KRONİK HASTALIKLARIN EPİDEMİYOLOJİSİ

Olgu • Erdal Bey 72 yaşında, son 7 yıldır tek başına

yaşıyor, en yakın akrabası ayda bir kez kendisini ziyaret edebiliyor.

• Son 15 yıldır iskemik kalb hastalığı, atrial fibrilasyon, kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH), diabetes mellitus ve hipertansiyon nedeni ile çeşitli hastanelere yılda en az 2 kez yatırılıyor. Ortalama 10 gün hastanede kalıyor.

• Kendisini izleyen (!) 7 hekimi var.• Günde toplam 8 ilaç alıyor.• En az 2 ayda bir çeşitli tetkikler nedeni ile bir

sağlık kurumuna gitmesi gerekiyor.

Tanım

• Kronik hastalık = Uzun süren hastalık– Genellikle tam iyileştirilmeleri söz konusu

olmayan,– Sürekli,– Yavaş ilerleyen,– Çoğu kez kalıcı sakatlıklar bırakan,– Oluşmasında kişisel ve genetik etkenlerin rol

oynadığı,– Çoğunlukla non-enfeksiyöz türde hastalıklardır.

• Hastalıkların nedenlerinin tanımlanışı,• Antibiyotik ve aşıların bulunuşu.

Bulaşıcı hastalıkların önemi

• Çevre koşullarının düzeltilmesi, • İnsan ömrünün uzaması, • Sanayileşme.

Kronik hastalıkların önemi

Türkiye 1935 ve 1980 yılında İlk 5 Ölüm Nedeni

1935 1980Ölüm Nedeni Orantılı Hız (%) Ölüm Nedeni Orantılı Hız (%)

1- Pnömoni 15.5 1- Kalp Hst. 28.92- Kalp Hst. 12.5 2- Perinatal 11.63- Enterit 10.1 3- Pnömoni 8.64- Tüberküloz 9.3 4- Kanser 6.7

5- Perinatal 8.8 5- Serebrovas. 5.1

Sağlık sorunları(Dünyada 60 yaş üzeri nüfusta ölüm ve hastalık yükü)

Sıra Ölüm nedeni Sıra Hastalık yükü1 İskemik kalp hast 1 İskemik KH2 Serebro vasküler h 2 Srebro vasküler H3 KOAH 3 KOAH4 Alt solunum yolu enf 4 Alzheimer ve demans5 Ac, trakea bronş kanseri 5 Katarakt6 DM 6 Alt Sol.yolu enf.7 HT ve bağlı kalp hast 7 İşitme kaybı8 Mide Ca 8 Ac, trakea bronş kanseri9 TBC 9 DM

10 Kolon ve rektum Ca 10 Görme bozuklukları

Kronik Hastalıkların Özellikleri

• Genellikle orta yasta baslar, ömür boyu sürer.• Genellikle kalıcı bir sakatlık bırakır.• Zaman zaman iyileşme dönemine girse de

tekrarlamalar hastalığı daha kötü duruma sokar.• Etmenle karsılaşma ile hastalığın ortaya çıkması

arasında geçen süre çok uzun olabilir.• Çoğu zaman etkenler çok çeşitlidir. • Hastane ve toplum bakımına gerek vardır.• Hastanın periyodik tıbbi bakımları olmalıdır.

Kronik Hastalıkların Önemi• Enfeksiyon hastalıklarından daha çok kişide görülürler.• Daha çok ölüme neden olurlar.• Hastaneleri oran ve gün açısından daha çok işgal ederler.• Kalıcı sakatlıklar yasamı etkiler.• Tanı, tedavi ve rehabilitasyon için çok fazla ekonomik

desteğe gereksinim vardır.• Kronik hastalıkların yaklaşık yarısı 45 yasın altında baslar.• Özel rehabilitasyon kuruluşlarına gereksinim vardır.• Sosyal servis ve örgütlere gereksinim vardır.

Kronik hastalıklar orta ve ileri yaşlarınhastalığıdır.

Çoğu ailevi özellik gösterir– ( Kalp hastalıkları, hipertansiyon, inme,

diyabet, yüksek kolesterol, şişmanlık, kanserler, böbrek hastalıkları, astım, amfizem, allerjiler, osteoporoz, artrir, skolyoz, depresyon, Alzheimer)

Kronik Hastalıkların Toplumsal Önemi

• Gelecekte Dünya sağlığının belirleyicisi olan ilk 10 faktörden 5i bulaşıcı olmayan hastalıklar (HT, tütün-alkol kullanımı, yüksek kollesterol ve şişmanlık) olacağı tahmin ediliyor.

