Transcript of Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2021; (30): 671-704 671
GRESUN MÜZES’NDEK
BZANS KURUN MÜHÜRLER*
Kurun mühürler (Molybdobullae), Bizans merkez ve eyalet tekilat
tarihi ve
prosopografisi alannda sunduklar verilerle yazl kaynaklarn
bilgilerini dorulayan
ve bu kaynaklarn karanlkta brakt hususlar aydnlatan çok önemli
tarihsel
kaynaklardr. Bu çalmada Giresun Müzesi envanterinde bulunan ve 6.
yüzyldan
12. yüzyla kadarki döneme ait olan on be adet yaynlanmam kurun
mühür
tantlmaktadr. Söz konusu envanterin özellikle bir ksmnn (env. no:
1-8) Giresun
sakinlerinden bir ahstan mahkeme yoluyla alnmas dolaysyla kesin
olarak kent
civarnda bulunmu olduunu düünüyoruz. Bunlardan ilk ikisi, ad
yazl
kaynaklarda geçmeyen ve varlndan günümüze ulaan kurun mühür
sayesinde
haberdar olduumuz Paphlagonia douxu Theodoros Komnenos (1070-1080)a
aittir.
Theodoros, ilk mühürde kouropalates onursal unvan ile doux makam
unvann,
ikincisinde ise ykl. 1085 ylnda terfi ettirildiinin kant olarak
nobelissimos onursal
unvann tamaktadr. Seleukeia ve Kbrs valilii yapm Aleksios Kassianos
(12.
yüzyl)a ait olan mühür müze envanterindeki kayda deer bir dier
malzemedir.
Piskopos oannes (11. yüzyl) ile Kerasous (Giresun)daki ya da
civarndaki
manastrlardan birinde kei olan Amphilochiosa ait olan mühürler
kentin
ekklesiyastik prosopografisine k tutmaktadr. Kerasousta apo
eparchon, hypatos
ve stratelates olarak hizmet etmi görevlilere ait alt mühür dndaki
üç mühür ise
anonim niteliktedir.
eparchon, stratelats, patrikios
Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonu tarafndan kabul edilen
E1105E98 numaral
“Sigillografik Kaynaklar Inda Side Tarihi (IV.-XV. yüzyllar)” adl
proje kapsamnda
desteklenmitir. Ayrca ubat-Haziran 2014 döneminde Koç Üniversitesi
Anadolu
Medeniyetleri Aratrma Merkezi (ANAMED) tarafndan da desteklenmitir.
2014 ylnn
Haziran aynda ziyaret ettiim Giresun Müzesindeki sigillografik
malzemeyi incelememe
ve yaynlamama izin veren Giresun Müzesi Müdürü Hulusi Güleçe ve
envanter sorumlusu
arkeolog Abdurrahman DEMRe teekkürü bir borç bilirim. ANAMED
bursiyerleri
olduumuz srada birlikte ziyaret ettiimiz Giresun Müzesinde ilgili
materyalin ölçülerini
almamdaki yardmlar için Dr. Christos Malatrasa da teekkür ederim.
Dr. Ör. Üyesi, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih
Bölümü, ESKEHR.
nelam@anadolu.edu.tr,ORCID: 0000-0001-6966-4778
BYZANTINE MOLYBDOBULLAE IN THE GIRESUN MUSEUM
ABSTRACT
The Byzantine lead seals (molybdobullae) are significant historical
sources,
confirming the information of written sources with the data they
provide on the
history of Byzantine central and provincial organization and
prosopography as
well as bringing to light hitherto unknown issues. In this study,
fifteen unpublished
lead seals from the inventory of Giresun Museum dated from the 6th
to the 12th
century are presented. We think that especially a part of the
sigillographic material
(nos. 1-8) should have been found precisely in the vicinity of the
city since it was
confiscated by the court from an inhabitant of Giresun. The first
two specimens
belong to Theodoros Komnenos (1070-1080), doux of Paphlagonia, who
is not
mentioned in the literary sources and about whom we have
information thanks to
the lead seal found. The first specimen show that Theodoros carried
the honorary
title of kouropalates and was titled as the doux, and the second
one portrays him
carrying the honorary title of nobelissimos as a proof for his
promotion (about
1085). The other significant seal belongs to Alexios Kassianos,
governor of
Seleukeia and Cyprus (12th c.). An 11th century seal used by bishop
Ioannes and
another used by monk Amphilochios, who obviously had been resident
of a
monastery in Kerasous or around, shed light on the ecclesiastical
prosopography of
the city. Six seals belong to people who apparently functioned as
apo eparchon,
hypatos, or stratelates in the city, and three seals are of
anonymous character.
Keywords: Giresun Museum, Byzantine Lead Seals, Theme of
Paphlagonia,
Theodorus Comnenus, Alexius Cassianus, monachos, hypatos, apo
eparchon,
stratelats, patrician
duranda ve kuzeyden gelip Anadolu içlerine giden ticarî yolun
balangç
noktasnda bulunan ve bu konumu sayesinde Bizans
mparatorluunun
Karadeniz kysndaki önemli liman kentlerinden biri idi. Kurun
mühürler
sayesinde Kerasousun 7. yüzyl sonunda [genel olarak Trapezous
(Trabzon) da
dahil Lazika bölgesinde] görev yapan kommerkiarios (gümrük memuru)
unvanl
malî bürokratlardan birinin makam yeri 1 ve bu bakmdan 730lu
yllardan
itibaren emperyal kommerkion statüsünde bir kent olduu 2 açktr.
Kerasous
manastrlarndan biri 11. yüzylda Ermeni ncillerinin özelliklerini
tayan el
yazmalarnn üretildii “scriptorium (yazhane)” ile ün yapmtr. Kent,
840
ylna kadar Armeniakon Themasna bal bir idarî birim olarak kalmtr.
