19

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra w chowanego

Katarzyna MuszyńskaUniwersytetWarszawski

Zainteresowaniezagadkąitajemnicąwewspółczesnejkulturzepopularnejjestzjawiskiemtrudnymdoprzeoczenia.Motywrozwiązywaniamniejlubbardziejskomplikowanejłamigłówkiniejesttylkodomeną$lmów,serialiipowieścikryminalnych(choćtewydająsięcieszyćnajwiększąpopularnością),zagad-kadominujebowiemwbardzowielupopkulturowychobrazach,związanychzmedycyną(Doktor House,Chirurdzy),fantastycznych(Marvel’s Luke Cage,Supernatural),politycznych (Skandal,House of Cards)czynawetkomediowych (namotywiezagadkiopartybyłprzecieżmającywielkąoglądalnośćsitcomJak poznałem waszą matkę).

Współczesna żywotność tegomotywumaswojekorzeniewXIXwieku,wktórymfascynacjanaukowymiosiągnięciamiprzeplatającasięzklimatemepokizrodziłaiukształtowałapowieśćkryminalnąidetektywistyczną–po-wieśćtajemnicy.Świetnieodpowiadałaonanapotrzebyodbiorcówraczku-jącejwówczaskulturypopularnej.WłaśniewtedyzkartopowiadańArthuraConanaDoyle’awyłoniłsięnajbardziejznanydetektywnaświecie–SherlockHolmes,któregoróżnewcielenianaprzestrzeniponadstulatniejednokrotnierozgrzewałydoczerwonościzbiorowąwyobraźnięodbiorców.Awcieleńtych

20

byłonaprawdęsporo.Pierwszyraz,w1887roku,gdywyłoniłsięzwiktoriań-skiejmgły,miałnietylkobawićirozkochiwaćwsobieczytelników.Sherlockbyłodpowiedziąnaprzemianyówczesnegoświata,kompensacjąspołecznychlęków.„Holmesstałsięzwiastunemnaukiośladachkryminalistycznych[…]wzwiązkuztakimipojęciamijakkryminalistycznachemia,biologia,$zykaczytechnika”1–piszeMariuszCzubaj.Sherlockuosabiałniepokojącąnowocze-sność,oswajałjąiprzekształcałwcośobłaskawionego,użytecznego,abyćmożeprzedewszystkimpodległegoczłowiekowi.Jegogeniuszbyłprzystosowanydotegonowego,nieznanegoświata,araczejstanowiłjegowytwór.Holmesjestczłowiekiemnowoczesnym,któryjednakwystępujewtradycyjnymopa-kowaniu–jestniepokojącąmaszynąwewnątrzekscentrycznego,angielskiegodżentelmena.

KolejnewcieleniaSherlockasąjużzapośredniczoneprzeznajnowszemedia.W1900rokudetektywzostałbohaterem$lmowymzasprawąamerykańskiegoSherlock Holmes Baffled(reż.ArthurMarvin).CoprawdaniebyłatoadaptacjażadnegoopowiadaniaArthuraConanaDoyle’a,a jedyniekrótka(trwającamniejniżminutę)historyjkaoposzukiwaniuprzestępcy,stworzonapoto,byukazaćmożliwościkina–wpewnymmomenciezłoczyńcarozmywasięwpowietrzu.W1905rokuAmerykanieprzenieśliSherlockanaekranporazdrugi,tymra-zemdokonującadaptacjioryginalnegoopowiadaniaZnak czterech(The Sign of Four).WpóźniejszychczasachtwórcywStanachZjednoczonychsięgalipopostaćsłynnegodetektywazzaskakującąwprostczęstotliwościąiregularno-ścią.Zanimbrytyjskiprzemysł$lmowyupomniałsięopostaćSherlockajakobohatera$lmowego,zrobilitojeszczeDuńczycyiFrancuzi.Bardzowielebry-tyjskichadaptacjiprzygódSherlockaHolmesapochodzizlat20.i30.–wciągutychdwóchdekadnaekranykinweszłokilkanaścieróżnychtytułów.Byłytoekranizacjeopowiadań,opowieściodzieciństwie,dalszychlosachlubnawetkomedieiparodie.KolejnypowrótHolmesanaekranyprzypadanalata70.i80.,czyliepokęthatcheryzmu,silnychniepokojówspołecznych,dalszejutratymiędzynarodowegoznaczeniaWielkiejBrytanii,wojnyzArgentynąoFalklandyorazproblemówzimigrantami.WówczesnychekranizacjachSherlockzostałbardzogłębokoosadzonywswojejepoce,jestwnichnawskroświktoriański,nawskrośangielski,chociażw$lmiez1979rokuMorderstwo na zlecenie (Murder

1M.Czubaj,Etnolog w mieście grzechu. Powieść kryminalna jako świadectwo antropologiczne,Gdańsk2010,s. 144.

Katarzyna Muszyńska

21

by Decree,reż.BobClark)Holmesagrakanadyjskiaktor.Zjednejstronywokre-sietymSherlockpowolizaczynasięstawaćbohateremkinaakcji,którymusistawićczołoterrorystominiebezpiecznymbandytomorazrozwiązaćzagadkęKubyRozpruwacza.Zdrugiejstronypodkonieclat80.powstajetakżekomediakryminalnaBez śladu (Without a Clue,reż.-omEberhardt),wktórejHolmesokazujesięjedyniewynajętymprzezWatsonaaktorem.

Wciąguostatnichpięciulatstworzonoconajmniejtrzyniezwykległośneadaptacjeznajsłynniejszymdetektywemwroligłównej;byłyto:amerykańsko--brytyjski$lmowydyptykzRobertemDowney’emJunioremiJude’emLawem,wyprodukowanywUSAserialElementary ikultowyjużmini-serialBBCSherlock.DziełazrealizowaneprzezAmerykanów,mimoswejproweniencji,starająsiękorespondowaćzbrytyjskątradycjąikulturąchociażbypoprzezzaangażowa-nieangielskichaktorów( JudeLaw,JonnyLeeMiller).WcieleniewykreowaneprzeztwórcówserialuBBCjestzaśfenomenemkulturypopularnejostatnichlat.Coistotne,akcjazarównoElementary,jakiSherlocka dziejesięwczasachwspółczesnychwidzowi.Detektyw zostajewrzuconywwirnowoczesnegomiasta(odpowiednio:NowegoJorkuiLondynu),mierzysięzzupełnieinny-miniżwiktoriańskiewyzwaniami,alupęzastępujemunowoczesnysmartfon.NajciekawszyminajbardziejpopularnymtworemwydajemisięwłaśnieserialBBC,wpisującysięwnowoczesnemyślenieoseryjnościiserialu.

