Ramón Cruces Colado

Durante os séculos XIII, XIV e XV, ao remate da idade media, o sistema feudal, no que a

nobreza e a Igrexa tiñan a riqueza e o poder, seguía vixente na Galiza e Portugal.

O POBO DEBÍA PAGARLLE Á NOBREZA UN FORO POR CULTIVAR AS SÚAS TERRAS.

ESTE IMPOSTO, DO QUE TAMÉN SE BENEFICIABA A IGREXA, PERMITÍA A ESTA

ARISTOCRACIA VIVIR NA OPULENCIA.

COMO A GUERRA CONTRA OS MOUROS XA ESTABA MOI AO

SUR, A PAZ DEIXABA Á NOBREZA MOITO TEMPO PARA

O LECER.

NO S. XI, A TRAVÉS DOS PEREGRINOS DO CAMIÑO DE SANTIAGO, CHEGOU DENDE

PROVENZA, NO ACTUAL SUR DE FRANCIA, A MODA DE POETIZAR SOBRE O AMOR CORTÉS.

OS DOUS PERÍODOS EN

QUE SE DIVIDE A

LITERATURA MEDIEVAL

GALEGO-PORTUGUESA,

COMÚN AOS DOUS PAÍSES

POR POSUÍREN DAQUELA A

MESMA LINGUA, …

…NOMÉANSE IDADE DE

OURO (S. XIII E PRIMEIRA

METADE DO S. XIV) E DE

DECADENCIA (SEGUNDA

METADE DO S. XIV E MAIS

TODO O S. XV).

SUPOÑEMOS QUE XA

DENDE O SÉCULO XII SE

FACÍAN REUNIÓNS

POÉTICAS NOS PAZOS E

CASTELOS GALEGOS,

PORÉN AS CANTIGAS EN

GALEGO-PORTUGUÉS MÁIS

ANTIGAS DATAN DO S. XIII.

OS TROBADORES ERAN OS NOBRES QUE COMPOÑÍAN A LETRA E MÚSICA

DESTAS CANCIÓNS.

OS XOGRARES

PROCEDÍAN DO

POBO BAIXO E

INTERPRETABAN

AS CANTIGAS,

CHEGANDO

INCLUSO ALGÚN

DELES A

COMPOÑER.

OS MÚSICOS DENOMINÁBANSE

MENESTREIS, A QUEN PODÍAN

ACOMPAÑAR BAILANDO …

… AS SOLDADEIRAS,

MULLERES QUE ÍAN COS

SOLDADOS ÁS

NUMEROSAS GUERRAS

QUE HOUBO NESTA

ÉPOCA. MOI FAMOSA

FOI MARÍA A BALTEIRA,

SATIRIZADA NAS

CANTIGAS.

AS CANTIGAS ATÓPANSE EN PERGAMIÑOS RECOMPILADOS EN

CÓDICES, UNHA ESPECIE DE LIBROS, COMO O DA VATICANAVATICANA, A

BIBLIOTECA NACIONAL DE LISBOA OU AS CANTIGAS DE SANTA MARÍA

QUE SE GARDAN NO ESCORIAL.

Pergameu do códice da Biblioteca Nacional de Lisboa

AS CANTIGAS PODEN

DIVIDIRSE EN TRES

XÉNEROS MAIORES:

CANTIGA DE AMOR, DE

AMIGO E DE ESCARNIO E

MALDICIR.

O XÉNERO POÉTICO DA

CANTIGA DE AMOR

CONSISTÍA EN QUE

UNHA VOZ POÉTICA

MASCULINA EXPRESABA

A SEU AMOR A UNHA

DAMA IDEALIZADA DA

NOBREZA.

COA PALABRA “SENHOR” O HOME FACÍA

REFERENCIA A UNHA DONA QUE REUNÍA

CARACTERÍSTICAS ABSTRACTAS DO IDEAL

DE BELEZA FEMININO.

Daquela o morfema -or era o empregado para os dous

xéneros: a senhor, a pastor…

FALAR BEN, SER

FERMOSA, BEN

TALLADA OU A

QUE DEUS FIXO

MELLOR SON

OS ÚNICOS

ELOXIOS QUE

FAI O POETA.

ESTE NON PODÍA

CITAR NINGUNHA

PARTE FÍSICA

CONCRETA DELA

PORQUE ROMPERÍA O

CÓDIGO DA MESURA,

QUE IMPEDÍA

DESVELAR A

IDENTIDADE DA

DAMA GABADA NO

POEMA.