• 2002 yılında olan 45 milyon yetişkin ölümünün ¾ ü bulaşıcı olmayan hastalıklara bağlı olmuştur. (CVS hastalıkları, kanser, KOAH ve diyabet).

• Dünyada bütün yaş gruplarındaki hastalık yükünün %50si kronik hastalıklardır.

• Gelişmiş ülkelerde 15 yaş üzeri nüfusta kronik hastalık yükü %80 Türkiye’de % 70

• Türkiye’de Koroner Kalp Hastalıklarından Ölüm Oranı, Tüm Ölümler İçinde Yüzde 43

• Koroner kalp hastalıklarından korunmak için; – vücut ağırlığı kontrol altında tutulmalı, – doğru besinlerle beslenmeye özen gösterilmeli, – stres azaltılmalı,– alkol, sigara ve oksijensiz ortamlardan uzak durulmalı, – spor ve haftada üç dört kez en az yarım saat tempolu

yürüyüş yapılmalıdır.

KALP HASTALIKLARI

• Hastaneye yatanların %11’i• Ölümlerin %36’sı Kalp Hst.• Yıllık ölüm sayısı 21 milyon

Tüm dünyada kalp ve damar hastalıklarına bağlı ölümler

28

34 36

15

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Kalp ve Damar Hastalıkları 28 36

Bulaşıcı Hastalıklar 34 15

1900 2020

BURDEN OF DISEASE UNITCenter for Population and Development Studies at Harvard School of Public Health

(The Global Burden of Disease ;This Section Summarizes Volume 1,Chapter 3,pp 116 to 200

KORONER ARTER HASTALIKLARININ OLUŞUMUNDA RİSK FAKTÖRLERİ

• 1. Değişmeyen Risk Faktörleri:– Yaş: en güçlü etmen (Erkeklerde ≥45 , Kadınlarda

≥55 ) Veya erken menapoz– Her 10 yıl yaşlanma KKH riskini 1.8 kat arttırıyor.– Cinsiyet (erkeklerde daha sık görülür)– Aile öyküsü (Birinci derece akrabalarında

Erkeklerde <55 yaş, Kadınlarda <65 yaşından önce KAH öyküsü)

• 2. Değişebilen Risk Faktörleri:– Sigara– Hipertansiyon (140-85 mmHg)– Hiperkolesterolemi: 200 mg/dl – HDL Kol ( 35 mg/dl ) LDL Kol (160 mg )– Trigliserit ( 200-250 mg/dl )– Diyabetes Mellitus– Obezite ( Şişmanlık BKI: 28)– Hareketsiz Yaşam : Egzersiz hepatik lipaz

aktivitesini azaltarak HDL kolesterolü yükseltir. Hareketsizlik koroner arter riskini artırır.

– serebrovasküler veya periferal hastalık hikayesinin olması

KVS hastalıklardan korunma

• Korunma – Sigara içilmemesi,– Yemeklerde yağların ,– Dengeli beslenme,– Düzenli egzersizler.

• Erken tanı;– Sık tansiyon ölçümü,– Kan yağlarının düzenli kontrolü.

KANSERLER

• Genellikle orta ve ileri yaş hastalığıdır. En nadir görülmeyaşı 6-16 yaş grubudur.

• Dünyada her yıl 8.1 milyon yeni kanser olgusu 5.2 milyonkanser ölümü

• Ülkemizde en sık görülen (%30) ve öldüren Akc. Ca.– Erkeklerde en sık Akc. Ca ve Prostat Ca.

– Kadınlarda en sık Meme Ca ve Serviks Ca

KANSER NEDENLERİ

• Beslenme %35,• Sigara %30,• İnfeksiyonlar %10,• Güneş ışığı %8,• Cinsel yaşam %7• Alkol %5,• Mesleki faktörler %4,• Katkı ürünleri, endüstri ürünleri %3

KANSERDEN KORUNMABirincil – etkene yönelik – genel topluma İkincil – erken tanı – risk grubunaÜçüncül – klinik tedavi - hastayakomplikasyonlar, yaşamı uzatma,yaşam kalitesi

• Primer Korunma:– Sigara içmemek (özellikle akc. Ca.),– Hava kirliliğinden korunma,– Bitkileri hayvanlara tercih etmek. Bol ve çeşitli

sebze ve meyve tüketmek– Kırmızı etten, hayvansal yağlardan uzak durmak– Alkolden uzak durmak– BKİ 18.5-25 arasında tutmak– Hareket etmek– Tuzu azalmak,– Uygun saklama koşulları, buzdolabı kullanmak– Yanmış gıdalar ve gıda katkı maddeleri???