WtekścietymzajmujęsięserialemBBCwłaśniewodniesieniudokate-goriizagadkiitajemnicy,któresąniejakoorganiczniewpisanewtęhistorię,awjejwspółczesnejodsłonieichznaczeniezostałowyodrębnione,podkreślo-neizwielokrotnione.Staramsięudowodnić,żeprzestrzeńSherlockatoprze-strzeńspecy$cznejgrywchowanego,któraodbywasięnaróżnychpoziomachnarracjiimiędzywszystkimizaangażowanymipodmiotami.Grataprzemieniapasywnegowidzawaktywnegodetektywaiumieszczagonietylkowewnątrzwykreowanegoświata,lecztakżewewnątrzsamejfabuły–każemuobserwować,poszukiwać,odkrywać,łączyćfakty.Nakolejnychstronachpokazujękilkapo-ziomówtejprzedziwniejzabawyorazzastanawiamsięnadtym,dlaczegozostałaonastworzonaijakwpływanawidza,jegoodbiórserialuorazzaangażowanienietylkowopowiadanąhistorię,lecztakżewykreowanyświat,któryprzenikasięzrzeczywistością.

Najpierwjednakchciałabymkrótkozastanowićsięnadsamąde$nicjąseria-lu,atakżenadtym,wjakimmomencieswojegorozwojugatunektenznajduje

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra…

22

sięobecnie.Serialniejestnowymwytworemkultury,jednakdopieroostat-nielataprzyniosłyjegoniezwykłąpopularnośći,codośćistotne,społecznąnobilitację.Gatunektenulegałsilnymiznaczącymprzemianomiprzewarto-ściowaniom,przeszedłodetapuniskocenionejiniewymagającejzaangażowaniarozrywki,któraprzeznaczonabyłagłówniedlaniepracującychzawodowokobiet,do„obiektupewnejintelektualnejmody”2.Tosprawiazaś,żewcześniejszekate-goryzacje,charakterystykiide$nicjeprzestałybyćaktualneitrzebawypracowaćnowemetodyinarzędziadobadaniago.W2004rokuWiesławGodzicwskazywałnaproblemyzezde$niowaniemjakiegokolwiekgatunkutelewizyjnego–jesttozawszedziełopłynne,nieczystekategorialnie,niepodlegającejasnymioczywistymklasy$kacjom.Godzicopisałserialjako„jedenznajważniejszychgatunkówtele-wizyjnych”,będący„narracyjnąformątelewizyjną,któraprezentujewsposóbre-gularnyepizody,zawierającesymultanicznierozgrywającesięhistoriezudziałemstałejgrupybohaterów[…]”3.Zwróciłuwagęnarolępowtórzeńijednoczesnewprowadzenieróżnicjakocechękonstytutywnątegogatunkuoraznaaktualnośćprzedstawianychprzezeńtematów.PodobnerozpoznaniamożnaznaleźćuAlicjiKisielewskiej:„Powtarzalnośćwątków,motywów,postacistanowiprzytymzasa-dęformalnąserialu[…]”4.De$nicjetesątyleżtrafne,ilenieprzystającedowspół-czesnejrzeczywistości.Badaczemówiątubowiemostarszymmodeluserialu,któryjakopewienrodzajstelażuczyszkieletujestoczywiścieobecnyrównieżwnajnowszychprodukcjach,alejestuzupełniony,wzbogacony,przekształconyizupełnieinaczejwypełniony.Dlategonowegotypuukutokilkaterminów:serial2.0,post-soapczydrama quality5.Jesttobardziejzjawiskokulturoweniżgatunek,którewyrosłozprzemianywłaściwegomumedium–telewizji.Cechujejeniezwy-kłapłynność,ciągłazmiennośćiprzekraczaniegranicorazutartychkategoryzacji.Niemożebyćjużtelenoweląowszystkimioniczym–jegozakrestematycznyjestprecyzyjnieokreślony.Przedewszystkimjesttojednakzjawiskowymagającezupełnieinnychpraktykodbioru,niejestjużtłemcodziennychzajęć,luźnąibez-re.eksyjnąrozrywką–wymagaskupienia,świadomegooglądaniaiprzeżywania,acorazczęściej–aktywnegouczestnictwa.

2Post-soap. Nowa generacja seriali telewizyjnych a polska widownia,red.M.Filiciak,B.Giza,Warszawa2011,s.7.

3W.Godzic,Telewizja i jej gatunki (po „Wielkim Bracie”),Kraków2004,s.37.4A.Kisielewska,Serial telewizyjny jako forma mitologizacji kultury, [w:]Między powtó-

rzeniem a innowacyjnością. Seryjność w kulturze, red.A.Kisielewska,Kraków2004,s.207.5J.Bignell,J.Orlebar,The Television Handbook,London2005,s.119.

Katarzyna Muszyńska

23

Post-soap może być rozpatrywany jako efekt przejścia od paleo- doneo-telewizji6,odpowiedźnapotrzebęnowejwersjitegomedium.Jednązpod-stawowychzmian,jakiewprowadzaneo-telewizja,jestpodziałnaogromnąliczbękanałówistacji.Sąonesilniespro$lowane,zróżnicowanetematycznie,mająodzwierciedlaćgustawidzówrozmaitegotypu,mająswojeokreślonegrupydocelowe.Wneo-telewizji„przekazmasowyzostajezastąpionyprzezprzekazspro$lowany”7.Wartozauważyć,żerównieżserialreagujenanajnowszeprze-mianytelewizji,właściwiewychodzącpozanią.Dzisiejszatelewizjajestdo-pasowanadopotrzebodbiorcyindywidualnego,dziękisystemomtypuVODczyPVRpozwalamusamodzielnietworzyćramówkę,decydować,coikiedybędzieoglądał.Dodaćdotegomożnaniezwyklerozbudowanąofertękanałówinternetowych,iTVczyiPlayeróworazplatformęNet.ix,wktórychwieluba-daczyikrytykówupatrywałokrestelewizji,awrazznim–kreswszystkichjejgatunków.Paradoksalnieserialporadziłsobiewtychwarunkachznakomicieiprzepowiadanyzmierzchstałsięczasemjegoświetności.Pozostałgatunkiemtelewizyjnymwłaściwietylkoznazwyipochodzenia.Poszczególnestacjetele-wizyjnedecydującoprawdaozamówieniach,pilotachisezonach,anulowaniu,zakończeniulubutrzymaniuserialu,jednakwkażdejinnejkwestiipost-soapwyszedłpozatelewizję.Serwerywymianyplików(P2P)sprawiają,żedanyod-cinekmożnaobejrzećwłaściwiekilkagodzinpopremierzeniemalwdowolnejczęściświata.Fanispozakraju,zktóregoserialpochodzi,niemusząjużczekać,ażichrodzimastacjazdecydujesięnazakupdanegoformatu,mogącieszyćsięjegoaktualnością.Zauważająctentrenditępotrzebę,producencizaczęliwydawaćcałesezonylubposzczególneodcinkinaDVD.Serialtelewizyjnyjestwięcgatunkiem,któregowłaściwienieoglądasięwtelewizji.Odbierasięgoprzezinternet,naurządzeniachmobilnych,komputerach,odtwarzaznośnikówDVDkiedysięchceijaksięchce.MomentemkulminacyjnymprzemianyformyserialowejwydajesięwspomnianyNet.ix(Sherlockjestzresztądostępnydlapolskiegoużytkownikatejplatformy).

Serial Sherlock jestdziełem StevenaMoffata iMarkaGatissa.Ujrzałświatło dzienne w 2010 roku, kiedy to wyemitowano pierwszą serię.Początkowotwórcyuważali,żebędzietoraczejniszowytwórdoceniany

6Por.F.Casse/i,R.Odin,Od paleo- do neo-telewizji. W perspektywie semiotyki,tłum.I. Ostaszewska,[w:]Po kinie?… Audiowizualność w epoce przekaźników elektronicznych,red.A.Gwóźdź,Kraków1994,s.117–136.