Bu
tarihte Chaldia Themas 3 kurulduu zaman bölgeye nüfuz etmeye
çalan
1 George Zacos-Alexander Veglery, The Byzantine Lead Seals, C: I,
Basel 1972, no. 164, s.
178-179. 2 Zacos-Veglery, a.g.e., no. 250. 3 Chaldia Themas,
bakenti Trapezous kenti ile birlikte Kerasous (Giresun), Rhizaios
(Rize),
Polemonion (Fatsa) ve Paiperta (Bayburt) kentlerinin bal bulunduu
askerî-idarî bir
Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 2021; (30): 671-704 673
Türkmenlere kar Bizans arazisini savunan bir birliin (bandon) 4
konulan-
drld kale-kent (kastron) görünümünü almtr. 1301 ylnn Eylül
aynda
Trabzon mparatoru II. Aleksios Komnenos (1297–1330),
Türkmenleri
Kerasousta yendiinde, kentin kalesi, Stephanos Sgouropoulosun bu
zaferi
kutlamak üzere kaleme ald bir methiyeye konu olmutur. ki ana
evreye
tarihlenen kent surlar (ilki, olaslkla 1301 ylna aittir) Fatih
Sultan II. Mehmet
(1451-1481) dönemindeki Osmanl fethine (1461) kadar ayakta kalmtr.
5
Harita 1: Geç Antik çada Roma eyaletleri (M.S. 400). Haritay
Düzenleyen:
Rüveyda Ceylan.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Pontus#/media/Dosya:Dioecesis_Pontica_400_AD.pn
g (20.02.2021)
birimdi. Chaldia Themas için bkz. Anthony Bryer-David Winfield, The
Byzantine
Monuments and Topography of the Pontos, Washington, 1985, 299-318;
Αιμηνο αββδεο,
Θκα Υαιδαο. Η Μηθξ Αζα ηωλ ζεκηωλ. ξεπλεο πλω ζηελ γεωγξαθηθ
θπζηνγλωκα
θαη πξνζωπνγξαθα ηωλ Βπδαληηλλ ζεκηωλ ηεο Μηθξο Αζαο (7νο-11νο
αη.), Αζλα 1998,
s. 287-297; The Oxford Dictionary of Byzantium (ODB), ed. Alexander
Kazhdan, C: I,
Oxford – New York 1991, s. 404-405. 4 Bandon (βλδνλ) (ç. βλδα)
8.-11. yüzyllar arasnda mparatorluun thema ordularnn en
temel birimi idi. Be ila yedi bandon her themada saylar birden
fazla olan ve tourma ad
verilen idari-askeri alt birimini oluturmaktayd. Her bandon,
200-400 piyade ile 50-100
süvariden olumaktayd ve komes (kont) unvanna sahip bir komutann
emri altndayd. Bkz.
ODB, s. 250, 462. 5 Νθνο Βεο “Ζ ελ Κεξαζνληη κνλ ηνπ Αγνπ Δπηθαλνπ
θαη ν κεηξνπνιηεο Αιαλαο
Νηθιανο (δπν γγξαθα ηωλ εηλ 998 θαη 2 Μανπ 1024),” Αξρενλ Πληνπ, C:
XVI, 1951,
s. 255-262; Eric McGeer-John Nesbitt-Nicholas Oikonomides,
Catalogue of Byzantine
Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, C: IV. The
East, Washington
2001, s. 85, 101.
1.Theodoros Komnenos Kouropalates ve Paphlagonia (Themas)
douxu [1070ler-1080ler (1080)]
Envanter no: 4. Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma. Ölçüsü:
Çap: 21.80
mm. Kalnlk: 2.99 mm. Arl: 18.80 gr. Paraleli: Dumbarton Oaks
koleksiyonu (BZS.1958.106.4551) ve House Gorny Müzayede Evi
Sat
Katalou (no. 62) (20 Nisan 1993), mühür no. 722; Yaynlar: Eric
McGeer-John
Nesbitt-Nicholas Oikonomides, Catalogue of Byzantine Seals at
Dumbarton
Oaks and in the Fogg Museum of Art, C: IV. The East, Washington
2001, no.
11. 4; Jean Claude Cheynet, “Liconographie des sceaux des Comnènes,
Siegel
und Siegler,” Akten des 8. Internationalen Symposions für
Byzantinische
Sigillographie, 2005, s. 61, no. 39. Yaynlanmam.
Ön yüz: Aziz Demetrios, ayakta, cepheden. Ksa khiton ve
khlamys
giyiyor. Asker kyafetli. Sa elinde mzrak tutuyor, sol eliyle yerde
duran
kalkana yaslanm. Sol ve sa bolukta yazt. Sol taraftaki silik:
δ|η|Mη|τρ|ι|Ο|C: [ γηνο] Γεκηξηνο. (Aziz Dimitrios). nci
bordür.
Fig. 1a (ön yüz) Fig. 1b (arka yüz)
Arka yüz: Yedi satr yazt. nci bordür.
π κΟμνη|- ν -
Açlm: Κ(ξη)ε βνζ(εη) η ζ δνι [Θε]νδξ θνπ[ξν]παιη()
(θα) δνπ[θ] Παθιαγν[λ(αο) η] Κνκλελ
Anlam: Tanr(m), kulun kouropalates ve Paphlagonia douxu
Theodoros
Komnenosa yardm et!
yüzünün hemen hemen her satrnda ve ksaltma yapmann mümkün
olmad
yerlerde bir harf atland görülmektedir. Theodoros Komnenosun
kouropalates
ve Paphlagonia (?) (Παηθαγνλαο olarak okunmutur) douxu olarak
görüldüü
bir mühür, stanbulda bulunmu ve yaynlanmtr. 6 Baka bir (belki de
ayn)
örnei Gorny Müzayede Evinin sat katalounda ortaya çkmtr.
