadi dadal maca ceelam ceelallo edde hak
elle walalenno. Tohuk gamadal addale tummabul kak geetton. Maggo
afitteh aydaadi dadal tanna waginnek maggo qaadah aydaadi dadal
mannal yanim wagtenno. A tiyak aydaadi dadal afak edde baxsima
gersi aydaadi dadalih mali. Rakiibook af kee qaada ittak baxsimtam
hinna. Macaay innek? Af qaada edde baxxaqisan silaca, qaada xagarah
yani, kinnaanek mascassak teena kinni waqdi qaada tonnah marak
beduy ayrook ayroh angagoyya inkih tabbixe tiya.
- 14. 14 2hayto Mafdaga 2. Qaadoodi kee qaadoodih exxaaxi A
mafdaga edde walaltu waytam qaadoodi kee tet exxaaxi baxaabaxsa le
agat mannal tanim kee qaad kee kinnaane fantaaxaw tonna ayyuntiino
nihiritto kee barittelleela maca celtam kee le ayyunti mannal
gexsiinam kee kaadu baaxo caddol inki agatak nihiritte kee
barittelleela maca celtam amo biyal qaddoysele. Baarluk Ityoppiyah
caalatal baxaabaslxsa le qaadoodi elle taninna kee ta qaadoodi
addat tabbixeh tanimit akak walalele. Qaadoodi akah taaxigen innah
maggo qaadoodiy tinkette inki baaxol tanih hinnay baadal ayyunti
edde yamixxigeh mari marak edde baxsima qaadoodi. Qaadoodih exxaaxi
innah nanwaqdi inki ayyntih qaadak exxak teenah tan qaadoodi.
Laakin tannah tan qaadoodi umman ikkel matamixxiga. 2.1. Qaada kee
Kinnaane Qaada kee kinnaane ittak baxsa leemiy sissin tummabul lim
hinna takkay ikkah kinnaane qaadah addat taniimik amakkaquk qaada
inki katuuk tan adda der tummabul le qangara kinni. Qaadad yabnah
nan waqdi, qaad kak iyyaanam uxuxuuk sehdayti baxi mannoh addal abb
haam kee kinnaane edde anuk tascasseh tan imi. Qaada baxxaqisso
ahag doma elle excennal anuk, is num kinnane kinnih kaadu elle
takkenna le. Fiiruuk kinnaane makina qaynatah tanim kee mannal
tanim naaxigem nek faxximta. Kinnaane akah tanigen innah num kinni
num sinnik edd yaxigeeh kee sinni edde loowa exxay ka loowitta edde
baxsa kinni tonnah Agat rakaakay kee agat hinna qaran goba caddol
takku sinni edde ramddisan gurra. Kinnaane: Samad; rakaakay; kido;
daala; nado, diini, siyaasa; w.w. innah tan doyyeeya ittat tabixxe
tiyya kinni. Asliik kinnaane innah nanwaqdi numuk mamaxxaga
hinnammay num kinni num sinnik edde yaaxige tiya. Tah innek is
qaadat mannah yan angaarw lem allat siinik marqta. Ayyuntiino
kinnaaneh tugactek, is buxa marak enebbiyya ittah hortah adoytit
ramaddiinol sinni edde yafhimen kinnaane. Akinnal ayyuntiino
kinnaane samad, kedo daala, agattiino, kee diini. Baxaabaxsa le
malooli ayyuntiino kinnaane axaw le tan. Naharsi mala,
rakiibo/qedmiinoy (Primordialism) kinnaane ubakaak hinnay qunxxa
mariinook geytimteemiy manoh addal koram kore wayta ittah tan mabla
le mala. Nammayhatto mala xissiimiyya (Constructivism) xiqsitta, is
kinnaane maggih koraakurtimtaama sabaay kinnaane ayyuntiinol
xissimtam kinnim sabbatah ittah tan mabla le mala. Ceelalloh, samad
sugeetil ubka tummabul luksugte laaki taaduurul tutaaxago samad
Constructivist mablal tet yublen num dagar arabih bisu sinni
kurasam xiqaamih sabbat hinna laakin dagar arabih bisu maqna tacem