7A.Lewicki, Od House’a do Shreka. Seryjność w kulturze popularnej, Wrocław2011,s.8.

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra…

24

przezkoneserów8,szybkojednakokazałosię,żeobrazpodbiłsercapubliczności–najpierwBrytyjczyków,apóźniejcałegoświata(obecnienajwiększąpopular-nościącieszysięonwChinach–totamorganizowanesąnajbardziejaktywnefankluby,obsadaserialuwspominazaśspotkaniaztamtejsząpublicznościąjakonajbardziejintensywne).Jesttociekawe,dlategożegatunkowoSherlock towłaściwiemini-serial–dokońca2016rokupokazanozaledwiedziesięćdzie-więćdziesięciominutowychodcinków(trzyseriepotrzyepizodyplusspecjalnyodcinekświąteczny),cowsumieniedajenawetsezonupopularnychamerykań-skichprodukcji,którezwyklelicząodtrzynastudodwudziestukilkuodcinków.Widzniemawięcwieleczasu,byprzywiązaćsiędobohaterów,daćsięwciągnąćwświatprzedstawionyczywykształcićtakcharakterystycznądlawspółczesnejseryjnościpotrzebędalszegociągu,zobaczenia,codziejesięzpostaciami,po-znaniakolejnychwydarzeń.Twórcomudajesięjednaknietylkoosiągnąć,lecztakżespotęgowaćzamierzonyefekti,moimzdaniem,jednymzdecydującychwtymzakresieczynnikówjestwłaśniewciągnięciewidzawtęwielopoziomową,skomplikowanągręwchowanego,wktórejodkryćtrzebanietylkomordercę/sprawcę,lecztakżeniezwykłąsiatkępowiązańiodniesień,ukrytychznaczeńizaskakującychprzetworzeń.

Owyjątkowościtegoserialudecydujerównieżniezwykledługaprzerwamię-dzysezonami,wczasiektórejzawieszasięakcjęwkulminacyjnymmomencie,takzwanyhiatus. Międzypierwszymadrugimsezonembyłytodwalata,międzydrugimitrzecim–dwaipółroku,zapowiadanazaśnapoczątek2017rokuseriaczwartaukażesiępotrzechlatachoczekiwania.Przerwyte,którezresztązostawiająwidzawpełnymrozdarcianapięciuiniepewności,tylkowzmagajądziałanieopisywanejprzezemniegryirozszerzająjąnainnemediaiaktywności.

Poziom fabularnyPierwszawarstwagrywydajesięoczywista.Odwołujesięonadoswoichli-terackichkorzeni–powieścikryminalnejidetektywistycznej.Treściątakiej

8S.Moffatstwierdziłwjednymzwywiadów:„Todziwne,bowtamtychczasach[pracynadscenariuszem]niewiedzieliśmy,żemówimyotelewizyjnymhicie.Myśleliśmy,żemówimyotrochęniszowejseriitelewizyjnej,któramogłabydostaćnagrodęwPolsce[…]”;[cyt.za:]K.Szendera,Naczympolegafenomenserialu?,NaEkranie.pl,h/p://naekranie.pl/artykuly/rocznica-premiery-sherlocka-na-czym-polega-fenomen-serialu[dostęp:25.07.2016].

Katarzyna Muszyńska

25

opowieścijestposzukiwanie,rozwiązywaniezagadki,którastanowi(zazwyczaj)punktwyjściaizawiązanieakcji.Bohaterowiepodążająślademzłoczyńcy,starająsięodkryćjegozamiary,wydobyćgozukryciaiukaraćzadokonanązbrodnię.Momenttegoodkrycia,wyeksponowania,symbolicznegozdarciazasłonyczymaskijesttunajistotniejszy–todoniegozmierzacałaakcja,todoniegoprowa-dzątropyiślady.Sherlock zachowujetęstrukturę–wniemalkażdymodcinkuscenąotwierającąjestodkrycie,żezostaładokonanazbrodniaczyteżzleceniedetektywowisprawylubtajemnicy,którawymagarozwiązania(wyjątkiemjesttudrugiodcinektrzeciegosezonuZnak trzech,wktórymopopełnionejzbrodnibohaterowiedowiadująsięmniejwięcejwpołowieakcji).Treściąhistoriijestzaśposzukiwanie,zbieraniedowodów,podążaniezadedukcjamiczyintuicją,p r a c a umy s ł ow a,któramadoprowadzićdorozpoznaniairozwiązaniaza-gadki.PoszukiwaniaHolmesaiWatsonasąoczywiściezgóryzaplanowaneprzeztwórcówiwyreżyserowane–oczymwidzświetnieprzecieżwie–jednakżewferworzeakcjiłatwootymzapomina.Oglądamyhistorięorozwiązywaniuza-gadki,któraniejakojestjużrozwiązana.Najistotniejszeniesąwięcposzukiwaniaprowadzoneprzezbohaterów,leczposzukiwaniaprowadzoneprzezodbiorcę,którypróbujewyprzedzićbohaterówwodkryciutajemnicy.

Literackipierwowzórnapoziomiekonstrukcjifabułydziaławtakisamspo-sób,jednakniedajetakwielkichmożliwościgry.Wykorzystaniecytatówwizu-alnych,aluzjiiodniesień,którepojawiająsięwyłączniewpoluwidzeniainiesąwżadensposóbskomentowane,jestmożliwedopierowserialu.DrobiazgowyopisprzestrzeniczypostaciwopowiadaniuConanaDoyle’azwróciłbyuwagęczytelnika,obrazzaśmożepokazaćwszystkieelementywjednymmomencieinajednympoziomie.Sprawiato,żewidzimywięcejszczegółówitymsamymmamywięcejmożliwości interpretacyjnych.Ukazanew fabuleczy świecieprzedstawionymślady,wskazówki,strzępyinformacji,którepojawiająsięnaekranie,służąwięcnieSherlockowi,leczodbiorcy.Bohaterowie,ichosobowośćczyumysłowośćsątutylkoczymśwrodzaju$ltra,przezktórywidzodbierawykreowanyświat.TwórcySherlocka wydająsięświetnierozumiećiwykorzy-stywaćtęspecy$kędetektywistycznychhistorii,dająbowiemwidzomdostępdoumysłowościgeniuszapoprzezbardzosprytnieiumiejętniewplecionewekra-nowąrzeczywistość„dedukcje”–napisy,mapy,schematyczyobrazy.Sąonetypogra$cznymodzwierciedleniemmyśliSherlocka.MająobrazowaćniezwykłyumysłHolmesa,napisypojawiająsięwięciznikająniezwykleszybko,zmieniają