Kouropalates 7 unvann tayan Theodoros Komnenosun görev yapt
Paphlagonia Themas, Anadolunun kuzey kys boyunca uzanmaktayd.
Arazisi,
6 Sophrone Petrides, “Plombs byzantins,” Échos d’Orient, C: V, S:
5, 1902, s. 306, no. 6. 7 Kouropalates, yüksek dereceli onursal bir
unvan. Geç Antikçada Roma imparatorluk
saraynn bakm ve idaresinden sorumlu (cura palatii) olan ve
protokolde ikincil derecedeki
Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 2021; (30): 671-704 675
komu Opsikion ve Boukellarion themalar dâhil aa yukar Geç
Antikçadaki
Paphlagonia bölgesine tekabül etmekteydi. 8 mparator
Konstantinos
spectabilis ya da nadiren nobilis unvanl memurlar vard. I.
Justinianos (527-565), yeeni II.
Justinianos (685-695 ve 705-711)u bu makama atadnda kouropalates
unvan önem kazand.
9.-10. yüzyllarda bir göreve karlk gelmeyen en yüksek onursal
unvanlardan birine dönütü.
Saray hiyerarisinde imparatorun en yakn akrabalarna verilen caesar
ve nobelissimos
unvanlarndan sonra geliyordu. 10. yüzylda II. Nikephoros Phokas
(963-969)n kardei
Leona bu unvan vermesi önemini koruduunu göstermektedir. 11.
yüzylda Katakalon
Kekaumenos gibi hanedan dndan önemli generallere bahedildi.
Komnenos Hanedan
döneminde (1081-1185) önemini yitirdi. 9. yüzyln protokol kitab
Philotheos
Kleterologionuna göre; kouropalates unvan balanan kiilere nianesi
olarak krmz khiton
(tunik), khimation (pelerin) ve kemer verilmekteydi. 9. yüzyln
banda unvann hanedan
üyelerine bahedilmesiyle birlikte bu nianelerin erguvan renginde
olduu görülmektedir. 11.
yüzyln sonunda önemini yitiren unvann sembolü artk yeil renktedir.
Bkz. John B. Bury,
The imperial administrative system in the ninth century, with a
revised text of Kletorologion of
Philotheos, London 1911, s. 21, 33-35. Guilland, bu unvann Ermeni
ve Gürcü krallar gibi
yabanc hükümdarlara da verildiini ileri sürmütür. Bkz. Rodolphe
Guilland, Titres et
fonctions de l’Empire byzantin, London 1976, plate II, s. 187-249;
Ayrca bkz. Nicholas
Oikonomides, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe
siècles, Paris 1972, s. 96, not.
49. Guillanda kar çkan Stratos, 7. yüzylda Herakleios (610-641)un
baz Ermeni prenslerine
bu unvan verdiini, çok ksa süreliine Bizans idaresinde kald için
beria prensine böyle bir
unvan verilmi olamayacan ortaya koymutur. Bkz. Αλδξαο Ν. ηξηνο,
«Κνπξνπαιηαη
θαη ηνλ Ε αηλα, Βπδαληηλ, C: V, 1973, s. 51-56; Ernest Stein,
Histoire du Bas-Empire. De
la disparition de l’empire d'Occident à la mort de Justinien
(476-565), C: II, Paris – Bruxelles
– Amsterdam, 1949-1959, s. 739-746; ODB, s. 1157. Kadnlara
verildiinde kouropalatissa
olarak telaffuz edilmekteydi. 12. yüzyla tarihlenen kouropalatissa
Mariaya ait bir kurun
mühür bunun kantdr. Bkz. Werner Seibt –Alexandra Wassiliou Seibt,
Die byzantinischen
Bleisiegel in Österreich, C: II. Zentral und Provinzialverwaltung,
Wien 2004, s. 242-249. 8 Roma döneminde kuzeybat Anadoludaki bir
eyalet olan Paphlagonia ismi, Pamphplagonia,
Panphlagonia, Paphlagounia ve Pephlagonia (Πακθιαγνλα, Παλθιαγνλα,
Παθιαγνπλα,
Πεθιαγνλα) gibi farkl ekillerde telaffuz edilmitir. Themalar
Tekilatnn gelime sürecinde
Paphlagonia, kaynaklara en erken 826 ylnda yansmaktadr. Bu tarihte
ad meçhul bir
Paphlagonia strategosundan bahsedilmesi themann 820li yllarda
kurulduunu göstermektedir.
Yayld arazi Karadenizin Tios ile Sinop arasndaki sahil erididir.
Mevcut mühürlerden
anlaldna göre bakenti Gangra (Çankr) idi. Bunun yan sra 10. yüzyla
ait bir mühür,
Amastriste oturan ve deniz kuvvetlerini idare eden bir katepanosun
varlna tanklk
etmektedir. Bkz. McGeer-Nesbitt-Oikonomides, a.g.e., no. 11.16,
11.17, ve 12.1-5). Ayrca,
Paphlagonia strategosunun ast olan (muhtemelen Kamici adnda ve
kesin olarak
“tourmarches” rütbesinde) bir subaya ait olan 11. yüzyl mührü (Jean
Claude Cheynet, “Les
sceaux du musée dIznik” Revue des études byzantines, C: XLIX, 1991,
no. 13) ve
Paphlagoniadaki local düzey görevlilerinden meçhul (topoteretes
mevkiinde) bir ahsa ait olan
10. yüzyl mührü (Paul Speck – Claudia Sode, Byzantinische
Bleisiegel in Berlin, C: II, R.
Habelt, Bonn 1997, no. 306) günümüze kadar ulamtr. Paphlagonia
bölgesinde çok sayda
manastr yerleimi bulunmaktayd. Bölge sakinlerinin Bizans toplumunda
kötü bir ünü vard.