POLA COITA (PENA

DE AMOR) QUE

SUFRÍA POLA DAMA,

A VOZ POÉTICA

PODÍA CHEGAR A

MORRER DE AMOR, O

QUE NUNCA SE DEU

NA CANTIGA DE

AMOR PROVENZAL.

… moir*’ eu porque non vexo aquí

a dona que por meu mal vi.

(Afonso X)

*morro

OS RECURSOS PROPIOS DESTE

TIPO DE CANTIGA SON O DOBRE E

O MORDOBRE. O PRIMEIRO É A

REPETICIÓN DUNHA PALABRA NA

MESMA COBRA OU ESTROFA.

Pois sempre há en vós mesura

e todo ben e cordura,

que Deus fez en vós feitura

qual non fez en muller nada (Don Dinís)

DOBRE

O MORDOBRE REPITE

UNICAMENTE O LEXEMA,

CREANDO UN XOGO DE

CONCEPTOS DO AMOR CORTÉS

AÍNDA MAIOR CÓ DOBRE.

Pois me tal coita faz sofrer

qual sempr’ eu por ela sofrí,

des aquel día que a vi,

e non se quer de min doer

… (Afonso X)

MORDOBRE

As cantigas de amor acostumaban ser de

mestría, sen estribillo ou refrán, de aí

que o poeta debese amosar o seu bo

facer poético ao non poder repetir versos

enteiros.

A RIMA MACHO (AGUDA) DESTAS COMPOSICIÓNS SEGUÍA MÁIS FIELMENTE O MODELO PROVENZAL, FRONTE Á RIMA

GRAVE, MÁIS PROPIA DAS DE AMIGO.

Quer’ eu en maneira de proençal

fazer agora un cantar d' amor

… (Don Dinís)

AS CANTIGAS DE AMIGO TEÑEN ORIXE AUTÓCTONA

POIS PROVEÑEN DA LITERATURA ORAL GALEGA DE

CREACIÓN FEMININA.

NELAS A VOZ POÉTICA É UNHA DONCELA

DO POBO BAIXO QUE EXPRESA A SÚA

COITA DE AMOR POLO SEU AMIGO OU

AMANTE, SEMPRE AUSENTE, EN

SITUACIÓNS COMO A GUERRA, …

… NO SERVIZO AO REI OU DE CAMIÑO PARA SE CITAR COA

DONCELA.

A VOZ POÉTICA

FEMININA PODE

DIRIXIRSE Á NAI,

QUE SE CONVERTE

NA CONFIDENTE

DOS AMORES DA

SÚA FILLA CO

AMIGO, ANTE A

QUE TOMA

DIVERSAS

ACTITUDES:

… PROHIBICIÓN, AVISO, PERMISIVIDADE, DESCONFIANZA E MESMO CIUMES.

A SITUACIÓN

DESENVÓLVESE

SEMPRE NUN MARCO

NATURAL E PRECISO:

O MAR , A FRAGA ,

UNHA FONTE… , A

DIFERENZA DA

ABSTRACCIÓN DAS

CANTIGAS DE AMOR.

ASÍ, HAI CANTIGAS DE AMIGO BAILADAS, NAS QUE A MULLER EXPRESA A LEDICIA DO AMOR

CONVIDANDO AO BAILE.

AS DE ROMARÍA SON AQUELAS NAS

QUE O ENCONTRO

AMOROSO SE PRODUCE NUN SANTUARIO, LUGAR DE

REUNIÓN DOS AMANTES.

NAS MARIÑAS OU

BARCAROLAS A

VOZ POÉTICA DA

MULLER TOMA O

MAR OU AS SÚAS

ONDAS COMO

CONFIDENTES

DOS SEUS

AMORES CO

AMIGO.

AS SETE CANTIGAS DE MARTÍN CODAX QUE APARECEN NO

PERGAMEU VINDEL SON CLARAS MOSTRAS DESTE SUBXÉNERO.

OS RECURSOS FORMAIS DA CANTIGA DE AMIGO TEÑEN ORIXE POPULAR,

POLO QUE A REPETICIÓN DE VERSOS CONSTITÚE A SÚA FORMA BÁSICA.