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra…

26

wmomencieotrzymaniaprzezbohateranowejinformacji,sąoddane(zazwy-czaj)jednączcionkąikolorem.Wyjątekstanowiątudedukcje,którepojawiająsięwtedy,gdygłównybohaterjestpijany–sązdecydowaniewiększe,rozmaza-ne,zwielokrotnione.Wiemywięc,żeSherlockmyś l i pismem zdecydowanieczęściejniżobrazami.Wjegogłowieprzesuwająsięcoprawdazdjęciaróżnychpostaci,schematylondyńskiegometraczymapywrazzzarysowanątrasąiokre-ślonymczasemdojazdu,jednaktopismozdajesiędominowaćwjegopostrzega-niurzeczywistości.Widocznenaekraniesątakżetreściwiadomości,SMS-ów,e-maili.Dziękitemutworzysięwrażenie,żemożemyc z y t a ć św i a t 9,patrzećnaniegooczamisłynnegoSherlockaHolmesa,widziećrzeczyizjawiskawtakisamsposób,dostrzegaćtosamowtymsamymniemalmomencie.Takizabiegwywołujewrażenie,żeodbiorcamawszelkiemożliwenarzędziadorozwiązaniazagadki.Napisynaekraniepojawiająsię,rozmywają,zmieniają,przesuwająitymsamympozwalają„wejść”dogłowygłównegobohatera.Czasemdziejesiętonie-maldosłownie–jednązpokazanychprzestrzeniserialujest„pałacmyśli”(mind palace)Sherlocka,wktórymmożemyoglądać$guryjegowyobraźni,obserwować,wjakisposóbbohaterrozumuje,jakrozwiązujeswojezagadki,jakzapamiętuje,analizujeidedukuje.Sątoprawdziwemiejsca–salasądowaczyklatkaschodowa,którewidzimynaekranie,chociażistniejąwyłączniewświadomościgłównegobohatera.Wydajesię,żetakiepokazanieodbiorcompracygenialnegoumysłujestjednymzczynnikówdecydującychowyjątkowościserialu.

Pałacmyślinie jest jednakśrodkiemmnemotechnicznym(copogardliwiestwierdzabratSherlocka,Mycro1,któregogra–rzeczinteresującawkontekściegryzodbiorcą–jedenztwórcówserialu,MarkGatiss)kojarzonymzpostaciąwielkiegolirykaSymonidesa.Nawiązaniedopałacupamięci(memory palace)jesttuoczywiścieistotne,jednakwskazujerównieżnadośćznaczącąróżnicę.Pałacmyślijestmentalnąkryjówką,wktórejSherlockdedukuje,rozmyśla,przetwarzainformacje,aniejedynieupychajeiodtwarza.Sątoprzestrzeniewjakiśsposóbdlaniegoistotneczynawetsymboliczne:pojawiająsięwnichpostaci,októrychmyśli,wydarzenia,którepróbujezrozumieć,atakżeważnedlaniegoprzedmio-ty.Ciekawywtymkontekściejestostatniodcinektrzeciegosezonu,wktórymSherlockzostajepostrzelonyiznajdujesięwstanieśmierciklinicznej.Pałacemmyślijestwówczasklatkaschodowa,abohaterwidzito,cotrzymagoprzyjegoczłowieczeństwieiżyciu,np.ukochanegopsa.Wpiwnicyznajdujesięzaśzawi-niętywka1anbezpieczeństwaJimMoriarty,głównywrógSherlocka.

9Tafrazazostałanawetwykorzystanawjednymzodcinków.

Katarzyna Muszyńska

27

Wydajesię,żetymsamym(niepierwszyinieostatnirazzresztą)twórcymówiąnam,iżSherlockiJimtodwiestronytegosamegomedaluigdybynieczłowieczeństwo,któregokurczowotrzymasięHolmes,stałbysięontaksamozłyjakówczarnycharakter.Wartoprzytymzauważyć,żeksiążkowypierwo-wzórniedajeodbiorcytakwielkichmożliwości.WprozieArthuraConanaDoyle’anietylkoniemamydostępudomyśliidedukcjiSherlocka,leczdo-datkowozapośredniczonyjesttakżeprocesodkrywaniazłoczyńcy.NarracjapierwszoosobowaprowadzonaprzezniemalprzezroczystegoWatsonasprawia,żeczytelnikpoznajeprocesmyślowyHolmesadopierowtedy,gdysambohatertłumaczyswójsposóbrozumowaniabiednemuWatsonowi.Oczywiściewseria-lutakimotywodkryciatakżesiępojawia(Sherlockłączydedukcjewnarracyjniespójnącałość),jednakwidzmawcześniejdostępdotreścijegoświadomościitowdośćdosłownymsensie.

Wtrzeciejseriitwórcypodjęligręzwidzami,posługującsięwłaśniemecha-nizmemdedukcji.WodcinkuPusty karawan,wktórymSherlockpoznajeMary,żonęJohnaWatsona,detektywodrazująanalizuje,cowidzompokazanejestpodpostaciąchmurywirującychizmieniającychsięnapisów.Widzimytakiefrazyjak„Catlover”,„Size12”czynawet„BakesOwnBread”,niedostrzegamyjednak,żeoprócznichpojawiasiętakżesłowo„Liar”,któreokazujesiękluczowąinforma-cjądwaodcinkipóźniej.Wdrugimepizodzietejserii(Znak trzech)dedukcjęwykorzystanozkoleipoto,byuzyskaćelementkomiczny–gdypijanySherlockpatrzynaświat,zamiastswoichbystrychuwagdostrzegajedyniezwielokrotnio-ne,rozmyteznakizapytaniaorazinformacjetakiejak„egg”i„si/ything”.Takieprzetworzeniemotywupokazuje,jakbardzotwórcyserialunastawienisąnagręzwidzami.Niechodzijużotypowedlakryminałów,niemalprzezroczysteza-mieszczanieurywkówinformacjiwfabuleiświecieprzedstawionym–wtymprzypadkuzmuszasięwidzówdoaktywnościwrozwiązaniuzagadki,sugerującim,żemoglibyćszybsioddetektywa,moglibyzobaczyćwięcej,awręczwidzieliwięcej,alenieobserwowaliwystarczającouważnie(takiesłowawypowiedziałzresztąSherlockdoWatsonawjednymzodcinków:„Yousee,butyoudonotobserve”).Grawzgadywanieprzestajesięodbywaćnaprzezroczystympoziomiefabularnym,zaczynaangażowaćwszystkiepodmioty,stajesięwidoczna.Tymsa-mymzdemaskowanezostająutartezabieginarracyjne,awidzzyskujeświadomośćkolejnejwarstwy,ukrytejgdzieśpodpowierzchniąznanegoschematu.

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra…

28

Poziom przekształceniaSherlock tojednaknietylkohistoriakryminalna.Opisywanaprzezemniegrawchowanegoznaczniewybiegapozaramyfabularne.Jejkolejnypoziomnazy-wampoziomemprzekształcenia.AkcjaserialuBBCrozgrywasięwLondyniewXXIwieku.PostacieHolmesaiWatsonasąuwspółcześnione,jednakopo-wiedzianewserialuhistoriezostałyzaczerpniętezoryginalnych,dziewiętna-stowiecznychopowiadańodetektywiewszechczasów.TwórcyprzekształcająmotywyzkartopowieściArthuraConanaDoyle’a,bawiąsięnimiitymsamymzmuszająwidzówdopodjęciagry,wktórejnajbardziejintrygująceokazujesięnierozwiązaniezagadki,leczrozpoznaniekanonicznegomotywuorazsposobujegouwspółcześnieniaidostosowaniadoaktualnychrealiów.„Technologicznypostępstajesię[…]elementemwizualnym,zabiegiemnarracyjnyminarzę-dzieminterpretacjitytułowejpostaci”–piszePatrycjaWłodek10.Okazujesięwięc,żeSherlockpotra$perfekcyjniededukowaćzesmartfonaorazświetnieposługujesię internetem iwszelkiminowoczesnymiurządzeniami.Czapkamyśliwskajesttylkozasłonąprzedwścibskimipaparazzi,azamiastkanonicz-nejfajkidetektywpalipapierosyiprzyklejasobieniezliczonąilośćplastrównikotynowych.