Bununla birlikte genellikle seçkin pozisyonlara geldikleri
bilinmektedir. Bkz. Konstantinos
Porfirogennitos: Constantino Porfirogenito de Thematibus.
Introduzione, Testo Critico,
Commento, ed. A. Pertusi, Vatican City 1952, s. 136-37;
Oikonomides, Listes, s. 349; ODB, s.
1579; Klaus Belke, Tabula Imperii Bizantini (TIB), Band IX,
Paphlagonien und Honorias,
Wien 1996, s. 74vd.; Lounghis 1998: 275-85. 447-57; Paul Magdalino,
“Paphlagonians in
Byzantine High Society,”: Byzantine Asia Minor (6 th -12th
century), ed. S. Lampakis, Athens,
1998, 141- 50.3; McGeer-Nesbitt-Oikonomides, a.g.e., s. 25.
676 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
Porphyrogennitos, De Thematibus adl eserinde bakentinin eskisi gibi
Gangra
(Çankr) olduunu ve dört müstahkem kente daha sahip olduunu
[Amast-
ris, Ionopolis (nebolu), Kastamone (Kastamonu), Pompeioupolis
(Taköprü)]
yazmaktadr. 9 Özellikle Amastris, önemli bir liman kentiydi.
Paphlagonia
bölgesinin thema statüsü kazanmadan önce (komu Boukellarion
Themasndan
ziyade) Armeniakon Themasna bal olduu düünülmektedir.
Amastriste
denizdeki filosundan sorumlu katepano adl bir âmîrin bulunmas, dier
thema-
lardan en önemli farkllk olarak kabul edilmektedir. 10
Ayr bir idari birim olarak
yaplan Amastrise böylesine büyük bir önem atfedilmesinin nedeni
herhalde
Ruslarn Karadenizdeki deniz faaliyetleri srasnda oynad rolle
ilikilidir. 11
Arap haritaclar bn Hurdâzbih (Kitâbü'l-mesâlik ve’l-memâlik) ve
bn
Fakih el-Hamedânî [Kitâbü (Abâri)’l-Buldân] eserlerinde themann
5,000
askerden oluan bir birlie ve 5 müstahkem kaleye sahip olduunu
kaydet-
mektedir. 12
ksm, Selçuklu Türklerinin eline geçmi; mparator II. oannes
Komnenos
(1118-1143)un 1130lu yllardaki askerî operasyonlar srasnda ky
eridi
yeniden Bizans idaresi altna girmitir. Fakat iç ksmlar Türklerin
kontrolü
altnda kalmtr. Paphlagonia, IV. Haçl Seferinden (1203) sonra
Trabzon Rum
mparatorluunun kurucularndan David Komnenos tarafndan ele
geçirilmitir.
1204 ylnda Nicaea (znik) mparatoru I. Theodoros Laskaris
(1204/05–
1221/22), Amastrisin bat ksmlarn ele geçirmitir. 14. yüzyln
sonlarna
kadar Bizans idaresinde kalm, bu yüzylda bir tarihte Türk ya da
Cenevizli
idaresi altna girmitir. 13
Theodorosun Paphlagonia Themasnda bulunduu görev, tad doux 14
unvannda ifadesini bulmaktadr. Theodoros Komnenosun ayn unvan
tarken
9 Konstantinos Porfirogenitos, a.g.e., s. 72.19 ve 137. 10 ODB, s.
1579; McGeer-Nesbitt-Oikonomides, a.g.e., s. 25; Warren Treadgold,
Byzantium
and Its Army, 284-1081, Stanford 1995 s. 114-115, 142. 11
Treadgold, a.g.e., s. 31, 69. 12 Konstantinos Porfirogenitos,
a.g.e., 136; ODB, s. 1579; Treadgold, a.g.e., s. 67-69. 13 ODB, s.
579. 14 Doux (δνπμ); (Latince dux), Diokletianus döneminde
(284-305) (ilk olarak 289 ylnda) teknik
bir anlam kazand. Snr birliklerinin (limitanei) iç bölgelere
çekilmesiyle bu birliklerin
komutan dux limitis provinciaeillius unvanyla tanmlanmtr. 492 ylnda
I. Anastasios (491-
518), hareketli comitatenses birliklerini doux unvanl komutanlarn
emrine vermitir. Doux,
normalde sivil idareden ayr olarak i görmekteydi; sadece birkaç
eyaletteki (sauria,
Mauretania, Thebai) valilerin idarî ve askerî yetkileri vard. Ayrca
doux eyaletlere yerletirilen
askeri birlikleri de idare ettiinde baz istisnalar yaanmtr. Roma
idarî sisteminin
gerilemesiyle birlikte, doux unvan moira ad verilen birlie komuta
eden alt düzey subaylara
(merarches) verilmeye balanmtr. Bkz. Das Strategikon des Maurikios,
ed. George T.
Dennis, Wien 1981, I.3.10-15, özellikle 12-13, s. 86: I.3, 10-15:
“Σηξαηεγο ηνλπλ
πξνζαγνξεεηαη ην παληο ζηξαην θνξπθανο ηε θα γεκλ, πνζηξηεγνο δ
ηλ
δεπηξαλ ηνη ημηλ θπιεξλ. δ γε κεξξρεο ζηλ ην κξνπο ηλ αξρλ
κπεπηζηεπκλνο, κνηξξρεο δ ηο κνξαο ξρωλ, ιεγκελνο δνμ. [Strategos
(general) tüm
ve Makedonia bölgesindeki Pelagonia douxu iken kulland bir mühür
15
ve
daha düük seviyedeki protosebastos onursal unvanyla görüldüü bir
mührü 16
daha mevcuttur.