İkincil Koruma

• ERKEN TANI / TARAMA– Meme kanseri – Serviks kanseri– Prostat kanseri– Kolorektal kanser

• MEME KANSERİ• Klinik meme muayenesi (KMM)

• Kendi kendine meme muayenesi (KKMM),

• Mammografi (MG)

• Diğer yöntemler: USG, MRI, sintimammografi

• SERVİKS KANSERİ

• PAP smear: 18 yaşın üzerindeki ya da cinsel aktif kadınlarda düzenli tarama mortaliteyi önemli ölçüde azaltır.

• PROSTAT KANSERİ– Digital rektal muayene ya da serum prostat

spesifik antijen (PSA) ile taramanın prostat kanseri mortalitesini azalttığına ilişkin yeterli kanıt yoktur.

• KOLOREKTAL KANSER– 50-80 yaş grubunda, yılda veya iki yılda bir

yapılan gaitada gizli kan testi mortaliteyi azaltır.

– 50 yaş üzerindeki kişilerde sigmoidoskopi ile düzenli tarama mortaliteyi azaltabilir.

KOAH

• KOAH önlenebilir ve tedavi edilebilir bir hastalıktır ve akciğer dışı organlardaki bazı önemli etkileri hastalığın daha ağır seyretmesine katkıda bulunabilir

• Hastalığın akciğerdeki etkisi hava akımı kısıtlılığıyla karakterizedir ve tam olarak geri dönüşümlü değildir

• Hava akımı kısıtlılığı genellikle ilerleyicidir ve akciğerlerin zararlı partikül ya da gazlara anormal inflamatuar yanıtıyla ilişkilidir

• Korunma:– Sigara içmemek,

– Hava kirliliğinden korunma,

– Allerjik maddelerden uzak durulmalı,

– Akc. yakınmaları olanlar sağlık kurumunabaşvurmalı,

– Solunum yolu enfeksiyonları zamanında tedaviedilmeli.

Tip 2 Diyabet (WHO 1998)• Dünyada 143 milyon Tip 2 Diyabet vakası

bulunmaktadır. Bunların %63’ü gelişmekte olan ülkelerdedir. 2025 yılında Tip 2 Diyabet vaka sayısının 300 milyon olacağı tahmin edilmektedir.

• Tip 2 Diyabetlilerin büyük bir bölümü Çin, Hindistan, ABD’dedir.

• Gelişmiş olan ülkelerde hastalık 65 yaş ve üzeri grupta daha sık görülmekteyken, gelişmekte olan ülkelerde 45-64 yaş arasındadır.

• Erken yaşta diyabet geçirenlerde diyabet komplikasyonları erken gelişmektedir.

Tip 2 Diyabet Risk Faktörleri

• Yaş• Şişmanlık• Fiziksel aktivite• Irk/coğrafik yerleşim• Aile öyküsü• Gestasyonel diyabet öyküsü

Çeşitli ülkelerdeki ortalama şişmanlık ile diyabet sıklığı arasındaki ilişki

Diyetle alınan enerjinin yağ oranı ile diyabet

Türkiye’de Bazı İllerde Tip 2 Diyabet Sıklığı

9,4

7,4

7

6,9

7

6,9

7

6,9

9,4

7,4 7,5

4,8

7,5

4,8

7,5

4,8

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Gaziantep Adıyaman malatya Elazığ Kmaraş Diyarbakır Mardin Şurfa

DiyabetIGT

Türkiye Diyabet Prevalans Çalışması Satmaz İ, Yılmaz T ve TÜRDEP

Diyabet Kontrolü

• Beslenmenin iyileştirilmesi• Sağlıklı yaşam koşulları• Diyabet için riskli olan bireylerin takibi• Diyabet sürveyansı• Diyabette ikincil korunma• Gebeler, yaşlılar gibi özel risk grubundaki

diyabetlilerin korunması

HİPERTANSİYON

• İnsanlarda en sık görülen kronik hastalıktır (40 yaşüstünde %15-20).

• Kadınlarda daha sık görülür.• Şişmanlık ve diyette fazla tuz alımı riski arttırır.• Yaşamsal organlarda bozukluğa yol açar (kalp ve

böbrek yetmezliği, koroner kalp hastalığı, görmebozukluğu gibi).