Wszystko to są jednakelementydośćoczywiste i łatwo zauważalne.Byw pełnicieszyćsięoglądaniemtegoserialu,należynaprawdędobrzeznaćpro-zęConanaDoyle’a.Tozniejzaczerpniętesąmiędzyinnymitytułyodcinków,wktórewprowadzonesądrobnezmiany:Studium w szkarłacie zmieniasięwStudium w różu,Jego ostatni ukłon wJego ostatnią przysięgę (His Last Bow – His Last Vow).Zmieniająsięteżrozwiązaniafabularne–piesBaskerville’ówstajesiętajnymprojektemwojskowym,awymazanykrwiąnapis„Rache” niejest(jakworyginalnymopowiadaniu)niemieckimsłowemoznaczającymnienawiść,leczniedokończonymimieniemRachel.Motywtenpokazuje,jaktwórcyżon-glująnawiązaniami–serialowySherlockwyśmiewateorię,którapojawiłasięnakartachprozyConanaDoyle’a,prawdziwaokazujesięzaśta,którądziewiętna-stowiecznyHolmeszbagatelizował.JohnWatson,zamiastwdzienniku,opisujewspólneprzygodynablogu,któryzresztąprowadzinazlecenieswojejtera-peutki,żebyprzepracowaćtraumatycznedoświadczeniazwojnywAfganistanie

10P.Włodek,Londyńska mgła nigdy nie opada. Mariaż tradycji i współczesności w Sherlocku,[w:]Władcy torrentów. Wokół angażującego modelu telewizji, red.M.Major, J.Bucknall--Hołyńska,Gdańsk2014,s.34.

Katarzyna Muszyńska

29

(woryginaledoktorWatsontakżepowróciłzwojnywAfganistanie).Twórcyserialudokonujątakichzabiegównieustannie, jednakniepokazują ichwi-dzomwprost,czasamimijasporoczasu,zanimfanizorientująsię,jakimotywzostałprzekształconyalbo jakieznaczeniemiałydanapostaćczyokreślonyprzedmiot.Twórcyposługująsiętekstemliterackimjakkopalniąmotywów,któremogądowolniewykorzystywaćizmieniać.Odkrywanieźródełtychże(czylikonkretnychopowieścioSherlocku,zktórychmogłybypochodzić)stanowibardzoważnyelementopisywanejgry.Widzowiemogąsięzasta-nawiać,w jakisposóbpostać,wydarzenieczybohaterzostanąprzezserialprzetworzone, jakdziewiętnastowieczneopowiadaniezostanieprzełożonenawspółczesnyjęzykwizualny;woryginalnychopowiadaniachdopatrująsięrozwiązaniafabularnychtajemnic,zaichpomocąpróbująodkryć,costaniesięzpostaciami.Twórcyzkoleizwiązkitestarająsięskrzętnieukrywać,byzastosowaneprzeznichrozwiązaniabyłyjaknajbardziejnieoczekiwaneiwcią-gające.Ukrycietojestjednaktylkoczęściowe,pozorne,gdyżniemożezbytnioprzekraczaćmożliwościwidza.Przetworzeniateniesłużąwięcjedyniewpro-wadzeniumniej lubbardziejhumorystycznegoelementuzaskoczenia, leczniejednokrotnieokazująsiękluczowedlarozwiązaniazagadki,zrozumieniapostępowaniabohaterówczytego,cosięwogólestało.

Uwspółcześnieniuulegająteżsamepostacie,które,chociażzachowująpod-stawowerysyswegopowieściowegocharakteru,jednocześniezyskująpogłę-bionąpsychologię,anawetrodzinnąhistorię.Tymsamymwypełnionezostająmiejscapusteoryginalnegotekstu,serialstarasiędopowiedzieć,pokazaćcoświęcejczyteżuchwycićwydarzeniazinnejperspektywy.Pojawiasięprzestrzeń,wktórejistniejerodzajskomplikowanejdowolnościwkreowaniubohaterów.Miejscapuste,októrych tumowa,możnaporównaćdo Ingardenowskich„miejscniedookreślenia”11,którewynikajązpodstawowejwłasnościkażdegodziełasztuki,czylischematyczności.JakpisząAnnaBurzyńskaiMichałPawełMarkowski,„wdzielesztukipewnejegocechy(miejscaniedookreślenia,wy-glądyuschematyzowane),sąprezentowaneschematycznieidomagająsięaktu-alizacji(dookreślenia)przezodbiorcęwprocesiekonkretyzacji”12.Wartowięczadaćpytanie:czywtymprzypadkuserialstajesięwjakiśsposóbkonkretyzacjądziełaliterackiego?Zjednejstronytakwłaśniesiędzieje:odczytaniepowieści

11Por.R.Ingarden,O poznawaniu dzieła literackiego, tłum.D.Gierulanka,Warszawa1976.12A.Burzyńska,M.P.Markowski,Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Kraków2007,s.94.

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra…

30

ConanaDoyle’aprzeztwórcówadaptacjistajesięobowiązujące.To,wjakispo-sóbwyobrażająsobiebohaterów,ichbiogra$ę,wygląd,zachowanianiewidocznewfabule,zostajewidzomniejakonarzucone.Jednakżetwórcyniezatrzymująsięnatym(gdybytakbyło,mielibyśmydoczynieniazbardzowiernąekranizacją),dokonkretyzacjidołączająprocesprzetwarzania,zmienianiaiprzekształcaniafabuły.Możnapowiedzieć,żetomiejscapuste,miejscaniedookreśleniastająsiępolem,naktórymfabułasięrozgrywa.PrzeniesienieSherlockadowspółcze-snościorazprzemieszaniemotywówiprzygódsprawiły,żemamydoczynieniazczymśinnymniżjedyniejednostkowymodczytaniemprzewidywalnegosche-matu,chociażtenoczywiściewserialunieznika.

Współczesność dodaje Holmesowi intrygujące cechy – aspołeczność,niemożnośćdostosowaniasiędonormspołeczno-kulturowychisocjopatię13.Największąprzemianęprzeszedłjednak,moimzdaniem,JohnWatson,któryzczegośwrodzajupryzmatu,przezroczystegobohatera,przezktóregoConanDoylepokazywałnamgeniuszSherlocka,stałsiępostaciązkrwiikości,boha-tereminteresującym,istotnymiskomplikowanym.Twórcyniejednokrotniezresztąpokazują,żesąświadomi,jakąfunkcjępełniłdoktorWatsonworyginale,wkładającwustaSherlockazawoalowanealuzje.SerialowyHolmesczęstoinsy-nuuje,żewydajesięwyższy,bowystępujewtowarzystwieniższegoprzyjaciela,czasamizaśwprostmówi,żedziękiWatsonowiludziepostrzegajągojakolep-szegoczymądrzejszego.WjednejzescenJohntłumaczydetektywowi,żemusizamieścićnablogunierozwiązanąhistorię,gdyżto„uczłowieczy”Sherlockawoczachczytelników.Widaćtuświadomągrę,zabawęrolą,którąprzypisałWatsonowiConanDoyleiktórątwórcynieustanniedemaskująjakostrategięnarracyjną.