Envanter no: 5. Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü:
Çap:
31.18 mm. Kalnlk: 3.50 mm. Arl: 21.50 gr. Paralel(ler)i: Dumbarton
Oaks
koleksiyonu (BZS.1947.2.1097). Spink Müzayede Evi Sat Katalou
(no.127),
(7 Ekim 1998), mühür no. 42 (Zacos Koleksiyonundan). Yaynlar:
Nesbitt-
Oikonomides, a.g.e., no. 11.5; Jean Claude Cheynet, Byzantine
Seals, The Zacos
Collection, Part I (7 October 1998), Spink Auction 127, (from the
Zacos
Collection), London 1998, mühür no. 42.Yaynlanmam.
Ön yüz: Aziz Demetrios, ayakta, cepheden. Ksa khiton ve
khlamys
giyiyor. Asker kyafetli. Sol elinde mzrak tutuyor, sol eliyle yerde
duran
kalkana yaslanm. Sol bolukta yaz: |δη|μ|η - . Sadaki devam
silinmi.
Açlm: γηνο Γεκ[ηξηνο] (Aziz Dimitrios)
ordunun ba ve lideri olarak adlandrlr. Hypostrategos ise ondan
sonra ikinci srada gelen
bir emir subaydr. Tüm birliin komutas generale emanet edilir.
Merarches, ayn zamanda
doux olarak da adlandrlan moira’nn komutandr]. Thema ordularnn
komutanlar
(strategos) general rütbesindeki subaylard. 10. yüzyln ilk yarsna
kadar domestikos tôn
scholôn (δνκζηηθνο ηλ ζρνιλ) gibi yüksek rütbeli subaylara verilen
bu unvan, daha sonra
ordudaki profesyonel birliklerin (tagma) komutannn (strategos)
yannda snr birliklerine
komuta eden subaylara verilmeye baland. 10. yüzyln ikinci yarsndan
itibaren, bu unvan,
doukaton ad verilen geni bir bölgeye konulandrlan birliklerin
komutann tarif etmeye
balamtr. Antiocheia (Antakya) (969dan sonra), Chaldia (969),
Thessalonike, Adrianopolis
(971den sonra), Mezopotamia (976) ve talya. Koloneia Themasnn bir
douxu, Amorionun
Krk-iki Martyri Hikâyesinde konu edilmektedir. Ancak bu resmî
terminolojiyi
yanstmayabilir. Ahrweiler, katepano ile doux unvanlarn
özdeletirmektedir. Bkz. Helene
Ahrweiler, “Recherches sur ladministration de lÉmpire byzantin aux
IX-XIème siècles”
Bulletin de correspondance hellenique, C: LXXXIV, 1960, s. 65-66.
11. yüzylda
strategoslarn yerine doux geçmitir. Bkz. Oikonomides, a.g.e., s.
344, 354; Jean Claude
Cheynet, “Du stratège au duc: Chronologie de lévolution au cours du
XIe siècle,” Travaux et
Memoires, C: IX, 1985, s. 181-194. Terim, ayn zamanda filo
komutanlar anlamna gelen doux
ile birlikte domestikos tôn scholôna uyarlanmtr. Bkz. Nicholas
Oikonomides, “Lévolution
de lorganisation administrative de lÉmpire byzantin au XIe siècle
(1025-1118),” Travaux et
Mémoires, C: VI, 1976, s. 142. 12. yüzyldan sonra küçük themalarn
idarecileri bu unvanla
anlmaya balanmtr. Bkz. Dimiter Angelov, “Sur la question de
l'administration des thèmes
dans le despotat dEpire et dans lempire de Nicée (Bulgarca)”
Byzantinoslavica, C: XII, 1951,
s. 60; Doux hakknda genel bilgi için bkz. Otto Seeck, “Dux” Pauly’s
Realencyclopädie der
classischen Altertumswissenschaft, C: V/2, Stuttgart, 1905, s.
1869-1875; ODB, s. 659.
Topotrts (ηνπνηεξεηο), douxun ast idi. Topoterts için ayrca bkz.
ODB, s. 2093. 15 Andreas David Mordtmann, Μνιπβδβνπιια Κνκλελλ.
Memoires du Syllνgue littéraire
grec de Constantinople, Supplément archéologique, C: XIII,
1879-1880, s. 47; Petrides,
a.g.m., s. 305-307, özellikle s. 306, no. 6. 16 Gustave
Schlumberger, Sigillographie de l’Empire Byzantine, Paris 1884, s.
645, no. 29.
678 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
Fig. 2a (ön yüz) Fig. 2b (arka yüz)
Arka yüz: Yedi satr yazt. nci bordür.
| + κΕR,Θ,| δ ,|ΘΕΟδ ρ,|ν ΕλιCιμ | δ πΑΦλΑΓ,|τ κΟμ |- -
Açlm: Κξηε β(ν)ζ() η ζ δν(ι) Θενδξ() λνβειιηζκ (θα)
δνπ(θ) Παθιαγ(νλαο) η Κνκλελ Anlam: Tanr(m), kulun nobelissimos ve
Paphlagonia douxu Theodoros
Komnenosa yardm et!
Bu mühürdeki Theodoros, 4 nolu mührün sahibiyle ayn kiidir.
Nesbitt
ile Oikonomidesin bu ahsn kouropalates iken nobelissimos 17
unvanyla
17 Nobelissmos (λνβειζζηκνο), üst düzeyde bir onursal unvandr.
Latince karl olan
nobilissimus, 3. yüzylda emperyal bir sfat olarak ortaya çkmtr.
Zosimosa göre I.