• Tuz kısıtlaması ve yaşam tarzı değişiklikleri kanbasıncının kontrol altına alınmasında çok etkilidir.

• İleri olgularda ilaç tedavisi tercih edilir

OSTEOPOROZ

• Kemiklerdeki kalsiyum ve diğer minerallerinazalmasına bağlı oluşan bir hastalıktır.

• Oluşmasındaki temel faktör– Hareketsizlik– şişmanlık,– sigara ve alkol kullanımı,– diyetle yeterli kalsiyum ve vitamin alınamamasıdır.

• Oluşumundaki bir diğer önemli faktör menapozdur.• Kadınlarda daha sık görülür.

KRONİK HASTALIKLARDAN KORUNMA VE KONTROL PROGRAMLARI

1- Hastalık nedenlerinden korunma.

2- Hastalığın erken dönemde saptanması.

3- Zamanında ve uygun tedavi yapılması.

4- Tedavi sonu izleme.

Hastalık nedenlerinden korunma

• Yaşam tarzı ve alışkanlıkların değişimi– Sigara içilmemesi (akciğer Ca, koroner kalp hst.,

osteoporoz, mesane ve serviks Ca),– Diyetteki tuz miktarının azaltılması

(hipertansiyon, koroner kalp hastalığı),– Lifli gıdalara daha çok yer verilmesi

(hipertansiyon, koroner kalp hastalığı, bazıkanserler),

– Düzenli fizik egzersiz yapılması (hipertansiyon,koroner kalp hastalığı, osteoporoz, dejeneratifartrit).

Hastalığın erken dönemde saptanması

• İkincil düzeyde korunma sağlar (erken tanı).

• Sağlık eğitimi ve taramalar ile yürütülür.

• Uygun bir tanı ve tedavi yöntemi olanhastalıklarda uygulanır (ht, meme ve serviksCa, glokom, diabet gibi).

Zamanında ve uygun tedavi yapılması

• Tedavinin sürekliliği önemlidir.

• Amaç; yaşamın uzatılması, komplikasyonlarınönlenmesi ve bu sayede yaşam kalitesininyükseltilmesidir.

• Tedavi genellikle yaşam boyu olduğu için belliaralıklarla izlenmelidir.

• İzlemlerde ; hastalığın kontrol altında olupolmadığı ve olası komplikasyonlardeğerlendirilir.

Tarama ( Screening )

• Hızla uygulanabilen testler ve muayeneler ile sağlıklı görülen bir toplumda, hastalık olasılığı bulunan kişilerin ayrılmasıdır.

• Tarama çalışmalarının daha ekonomik olması için birden fazla hastalığın erken tanısı için çaba harcanmalıdır.

• Aranacak hastalık bakımından risk grupları tanımlanmalıdır. Örneğin serviks kanseri taranacaksa;

• erken yaşta evlenmiş, 30 yaşını geçmiş, çok doğum yapmış kadınlar taranmalıdır.

TARAMA ÇALIŞMALARI İÇİN KRİTERLER

• Toplumda önemli bir sağlık sorunu olmalıdır.

• Tedavisi olmalıdır.• İleri inceleme ve tanı

kolaylıkları olmalıdır.• Bilinen pre-klinik dönemi

olmalıdır.• Tanı için uygun bir test

olmalıdır.• Testin kabul edilebilirliği

• Hastalığın doğal seyri iyi bilinmelidir,

• Hastalık kriterleri belirlenmiş olmalıdır.

• Tarama harcamaları kabul edilebilir olmalıdır,

• Hasta bulma çalışmaları sürekli olmalıdır.

Bazı kanserler için kullanılan tarama testleri

Prostat kanseri Rektal tuşe +Prostat Spesifik Antijen

Mesane kanseri SistoskopiMeme kanseri Muayene+mamografi

Serviks kanseri Servikal sitolojiKolon kanseri Dışkıda kanHepatoselüler karsinomaOver kanseri

Ultrasonografi + alfafetoproteinUltrasonografi +CA-125

Sık görülen kronik hastalıklarda kullanılan tarama testleri

Hipertansiyon Kan basıncı ölçümüKoroner kalp hastalığı Anket + EKGDiyabetes mellitus Kan şekeri ölçümüAnemi Hemoglobin tayiniDepresyon Depresyon ölçekleriDemans Bilişsel performans testleri

Osteoporoz Kemik mineral dansitesi ölçümüEpilepsi Anket + EEGGlokom Tonometri