Specy$cznącechąSherlocka jestjegodrobiazgowoprzemyślanakonstrukcja.Każdyszczegółmaznaczenienietylkodlakonkretnegoodcinka,konkretnejmałejhistorii,lecztakżecałegosezonuiserialu.Możesięokazać,żezpozorunieistotnascenazpierwszejseriibędzieumożliwiałazrozumienierozwiązaniazagadkizseriitrzeciej.TwórcynietylkozmuszajądowysiłkuintelektualnegozwiązanegozodnalezieniemdziewiętnastowiecznychelementówwXXIwie-ku,lecztakżewymagająodwidzanieustannegoskupieniauwagi,oglądania

13A.Kurowicka,M.Usiekniewicz,HowNeo-Victorianare the21stCentury’sEmanationofSherlockHolmes:BBC’s„Sherlock”andCBS’s„Elementary”,[w:]WetheNeo-Victorians:PerspectivesonLiteratureandCulture,red.D.Babilas,L.Krawczyk-Żywko,Warszawa2013,s.173.

Katarzyna Muszyńska

31

odcinkówpokilkarazy,powtarzaniaiprzetwarzania.Odbiorcaposzukuje:czytaopowiadaniaConanaDoyle’a(porazpierwszylubkolejny),usiłujeznaleźćodpowiedziwinternecie,przypatrujesiępowiększonymzdjęciomczystop--klatkom.Dziękitemubiernyodbiorcazmieniasięwaktywnegouczestnika,zostajewciągniętywwykreowanyświatiniemożesobiepozwolićjedynienabezre.eksyjneoglądanie.Opróczdrobiazgowościwsamymtworzeniufabułyikonstruowaniutajemnicy,twórcyumieszczająwserialuinformacjeizagadki,któreodwołująsiędopoziomumetafabularnego,pozadiegetycznego,tego,conazwałampoziomemprzekształcenia.Naróżnesposobyżartująsobiezwidza-mi(lubnawetzwidzów),zwodząich,prowadząwślepąuliczkęiwytwarzajątymsamymciągłenapięcie,wktórymwidzmusimomentalnieibezbłędnierozróżniaćpoziomynadawcze.CośtakiegomamiejscewprzypadkuJohnaWatsona,którywkażdymodcinkuwypowiadakwestiędementującąjegodo-mniemanyhomoseksualizmito,żejegozwiązekzSherlockiemmapodteksterotyczny(„I’mnotgay!”,„He’snotmydate”).Gratymmotywemjestmożli-wawyłączniepoprzeniesieniubohaterówdowspółczesności,gdyżtoobecniemniejwięcejtrzydziestoletniwspółlokatorzynarażenisąnategotypuinsy-nuacje.Świadczyto,żewidzposzukujenietylkoprzekształconychmotywów,lecztakżeinnychkonwencjiikodówkulturowych.Twórcyjednakpokazują,żemiędzySherlockiemiJohnemzawszeistniałonapięcie,któredopierowspółcze-śniemożnawydobyć.Taksamograjązfanami,którzywprzestrzeniinternetunieustanniełączągłównychbohaterówwparęinadająichrelacjisilnycharaktererotyczny.StałaodpowiedźJohnajestwięcniejakoodpowiedziąskierowanądofanów,wychodzipozapoziomdiegezy.

Zezmianąkonwencjikulturowychłączysiętakżewprowadzenieprawdzi-wych,kobiecychpostaci,bohaterek,którenietylkosą,lecztakżedziałają,mająznaczenieiwpływnafabułę.DobrymprzykłademsątutajIreneAdleriMaryWatson.PierwszapojawiasięwopowiadaniuConanaDoyle’aSkandal w Bohemii ijestjednązniewielupostaci,którymudałosięprzechytrzyćsłynnegodetekty-wa.SamHolmesmówioniejzszacunkiem„Kobieta”(„-eWoman”)itaksamonazywająwserialu.JednakżewobrazieBBCbohaterkęznacznieskomplikowa-noiuczynionoowieleprzebieglejszą,więcejwiadomoojejprzeszłości,wspo-mnieniaoniejpojawiająsięwkilkuodcinkach.Wyraźniezaznaczono,żejesttojedynakobieta,wktórejSherlockbył(jest?)lubmógłbyćzakochany.Irenejestbohaterkątajemnicząicharyzmatyczną,zdomniemanejkurtyzany(takie

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra…

32

aluzjeobecnesąwopowiadaniu)stałasiędominą,którawwyszukanesposo-byzaspokajapotrzebyseksualneludzizwyższychsfer.Wspominasięponadtoojejbiseksualizmie.Irenenadajetonintelektualnejrozgrywce,któratoczysięmiędzybohaterami.JeszczeciekawszawydajesięzpozorubłahaMaryWatson.Jakoaktywnapostaćpojawiasięwjednymtylkoopowiadaniu(Znak czterech),wkilkujestwspomniana,aConanDoyleuśmiercająprzedpowrotemSherlockazzagrobuwopowiadaniuPusty dom. SerialowaMarytopostać,którastałasięjednązgłównychbohaterekinajbardziejtajemniczychpostacitejadaptacji.Jestbyłąagentką,zabójczynią,którejniedokońcaznanawidzowiprzeszłośćkładziesięcieniemnazwiązkuzmężemizmuszadooddaniastrzałudosamegoHolmesa.Maryjestzresztąjednąznajważniejszych„niewidocznych”zagadektrzeciegosezonu,oczympisałamjużwcześniej.Cociekawe,wedlezapowiedziwnajnowszymsezonieMaryurodziJohnowicórkę,cojużzupełniewykraczapozakanonliteracki.Zamiastbyćtłemfabularnym,bohaterkastajesięzatempostaciąnapędzającącałąhistorię.Wydajesięjednak(cosugerująsamitwórcy),żeutrzymanieMaryprzyżyciubyłobyzbytdużymodstępstwemodkanonuliterackiegoibohaterkabędziemusiałazginąć.