Konstantinos (305-337) döneminde hanedann baz üyeleri için caesarn
altnda bir unvan
olarak yaratlmtr. Bkz. Zosimos, Historia Nova, ed. Ludwig
Mendelssohn, Leipzig 1887,
s. 2.39.2. mparator I. Justinianos (527-565)un amcas I. Justinos
(518-527) da tahta
çkmadan önce bir nobelissimos idi. Unvan, Justinianos döneminde bir
süreliine kulla-
nlmamtr. mparator Herakleios (610-641)un Martinadan olan olu
Heraklonas'a ve daha
sonra V. Konstantinos (741-775)un olu Niketasa verilmitir. 9.
yüzyln Bizans
bürokrasisine dair en uzun ve en önemli listeleri içeren
Philotheos'un Kletorologionuna göre
nobelissimos, protokolde caesar (θαζαξ) ile kouropalates
(θνπξνπαιηεο) arasnda yer
almaktayd. 9. yüzyl tarihçisi Theophanes, nobelissimos unvan olan
ahslarn kostümünü
altn bir pelerin (chlaina) ve taç (stephanos) olarak tanmlamaktadr.
Theophanes: The
Chronicle of Theophanes Confessor Byzantine and Near Eastern
History, AD 284-813, eds.
Cyril Mango-Roger Scott, Oxford 1997, s. 613. Daha sonraki
kaynaklar taçtan bahset-
memektedir. 10. yüzylda kaleme alnan De Ceremoniis adl eser,
nobelissimos unvanna
yeil ya da krmz bir pelerin atfetmektedir. Constantini
Porphyrogeniti Imperatoris De
ceremoniis aulae Byzantinae libri duo, C: I, ed. J. Reiske, Bonn
1829, s. 227, 229;
Oikonomides, Listes, 97, not. 51. Nobelissimos, 11. yüzyl ortalarna
kadar sadece hanedan
üyelerine verilen onursal bir unvand. Ancak ayn yüzyln sonlarnda en
üst düzey subaylara
da verilmeye balanmtr. Tahta çkndan önce bu unvanla onurlandrlan
Aleksios
Komnenos (1081-1118) bu generallerdin ilki idi. 12. yüzyldan
itibaren bu unvan ta-
yanlarn saysndaki art önemini kaybettiini göstermektedir. Bu yüzden
protonobelissimos
(πξωηνλνβειζζηκνο) ve protonobelissimohypertatos unvanlar icat
edilmitir. Bkz. Bury,
a.g.e., s. 35-36; Oikonomides, a.g.e., s. 97;
Protonobelissimohypertatos mühürleri için bkz.
Alexandra Wassiliou – Seibt, Corpus der byzantinischen Siegel mit
metrischen Legenden. C:
II. Einleitung, Siegellegenden Von NY Bis Inklusive Sphragis, Wien
2016, no. 2788-9; ODB,
s. 1489-1490. Laurent, Dölgerin hipotezine kar çkarak, bu unvann
12. yüzyldan
Palaiologoslarn 1261 ylnda tahta çkna kadarki dönemde kullanldn
ileri sürmütür.
Bkz. Vitalien Laurent, “Notes de titulature byzantine” Echos
d’Orient, C: XXXVIII, S: 195-
Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 2021; (30): 671-704 679
onurlandrlmak suretiyle terfi ettirildii görüünü desteklemektedir
(Giresun
müzesinde Theodorosu her iki unvanla anan mühürler bulunmu
olmas
dolaysyla). Theodoros Komnenos, Dumbarton Oaks koleksiyonunda,
Spink
Müzayede Evinde ve Giresun Müzesinde bulunan üç mührün de
sahibidir.
Dumbarton Oakstakilere göre daha muntazam olan iki mühür,
Theodorosun
kouropalates iken nobelissimos unvan verilerek terfi ettirildii
zaman daha
özenli bir mühür ustasna sipari verdiini göstermektedir.
Konstantinos Barzosun Komnenos ailesinin üyelerini konu alan
monografik eserinde Theodorostan bahis yoktur. Nesbitt ve
Oikonomidese
göre, bu ahsn net kimlii, anne tarafndan Komnenos ailesiyle akraba
olan ve
1080 ylnda Paphlagoniada yaayan Theodoros Dokeianos ile özde-
letirilmiyorsa, meçhuldür. 18
Envanter no: 9128 Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma.
Ölçüsü:
27.87 mm. Kalnlk: 3.19 mm. Arl: 12 gr. Parallel(ler)i: Dumbarton
Oaks
koleksiyonu (BZS.1955.1.4175); Orghidan koleksiyonu. Yayn(lar):
Vitalien
Laurent, Documents de Sigillographie Byzantine: La Collection C.
Orghidan,
Presses universitaires de France, Paris 1952: no. 438.
Yaynlanmam.
Ön yüz: Üç satr yazt. +|CΦρ Γι λΕ|ΞιΟV: nci bordür.
Açlm: + θξαγο ιεμνπ
Fig. 3a (ön yüz) Fig. 3b (arka yüz)
Arka yüz: Üç satr yazt. τΟV|κ ι νΟV. nci bordür.
Açlm: ην Καζηαλν
Bizansl tarihçi oannes Kinnamos, Aleksios Kassianosun 1155 yl
civarnda Seleukeia Themasnda doux olduundan bahsetmektedir.
19
Tarihçiye
196, Paris 1939, s. 362-364; Franz Dölger, Byzantinische
Diplomatik: 20 Aufsätze zum
Urkundenwesen der Byzantiner, Buch-Kunstverlag Ettal, Ettal 1956,
s. 26-33. 18 Konstantinos Barzos, γελεαινγα ηωλ Κνκλελλ, C: I-II,
Thessalonike, 1984, no. 9. 19 Kinnamos: Ioannis Cinnami Epitome
Rerum Ab Ioanne Et Alexio Comnenis Gestarum, ed.
Augustus Meineke, Bonn 1836, s. 179.10-180.3 ve 268.10-21.