ayyunta kinnimih sabbatah Qagisak tutaxagu fokkaaqol elle geytinnal
kinnaane ahak gubal elle tan innal yescessen/qaddoysen:
- 15. 15 Dynamic kee ayyuntiinol xissimte innal tan kinnaane
Awakkih tutaaxago kinnaane yafhimoonuh baxaabasa le gititte
xayyowsen. Masalan, Narton (2000) kinnaane sehdayduk fahmiy kay/tet
ramaddiinoy qaalamah leh yanih/tan, ta ramaddiino mannal waktil kee
aracal xissimtem kee sehdayti foocaffan xiqtam edde yafhime fahmih
innal qaddoyse. Crawshaw, Callen, kee Tusting (2001) Holl kee du
Gay katayak (1996) elle baxxaqisen innal kinnaane manoh addal baxsa
le caddot/soltimat sinni baxsiyya kee baxsewayyiyyi gexsiti/gexso
kee kulli wak ta caddo/soltima kee teetil lon mablooli wagrisaanam
kee bedu haanama. Djit (2006) Joseph mablal yescesse (2006)
baxaabaxsay sehdayti edde lowtima kinnaane fahmi, num ayyuntak
maggo baxaabaxsi rakiibol lowtimam muxxisak. Ceelalloh, nado, kidoh
exxa, agattiino, qaadah abuk raqti, karma, taama, kee ayyuntiino
raawoowa. Num maggo kinnaane sultimitte leh kee ahi fanat
baxaabaxsa le ayyuntiino caalatittel yangayye (Berard, 2005; New
London Group, 1996; Pietikinen kee Dufva, 2006; Warschauer, 2000).
Tohissabatah, kinnaane iyyaanam asgolla kee sadiyya (marat sinni
loowiyya kee loowewayiyyi gexso (Achugar, 2006, p. 100). Kinnaane
iyyaanam daynamic kee milaagittey angaaraw madmittel qekita kee
amolludditte kee hortitte sinni edde geyan caalatitte. Afti
kinnaane elle dadaltam ayyuntiino waaditte, cagal afti dooro, cagal
gita fanih walal angaarawa. Bakhtin (1982), Af aydaadi mamaatak
fanat radim taqabi aalle wa gexso innal baxxaqise. Abuk raqti,
afitte abuk raqti qaadat loowintam kee maggih buxa marra, gaantah
adoytit, hinnammay abuk raqti afih baritto buxaaxil tantifiqqime
kee loowtimta. Qaada kinnaane maggom ayyuntiino kinnaane inkih
tabbixeemit angaaraw allewaytaama, abuk raqti afat kaxxa xiqto
yaallenim faxsiise waytah, marakteeni abuk raqti gaantal
yamixxigeenim usun inki af le mara yakkeenimih. Ta gurra cubbit
haak, abuk raqti afih kinnane abuk raqti afih ixxiga kee xiqto
dubuk matabbixxa laakin inki-inki xayna kee angaaraw abuk raqti
qaadah loonu edde tabbixe. Abuk raqti af buxa maralluk angaaraw
gita kinniimih sabbath tet baati buxa marih adoytih fat angaaraw
bayti kee alaaqa dadalal kee caalatal anxaqa/taqabi maqnisimtam
xiqta. A dagal edde yabnem abuk raqti afih kinnaane. Kinnaane
baxaabaxsa le inna tan. Qagisaak, kinnaane amulludditte kee
hortitte mannal sinni yableenim kee baxxaqisaanam, kee gersi
amulludditte kee hortitte mannal ken tablem kee baxxaqissam
wagsissa tiya. Kinnaane edde xissimtam ayyuntiinisso gexso kee
ayyuntiino massoynaanih hirgo masalan buxa mara, baritto
gexso/migda, kee ummatta xaagi baxaca. Kinnaane tummabul muxxik tan
tiya. Is dubuuk ninni kinnaanette xisaanam kee gersi amolludditte
kee hortitteh kinnaane bartaanam wo marak garabat maca nee
tasgallem/inkittossam kee aki marak nee sissinissam/baxissam
naaxaguh elle naamate kinnim tohissabatah ayyuntiinoh angaarawitte
xisna/bicisna.