TwórcySherlockaprzekraczająbarieręekranuwwielusytuacjach.Możnatumówićometalepsie–bohaterowieiwydarzeniazeświatapozadiegetycznegoprzedostająsiębowiemdoserialowejfabuły.Zwłaszczatrzecisezonodwołujesiędoprzeróżnychteoriifanowskichizaangażowaniawidzówwprzedstawianąhistorię.WodcinkuPusty karawanwytłumaczonymazostaćcliffhanger(czylizabiegpolegającynaprzerwaniuakcjiwmomencienajwiększegonapięcia)z poprzedniego sezonu: to, jak Sherlock przeżył upadek z dachu szpitala.Naekraniezostałaukazanajednakdziałalnośćspołecznościfanów,awwarstwiefabularnejprzedstawione(iwyśmiane)zostająichteoriedotyczącetego,jakHolmesprzeżyłswójsamobójczyskok.Coistotne,zagadkatanigdywłaści-wieniezostałarozwiązana,gdyżwfabuleironiczniepodważonowyjaśnienie,któreprzedstawiłsamHolmes.Nietylkozatemniewiemy,jakprzeżyłontenupadek,lecztakżeniejesteśmywstaniesiętegodowiedzieć.Byćmożeniewie-dzątegonawetscenarzyści.Widzowiezakładajątuistnieniepewnejprawdy,jedynegowyjaśnieniatego,cosięstało,zapominając,żeniebyłotowydarzenierzeczywiste,doktóregotakrozumianąkategorięprawdymożnabyprzyłożyć.Świadczytooniezwykłejsilegry,którątuopisuję.Istotnajesttakżezmianapytania,którestawiasięwidzomserialu.Pozostawiasięichwsytuacji,wktórejnietyleniewiedzą,czySherlockprzeżyłskok,ilemusząsiędomyślać,jaktego

Katarzyna Muszyńska

33

dokonał.Tookazujesięwywoływaćjeszczegłębszeitrwalszeemocje.Ważnejestrozwiązanie,rozwikłaniezasupłanejfabuły.OczywiścieniejesttojedyniecechaSherlocka,alesamegoserialu,zjawiskseryjnościiserialnościjakodominu-jącegomodeluodbioruwewspółczesnejkulturzepopularnej.Cliffhangersłużywzbudzeniuogromnej,dewastującejemocjonalniepotrzeby,którazarazemdajeukojenieigwarancjęzaspokojenia.JakpiszeMarekChojnacki,„zamknięcieod-cinkaobrazemniepewnościparadoksalnieuruchamiapoczuciebezpieczeństwaczerpanezcykliczności”14.

Twórcywchodzązwidzamiwinterakcję,pokazująim,żeznająiśledząichspołeczność,wiedząoistnieniuzwiązanegozserialemfan artu(czylitwórczościpolegającejnaautorskimprzetworzeniu–przykładowowformieopowiadań,obrazków,kolaży,$lmów–danegowytworukulturypopularnej)ijednocześnieodpowiadająnatozjawiskojużwsamejfabuleserii.Toznówsprawia,żeobrazprzestajebyćzrozumiałynietylkodlatych,którzynieczytaliprozyConanaDoyle’a,aletakżedlawidzówniezaznajomionychzfandomem(czyliinternetowąspołecznościąfanów)ijegotwórczością.ZjawiskotomożnadobrzeopisaćzapomocąJenkinkinsowskiegopojęciakulturykonwergencji15,wktórej„ludziebiorąmediawewłasneręce–prowadządialogzmediamimasowymi,tworząwłasnespołecznościsieciowe,ucząsięmyśleć,pracowaćiprzetwarzaćkulturęnaróżnesposoby”16.Jesttokulturaaktywnegouczestnictwa,pewnazmianaposta-wyodbiorcy,którymawyszukiwaćiłączyćinformacjerozproszonewróżnychśrodkachprzekazu,rodzajpracyizabawy17.Bardzodługaretardacjaipozosta-wieniewidzówwstanieogromnegonapięciaspowodowanegonierozwiązaniemzagadkisprawiają,żewidzowiezaczynająkreowaćinternetowąrzeczywistość,społeczność,świat,którymaistniećwzastępstwiekolejnegoodcinka.Świattenmabyćsubstytutem,czymśwrodzajuprotetycznejkontynuacji.Powstająwięcopowiadaniaimożliwedalszeciągiprzedstawionejhistorii.Odbiorcyanalizująkażdąscenęklatkapoklatce,szukającukrytychznaczeńimożliwychrozwiązań–twórcyprzyzwyczailiichprzecieżdotego,żekażdyszczegółmaznaczenie.Niedasięjednakrozwikłaćtychzagadekizrozumiećwszystkiego,zanimnie

14M.Chojnacki,Strategie napięć w serialach telewizyjnych, [w:]Między powtórzeniem a innowacją…,s.243.

15 Por. H. Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów,tłum.M.Bernatowicz,M.Filiciak,Warszawa2007.

16M.Filiciak,Wstęp [w:]H.Jenkins,Kultura konwergencji…,s.VII.17H.Jenkins,Kultura konwergencji…,s.9.

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra…

34

ukażąsiękolejneodcinki.Takiedziałanianieosłabiająoddziaływaniaserialuitejspecy$cznejgry,awręczjewzmacniają.Odbiorcysąbowiemcorazbardziejaktywni,tworzą,angażująsię,uczestniczą;jakmówiJenkins,„fandomzrodziłsięzrównowagimiędzyfascynacjąafrustracją”18.

WSherlocku bardzoczęstoznajdująsięteżpewneszczegóły,któreniemają(prawdopodobnie)dużegoznaczeniadlasamejfabuły,alestanowiąpewienzestaw„smaczków”czykomentarzy,odniesieńdosytuacjipolitycznej,społecz-nejczypopkulturowej.NależydonichpokazanawostatnimodcinkutrzeciegosezonumapaEuropyWschodniej(główniePolski).WpatrujesięwniąMycro1,którywłaśniewysłał swojego brata na samobójcząmisjęw tamte rejony.Cociekawe,wmiejscukryptonimutegozadaniawidniejąsłowa„UglyDuckling”–„Brzydkiekaczątko”,cooczywiściemożnabyuznaćzaprzypadek,alebardziejprawdopodobnawydajesięhipoteza,żejesttopewienkomentarzdosytuacjipolityczno-społecznejPolski.

Poziom (fałszywej) realnościGrawSherlocku majednakjeszczejedenpoziom–zupełniejużpozadiegetyczny,możnabynawetpowiedzieć,żerzeczywisty.Jesttopoziomspotkańtwórców,aktorówiwidzówpodczaslicznychpaneliczyfestiwali.Scenarzyściiproducenciodpowiadająwtedynapytaniapubliczności,dzieląsięznimistrzępamiinfor-macji,którepóźniejsąwielokrotnieprzetwarzaneipowtarzaneprzezfanównacałymświecie.Wczasiekilkuletnichprzerwmiędzysezonamitwórcybar-dzoumiejętniepodająfanompojedynczewskazówki,pokazujązdjęciazplanuczytrailery.Tradycyjnieprzedkażdąkolejnąseriąprzekazująteżtrzysłowa,którebędąistotnedlafabułynowychodcinków,pomogąwodkryciu,którezopowiadańConanaDoyle’awzięlinawarsztatscenarzyścialboktórepostacibędąmiałykluczoweznaczeniewrozwiązaniujednegozwęzłówfabularnychSą to jednak informacjeszczątkowe,któremająpodsycaćciekawość fanówizainteresowaniesamymserialem,niezaśrozwiewaćwątpliwościdotycząceakcjiczyzagadekzpoprzedniegosezonu.Cojeszczeistotniejsze,twórcyniejed-nokrotnieutrudniająfanomgrę,podająfałszyweinformacje,takabyodbiorcęzmylićizdezorientować.Sprawiato,żewszystko,codziejesięwsamymserialuzyskujestatusdziwnejrealności.Obohaterachiwydarzeniachdyskutujesięjak

18Tamże,s.238.