680 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
göre, Kilikyann Ermeni prensi II. Toros, 1157 ylnda bölgedeki
kentlerin
çounu ele geçirmi, bunun üzerine mparator I. Manuel, Torosa kar
ahsen
komuta ettii birliklerle Kilikyaya yürütmeyi planlamtr. 20
Ancak sefere
çkmadan önce Aleksios Kassianosa bölgesindeki milis güçleri savaa
hazr-
lamasn emretmitir. 21
Ancak Seleukeia birlikleri planland zamanda harekete geçemeyince,
22
Aleksios Kassianos, Manuel'i takip ederek Torosu yakalamak üzere
gönde-
rilmitir. Manuelin 1158 sonbaharnda Torosu ani bir basknla yakalama
plan
Latin bir hacnn ihaneti yüzünden baarszla uramtr. 23
Aleksios Kassianos, 1152 ila yaklak 1176 yl arasndaki dönemde
Kbrsta doux olarak görünmektedir. Neophytos, onun oannes
Kretikosun
Kbrs bapiskoposluu srasnda adann douxu olduunu kaydetmektedir.
24
Aleksios Kassianos, tarihçi prenses Anna Komnenann torunu olan ve
Kbrs
valilii yapan Aleksios Doukas (Bryennios) ile kartrlmamaldr.
25
Aleksios
Kassianos, Kilikyada doux iken Kbrs valiliine terfi ettirilmitir.
Zengin ve
merkezî konuma sahip ve anakaradaki Latin ve Müslüman devletlerin
basks
altnda olan adann önceki valisi saakios Komnenos, 1185 ylnda
isyan
etmiti. 26
askeri efleri akrabalar arasndan seçmeye özen göstermitir. Ancak
saakiosun
isyan akrabalarnn sadakat derecelerini her zaman doru tahmin
edemediini
göstermektedir. Her eye ramen ihtiyatl davranmaya çalan imparatorun
bu
komutanlarn görev yerlerini sk sk deitirdii bilinmektedir. 27
1155 civarnda
oannes Komnenos, 1161 ylnda Aleksios Doukas, 1165-1167 aras
civarnda,
20 Kinnamos, a.g.e., s. 176.6-13. 21 Kinnamos, a.g.e., s.
179.10-11: “ο ειεπθεωλ ηλ ηηε δηεπελ ξρλ (ki o, srada
Seleukeiallarn idarecisi idi).” 22 Kinnamos, a.g.e., s. 179.10-13.
23 Kinnamos, a.g.e., s. 179.10-180.8 ve 268.10-21; Aleksios
Kassianos için bkz. PBE 17007. 24 Panegyric 25.8: Catia
Galatariotou, The Making of a Saint: The Life, Times and
Sanctification of Neophytos the Recluse, Cambridge 1991, s. 47. 25
Demetrios Ioannes Polemis, The Doukai: A Contribution to Byzantine
Prosopography,
London 1968, no. 80; Ioannes Kretikos, 1152den yaklak olarak 1170'e
kadar Kbrs
bapiskoposuydu. Bkz. Martin Jugie, “Un opuscule inédit de Néophyte
le Reclus sur
lincorruptibilité du corps du Christ dans lEucharistie” Revue des
études byzantines, C: VII,
1949, s. 7; Kbrsn Bizansl valileri hakknda bkz. Dionysios
Zakynthinos, “Μειηαη πεξ
ηο δηνηθεηηθο δηαηξζεωο θα ηο παξρηαθο δηνηθζεωο λ η Βπδαληηλ
θξηεη”
πεηεξο ηαηξεαο Βπδαληηλλ Σπνπδλ, C: XVII, 1941, s. 268-70; Cyril
Mango, “Chypre
carrefour du monde byzantin” XVth Congres International d’Études
Byzantines, Rapports et
corapports, C: 5, Athens 1976: 7; Kostas Chatzipsaltes, εκεηζεηο
αλαθεξκελαη εηο ηελ
ηζηνξαλ ηεο βπδαληηλεο Κπξνπ, Καζεγηξηα. Presented to Joan Husssey,
ed. J.
Chrysostomides, Camberley, 1988, s. 345-351; Galatariotou, a.g.e.,
s. 46-47, not. 20. 26 George Hill, A History of Cyprus, C: 1,
Cambridge University Press, Cambridge 1940, s.
312-315; Vitalien Laurent Les sceaux byzantins du médaillier
Vatican, Vatican City 1962, s.
212, no. 11. 27 Laurent, a.g.e., s. 212, not 12.
Akdeniz'in güneyinde konulanan Andronikos Synadenos 28
ve oannes Kretikosu-
Kassianos, 29
I. Manuel, 1158 Eylülünde Kilikyaya geldiinde, Giresun
mührünün
sahibi olan Aleksios Kassianos themann strategosu idi. 31
Aleksiosun bu
görevde iken Kbrs valiliine tayin edilmi olduunu bilmekle birlikte
onun bu
makama Kbrsta ayn görevde bulunmu olan Aleksios Doukastan önce
mi
yoksa sonra m tayin edildii belli deildir.
Aleksios Kassianosun üzerinde herhangi bir unvan bulunmayan
bir
mührünün Giresun civarnda bulunmu olmas onun bu bölgedeki
biriyle
yaztn ve bu yazmann resmî olmaktan öte ahsi bir özellii
olduunu
göstermektedir.
Harita 2: Bizans Themalar (M.S. 1025) Haritay Düzenleyen: Rüveyda
Ceylan
28 Andronikos Synadenos, adna bir methiye yazlm bir Bizans
soylusudur. Methiye yazarna
göre, Andronikos, Kudüs kraln mparator Manuelin yeeniyle evlenmeye
tevik etmi ve
Bizans imparatorluk hanedannn Kudüs krall ile shriyet ba kurmasnda
önemli rol
oynamtr. Evlilik ve siyasi önemi hakknda bkz. Ferdinand Chalandon,
Jean II Comnène et
Manuel I Comnène, Paris 1912, s. 534-536. Kudüs kral I. Amalrik
(1162-1174) imparatorun
küçük yeeni (ve protosebastos oannesin kz) Maria ile 29 Austos 1167
tarihinde Tyr
(Sur) kentinde evlenmitir. Bkz. Kinnamos, a.g.e., s. 284; Laurent,
a.g.e., s. 212, not 16. Bu
evliliin gerçeklemesinde rol oynayan Andronikos Synadenosa ait
yegâne kurun mühür,
Trabzon Müzesinin envanterinde bulunmaktadr. Bu mühür ile ilgili
deerlendirme için
bkz. Nilgün Elam – Alexandra Kyriaki Wassiliou Seibt, “Ist
Andronikos Synadenos einmal
(um die Mitte des 12. Jahrhunderts) in normannische Gefangenschaft
(in Sizilien) geraten?,”
Byzantinische Zeitschrift, C: 114 (1),(2001), s. 1–8. 29 Laurent,
a.g.e., s. 212, not 15. 30 Laurent, a.g.e., s. 212, not 16. 31 Bkz.