- 16. 16 2.2. Ayyuntiino nihiritte kee ayyuntiino barittellette
Ayyuntiino nihiritte kee barittellette nammaayak qaadah addat
tanimiy ayyunti baxaabaxsa lennal tuh caddo yaceenim kee abaanam
tamixxigeemi. Ta nammayal Ityopiyak ugatak rakaakay fan maca celtam
kee mannal tanim ahak gubal elle walalenno. Ayyunti nihiritte kee
barittellettet yabnak foocat ayyunta iyyaanam maca kinnim dagoom
ablenno. Ayyunta iyyaanam akah taaxigen innah, ayyunta kak iyyaanam
sinaamay inki ikkel tani. Ah iyyaanma sinaamay baxaabaxsa le qaada
le, siyaasa gexso le, diini leh tonnah ta baxaabaxsa allih ittalluk
yaqeeshe, xiina, itta qokla, itta tassakaxxe sinam horta ayyunta
xiqsittam. 2.2.1. Ayyuntiino nihiritte Ayyuntiino nihiritte ayyunti
qaadak muxxo le exxak, nihiritte ayyuntiino yaakamik ciggiil
massahaadah loowan. Usun ayyuntiino caalatah amobeyi wiididde
yacen. Nihiritte masaln, rakiibisso garwa, baaxo/agat kacanu, Adam
baxi kibirih massakaxxa, mabla maqaane, fida, amulluddiino,
inkiino, ximokraasi, w.w. ne caalat maggo gital widda/tascasse.
Ayyuntiino nihiritte iyyaanam sinam sinni kulli aroh mano
gorrisiyyal, yaakamitte massoysiyya kee abni iital katalaylette
elleraaqa fanat dooritaanamih xiqsisso. H.M. Johnson mablal,
nihiritte amobeyi mexxat caadooda kee tonnaah fayyal barittellette
massoynah innal yableenimtakkeh. Nihiritte iyyaanam ayyuntiino
caalatih mexxatittey ayyuntiinoh angaarawak beytimtem kee
ayyuntiino xisne xissa yanitte.usun ayyuntiino gurritte faxxahtan
duyyeeya. Usun qaadal madmitte, kee tuxxiq kee nafsiyya tabbixe.
Nihiritte ayyuntiinoh angaaraw, madbitte, gititte, fikratitte,
fiilingitte, kee qambaltima caalat caxa koriyyah kee mizaanisiyya
katayaanam kak qambaltimta tiya kinni. 2.2.2. Ayyuntiino
barittellette Ayyuntiino barittellette, Sali/sugeet madqooqiy
hortitte kee ayyuntitteh addih caalat xiinissa. Is ayyuntiino
missol kaxxam kosaqsimte tiya. Ayyuntiino barittellette aki maggo
ayyuntiino cakkumitte innaah ekraarsime wayte, qammalsime waak suge
amolluddi angaarawitte xaloot. Bicchierieri (2006) yescessennal,
ayyuntiino barittellette ayyuntiino angaaraw rakiiboh qaynatih
innal tantifihhimem faxximta. Afti rakiiboh innaah, barittellette
cogda ayyunta kee hort addal maca oggol lem kee oggol alle waytam
baxissah tan tiya. Qagisaak, barittellette qaada issi adoytiitih
caalat elle wiidinnaan gorrittey etta elle gen cayla le kibaalitte
kee madqooqi. Diggah barittellette qaadak qaadah hortittel baxsa
le.
- 17. 17 Ceellalloh, Ameerika sinaamalluk yaaban uddur inti intik
makal, laakin Eesiya le katih mari inti addah han masakaxxa kee
calti maqaanek loowitaanamih sabbitih. Sociologistitte dagnal
affara qaynatih barittellettet yaaben: sugeet salitte, xissiimte
salitte, qaybiktanim, kee madqooqi. Sgeet salitte inki-inki waqdi
madble iitingey hinnammay salitte, mooraal caddol maqnasinnih
laakin ayyuntiinol oggoltimte/faaticimte caalat caddo.
- 18. 18 3hayto Mafdaga 3. Af, Daala, Kedo hort 3.1.Af kee
kinnaane 3.2.Af kee qaada 3.3.Af, daala, kee kedo hort 4hayto
Mafdaga 4. Afti baxaabaxsa kee qaada baxaabaxsa