Katarzyna Muszyńska

35

oczymśrzeczywiścieistniejącym,rozkładasięnaczynnikipierwszeuwarun-kowaniapsychologicznepostaci,szukaprzejrzystejlogikiorazpotwierdzeniaprawdziwościwwymyślonychprzecieżsytuacjach.

Fanipodejmujątęgrębardzoaktywnie.Nietylkoprzychodząnapaneleispo-tkania,tworząfanartczyoglądająSherlockaniemalbezprzerwy, zakażdymrazemwypatrującinnychszczegółów.Bardzowieluznichpodejmujesięwręczdosłownejgrywchowanego,szukawLondyniemiejsciplanów$lmowych,wktórychkręcisię serie.Odbiorcycirobiąiudostępniajązdjęcia,którepotemsąnieustannieprzetwarzane,analizowaneipowielanenastronachfanowskich.Zjawiskotoprzybrałotakąskalę,żewieleujęćserialukręconychjestwukryciu,awniektórychprzypadkachtwórcydecydująsięnanagrywaniefałszywychscen,byzmylićczujnośćodbiorców.Zapoczątkowananapoziomiefabularnymgraprzenikawięcdorzeczywistości.Sherlockwjakimśstopniuprzestajebyćbohateremodgrywanymprzezaktora,leczstajesięistniejącą,żywąpostacią,októrejmożnasięczegośn a p r aw d ę dowiedzieć.Gręwprzestrzenirzeczy-wistejpodejmujązresztątakżetwórcy–jednązreklamtrzeciegosezonuserialubyłustawionywLondynieczarnykarawan(nawiązującydotytułuodcinkaPusty karawan),którymieściłkwiatyułożonewdatęemisjipierwszegoepizoduno-wejserii.Prócztegoniebyłojednakżadnejinformacji,którałączyłabypojazdzserialem–widzowiemusielitoodkryćsami.Wszystkotopokazuje,żeSherlock zdecydowanieinieodwracalnieprzekroczyłramyświataserialowegoiwdarłsiędorzeczywistości.

Ta gra się dopiero rozkręca…Nazakończeniechciałabymkrótkoprzeanalizowaćpoprzedzającączwartyse-zon19odsłonęserialu.Upiorna panna młoda toświątecznyodcinekspecjalny,który,jakwielokrotniezapewnialitwórcy,miałniemiećnicwspólnegozwy-darzeniamiifabułąpoprzednichseriiipowstaćjedyniepoto,byumilićfanomoczekiwanienakolejnysezon.Bardzoszybkoogłoszono,żebędzietoodcinekwiktoriański,aHolmesiWatsonwrócąwnimdoczasów,któreichstworzyły,zktórychsięwywodzą.Okazałosięjednak,żecałyepizodbyłkolejnymetapemopisywanejtugryzfanami,awłaściwiejednąwielkągrą.Niemalwkażdym

19TekstzostałukończonyprzedukazaniemsiępierwszegoodcinkaczwartegosezonuSherlocka.

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra…

36

momencie odcinka twórcy rozsadzaliwiktoriańską otoczkę odwewnątrzimniejlubbardziejsubtelniesugerowaliwidzom,żewszystko,codziejesięnaekranie,maowielewięcejwspólnegozinnymiserialowymiwydarzeniaminiżmogłobysięwydawać.Nieustanniepodważalistrukturęnarracyjną,naginalistworzoneprzezsiebieprawarządząceświatemifabułą,byostateczniedoko-naćwielkiej(auto)demisty$kacji.Całośćodcinkaokazałasięelementempała-cumyśli,wktórymSherlockusiłujerozwiązaćzagadkęzcliffhangera trzeciegosezonu.Twórcypowoływalisiępóźniejnaswojewcześniejszezapewnienia,żeznaczenieodcinkaspecjalnegobędziezdecydowaniewiększe.Jegofabułaoka-załasięwłaściwienieistotna,samorozwiązaniewiktoriańskiejzagadkiwręcznieistniało–służyłaonatylkozmyleniuwidza,dawałamożliwośćwprowa-dzeniakolejnychtropówiśladówdotajemnicy,którarozgrywasięwewspół-czesności.„Prawdę”oodcinkustaranosięukryćwprzenikającychsięplanach:nigdyprzecieżniewiemy,corozgrywasięrzeczywiście,cojestpałacemmyśli,aconarkotycznymzłudzeniemgłównegobohatera.Cociekawe,ostatniascenasugeruje,żeuwspółcześniony,dwudziestopierwszowiecznySherlockstanowijedyniewymysłgenialnegoumysłuHolmesaepokiwiktoriańskiej.Wtenspo-sóbwytwarzasiękolejnypoziomnarracyjny,którydodatkowokomplikujestrukturęserialu,atakżenierozerwalnieznimzwiązanyprocesposzukiwanianieuchwytnejiniemożliwejprawdy.CojeślicałySherlock totylkokokainowahalucynacjadziewiętnastowiecznegobohatera?

Tenepizodnajlepiejpokazuje,żeSherlock niejestserialemdobiernegood-bioru,wymagabowiemsystematycznejinterakcji,przetwarzania,dowiadywaniasięwięcej.Jestwielopoziomowągrąwchowanego,wktórejtwórcybawiąsięciągłymnapięciemmiędzytym,copokazują,atym,coodkrywają.Wciągająoniwidzawswojąrozgrywkę,wktórejtenjestniestetynastraconejpozycji–zapominabowiem,żekonwencjonalniepojmowanaprawdajestniemożliwadoodkryciawświecie$kcji.

Opisywanaprzezemniegraniejestwięcjedynienowymrodzajemrozrywki.Jestraczejstrategiąnadawczo-odbiorczą,którazaczynazajmowaćbardzoistotnemiejscewkulturzepopularnej.Strategiata,nawszystkichjejpoziomach,poleganaumiejętnymukrywaniuiodsłanianiu–twórcymusząpokazaćnatyledużo,bowidzazainteresowaćiwciągnąćwswojąopowieść,jednakjednocześniepo-zostawiającto,conajistotniejsze,pozagranicamiwidzialnościimożliwościamipoznawczymiodbiorcy.Serialaktywizujewidza,mazmusićgodomyślenia,

Katarzyna Muszyńska

37

przetwarzania,powtarzania.Widzmauwierzyć,żepodpowierzchniąwidocz-nejfabułyistniejebardzowielenieodkrytychjeszczesensówiprzetworzeń.Strategiatawychodzipozadiegezęiprzedostajesiędoświatarzeczywistego–żebytesensyzrozumieć,trzebabowiemposiadaćkompetencjenakażdymzomawianychprzezemniepoziomówfabularnych.CzymożliwybyłbyodbiórSherlocka bezkonferencji,naktórychpodawanesąsłowakluczowedlaodcinka?Zpewnością.Jednakwidzomniewystarczajużdobrzeopowiedzianahistoria,wymagająwłączaniaichsamychwfabułę.Gratauwypuklawięcpewienspecy-$cznystanwspółczesnejkulturypopularnej,wktórejzacierasięgranicamiędzyrealnościąafantazją.

Kto tu jest detektywem – Sherlock BBC jako wielopoziomowa gra…

grupakulturalna.pl