O PARALELISMO SEMÁNTICO

ENTRE VERSOS SITUADOS

NO MESMO LUGAR DE

DIFERENTES COBRAS,

REPETINDO O SIGNIFICADO,

É UN RECURSO MOI USADO

NA CANTIGA DE AMIGO.

ESTE PODÍA CHEGAR A SER TAMÉN

SINTÁCTICO, MUDÁNDOSE SÓ A

ÚLTIMA PALABRA DUN VERSO A OUTRO

DO PAR.

Ai eu, coitada, como vivo en gran cuidado

por meu amigo, que hei alongado!

Muito me tarda

o meu amigo na Guarda!

Ai eu, coitada, como vivo en gran desejo

por meu amigo, que tarda e non vejo!

Muito me tarda

o meu amigo na Guarda!(Don Sancho I)

Ai eu, coitada, como vivo en gran cuidado

por meu amigo, que hei alongado!

Muito me tarda

o meu amigo na Guarda!

Ai eu, coitada, como vivo en gran desejo

por meu amigo, que tarda e non vejo!

Muito me tarda

o meu amigo na Guarda!(Don Sancho I)

O LEIXAPRÉN FACÍASE DEIXANDO E

TOMANDO PARES DE VERSOS. OS

SEGUNDOS VERSOS PARALELÍSTICOS DO

PRIMEIRO PAR DE COBRAS APARECÍAN

COMO PRIMEIROS DO PAR SEGUINTE.

Ondas do mar de Vigo, Se vistes meu amigo,e, ai Deus, se verrá

cedo!Ondas do mar

levado, Se vistes meu amado,e, ai Deus, se verrá

cedo!

o por que eu sospiroe, ai Deus, se verrá

cedo!

por que hei gran cuidadoe, ai Deus, se verrá cedo!(Martim

Codax)

ADEMAIS, O REFRÁN, A REPETICIÓN DUN OU

VARIOS VERSOS AO FINAL DE CADA COBRA, APARECÍA

CORRENTEMENTE NESTE XÉNERO BASEADO NA

LITERATURA ORAL.

e, ai Deus, se verrá* cedo!

*virá

PORÉN, A MESTURA DE

XÉNEROS ERA USUAL:

MOITAS CANTIGAS DE

AMOR POSÚEN

PARALELISMO E REFRÁN, E

INCLUSO LEIXAPRÉN,

PROPIOS DA CANTIGA DE

AMIGO.

A dona que eu am’ e tenho por senhor

amostráde-mi-a Deus, se vos en prazer for,

se non, dáde-mi a morte.

A dona que tenho por lume destes olhos meus

e por que choran sempr’, amostráde-mi-a, Deus,

se non, dáde-mi a morte.

… (Bernal de Bonaval)

Nesta cantiga de amor aparecen o paralelismo e o refrán

A CANTIGA MÁIS ANTIGA

CONSERVADA É PRECISAMENTE

DE ESCARNIO, O QUE NOS

AMOSA A PRÁCTICA CORTESÁ DE

MODA DAQUELA.

O XÉNERO DE ESCARNIO E

MALDICIR PROCEDE DO

SIRVENTÉS MORAL

PROVENZAL, E NA GALIZA

PRESENTA VARIOS TEMAS:

A COVARDÍA

DALGÚNS

NOBRES NA

BATALLA, A

POBREZA NA

QUE OUTROS

NOBRES

CAÍAN, ...

… OS VICIOS

DO CLERO OU

A DUBIDOSA

MORAL DAS

SOLDADEIRAS.

TAMÉN OS XOGRARES ERAN OBXECTO

DE BURLA NESTAS CANTIGAS,

RIDICULIZÁNDOSE A SÚA HABELENCIA

POÉTICA.

Foi un día Lopo jograr

á cas dun infançón

cantar;

e mandou-lh’ ele por

don dar

tres couces na

garganta;

e fui-lh’ escass’, a meu

cuidar,

segundo com’ el canta.

… (Martím Soares)

NA CANTIGA DE ESCARNIO UTILÍZASE A RETRANCA E O DOBRE SENTIDO OU IRONÍA.

ESTE VERSO FAI ALUSIÓN A UN

CABALEIRO COVARDE QUE FUXIU A PORTUGAL

NUNHA BATALLA:Don Foão, que eu sei que há

preço de ligeiro, …

(Afonso Meendes de Briteiros)

MAIS A DE MALDICIR USA PALABRAS DIRECTAS, SEN EUFEMISMOS.

Abadessa, oi dizer

que erades mui sabedor

de todo ben; e, por amor

de Deus, queréde-vos doer

de min, que hogano casei,

que ben vos juro que non sei

máis que un asno de foder. (Afonso Eanes do Cotón)

ESTAS CANTIGAS

ADOITABAN SER DE

MESTRÍA POLA

NECESIDADE DE USO

DE LÉXICO VARIADO,

DANDO MOITA MÁIS

INFORMACIÓN DE

COBRA A COBRA.

OS XÉNEROS MENORES SON AQUELES MENOS CULTIVADOS. UN DELES, A TENZÓN, CONSISTÍA

EN POEMAS DIALOGADOS ENTRE DOUS TROBADORES OU XOGRARES.

A PASTORELA

TIÑA COMO

PROTAGONIST

A UNHA

“PASTOR” A

QUEN LOABA

UNHA VOZ

MASCULINA.

OUTRO

SUBXÉNERO

POÉTICO ERA O

PRANTO, É DICIR,

UNHA ELEXÍA

POR ALGUÉN

MORTO.

TAMÉN HAI CANTIGAS EN QUE A VOZ POÉTICA SE QUEIXA DA CHEGADA DO DÍA,

MOMENTO DA SEPARACIÓN DOS AMANTES: COÑÉCENSE COMO ALBAS OU ALBORADAS.

Algúns dos máis de cen trobadores coñecidos foron Afonso X o Sabio, o seu neto e rei portugués Don Dinís, Airas Nunes, Paio Gomes Chariño...; entre os xograres destacan Fernando Esquío, Codax,

Pero Meogo, Mendiño... , todos do s. XIII.

AFONSO X

Á parte desta literatura profana, existía outra relixiosa en galego-portugués: as

Cantigas de Santa María, mandadas elaborar por Afonso X o Sabio.

O PROPIO REI COMPUXO ALGUNHA,

MAIS A MAIORÍA DELAS SON DE

TROBADORES QUE POR ENCARGA DO

MONARCA RECOMPILARON DIVERSOS

MILAGRES MARIANOS.

Afonso X

ESTAS CANTIGAS, DENOMINADAS NARRATIVAS POR CONTAREN INTERVENCIÓNS DA VIRXE NO MUNDO, LEVABAN NOTACIÓN

MUSICAL E VIÑETAS DECORATIVAS EN MINIATURA.

Exemplo

dunha

cantiga de

Santa María.

O milagre

cóntase na

parte

superior de

cada viñeta.

Ante o poder

demostrado pola

intercesión da

Virxe na defensa

do castelo ante os

sarracenos

(viñeta 4), o xefe

destes decide

converterse á

relixión cristiá

(viñeta 6).

CADA DEZ CANTIGAS

NARRATIVAS HAI UNHA

LÍRICA, QUE, IMITANDO

O ESTILO DO AMOR

CORTÉS, EXPRESA O

AMOR DIVINO POLA

VIRXE, INTERCESORA

ENTRE DEUS E O SER

HUMANO.

A NARRATIVA MEDIEVAL FAI A SÚA APARICIÓN

TARDE, SOBRE OS

SÉCULOS XIV E XV.

o Xosé de Arimatea ou o Libro de

Tristán, onde se refire a historia de amor entre este e

mais Isolda.

As lendas do rei Arturo son tratadas en libros

traducidos do latín ou do castelán, como a

Demanda do Santo Graal,

TAMÉN A GUERRA DE TROIA APARECE

REFLECTIDA NA CRÓNICA TROIANA OU NA HISTORIA

TROIANA.

Os miragres de Santiago narran

os milagres realizados polo

Apóstolo na peregrinaxe a

través do Camiño de

Compostela.

DURANTE ESTES SÉCULOS O PODER CASTELÁN FOISE INSTALANDO NA GALIZA (A NOBREZA GALEGA FORA

SUBSTITUÍDA POLA CASTELÁ) …

… POLO QUE A FINAIS DO

PERÍODO MEDIEVAL A

LITERATURA GALEGA ESCRITA

CAE EN DESUSO CASE TOTAL

POR CARECER DE

COMPOSITORES E

PROMOTORES, O QUE SE

MANTERÁ AO LONGO DOS TRES

SÉCULOS SEGUINTES: OS

“SÉCULOS ESCUROS”.