Chalandon, a.g.e., s. 441; Laurent, a.g.e., s. 212, not 15.
682 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
4.Leontios apo eparchon (6. yüzyln ikinci yars-7. yüzyln
balar)
Envanter no: 1 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü:
Çap:
22.82 mm. Kalnlk: 4.80 mm. Arl: 8.70 gr. Paraleli: no: 5 Yayn:
-
Yaynlanmam.
Açlm: Θενηθε βνζεη
Fig. 4a (ön yüz) Fig. 4b (arka yüz)
Arka yüz: Blok monogram. Ortada muhtemelen Π, içinde Υ (X
harfinin
içinde ve V) ve Ν, altlarnda ve Ω, sada nin içinde Γ, üstte sada
ρ,
(sada altta belirsiz bir harf daha). Yukarda solda muhtemelen O
(belki O
harfinin üzerinde V), sol altta λ, üzerinde I, π ile arasnda
T.
λΕΟντιΩ ΑπΟΕπΑρΧΩν ya da λΕΟντιΟV ΑπΟΕπΑρΧΩν
Açlm: Λενλη π πξρωλ Λενληνπ π πξρωλ
Anlam: Theotokos, apo eparchon Leontiosa yardm et! ya da apo
eparchon Leontiosun (mührü)
5.Leontios apo eparchon (6. yüzyln ikinci yars-7. yüzyln
balar)
Envanter no: 9127 Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma. Çap:
22.83
mm. Kalnlk: 4.50 mm. Arlk: 12.20 gr. Paraleli: no. 3- Yayn: -
Yaynlanmam.
Açlm: Θενηθε βνζεη
Fig. 5a (ön yüz) Fig. 5b (arka yüz)
Arka yüz: Blok monogram. Ortada Π, içinde Υ (X harfinin içinde ve
V)
ve Ν, altlarnda ve Ω, sada E, Enin içinde bir Γ, üstte sada Ρ,
(sada altta
belirsiz bir harf daha). Yukarda solda muhtemelen O (belki üzerinde
V), sol
altta Λ, üzerinde I, Π ile Δ arasnda T.
λΕΟντιΩ ya da λΕΟντιoV ΑπΟΕπΑρΧΩν
Açlm: Λενλη ya da Λενληνπ π πξρωλ
Anlam: Theotokos, apo eparchon Leontiosa yardm et!
5 numaral mühürde olduu gibi bu mühürdeki blok monogramn da
üst
kanal giriinin krk olmas nedeniyle Leontios isminin ismin hangi
halinde
yazld belirlenememektedir. Bu husus, mührün tarihlenmesi
bakmndan
önemlidir (dative; ismin –e halinde ya da ismin casus genitivus;
ismin iyelik
halinde). Genitivus olmas halinde 6. yüzyla, dative olmas halinde
7. yüzyln
balarna ait olmaldr. 5 ve 6 numaral mühürlerde ad geçen Leontiosun
ayn
kii olmas muhtemeldir. 32
karldr. Bu nedenle, özellikle imparatorluun dou arazisindeki
eyaletleri
tanmlamak için kullanlmtr. 33
“Praefectus praetorio” unvann tayan eyalet valilerince
yönetilmitir. Apo
eparchon (π πξρωλ) veya apo hyparchon (π πξρωλ) ise Latince
prokonsül (ex praefectus/eski konsül) teriminin Yunanca karldr ve
5.
yüzyldan beri mevcudiyetine kaynaklarn tanklk ettii onursal bir
unvandr; 34
32 Bu çalmadaki 5 ve 6 numaral mühürlerin arka yüzlerindeki blok
monogramlarda apo
eparchon unvanyla görülen ahsn isminin “Leontios” eklinde okunmas
gerektii
hakkndaki profesyonel görüünü ve kronoloji konusundaki deerli
tavsiyelerini benimle
paylaan monograml mühürler konusunda uzman olan Dr. Robert Feinda
ükran
borçluyum. 33 Alexander Zadornov, “Territorial Dioceses and Ethnic
Episcopies in the Structure of the
Church Organization of the First Bulgarian Kingdom (Canonical
Aspects)”, Slovne, C: V,
2016, no. 2, s. 122; Ünal Demirer – Nilgün Elam, “Lead Seals of the
Kibyra Excavations”
Adalya, C: XXI1, 2018, s. 256, not. 63. 34 Bizansl tarihçi Zosimosa
göre, apo eparchon, I. Konstantinos (324-337) döneminde
yaratlan ve hiçbir makama karlk gelmeyen onursal bir unvand.
mparatorun en yakn
akrabalarna ve çocuklarna verilirdi. Bizans protokolünde eyalet
valisi “praefectus
684 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
daha önce kentlerin sivil idarecileri gibi artk belli bir görevi
olmayan saygn
kiileri onurlandrmak üzere verilmitir. Baka bir deyile, kökeni Geç
Roma
imparatorluk devrine dayanan ve imparator tarafndan bahedilen bir
unvandr. 35
Unvann 7. yüzyln ortalarndaki önemi kaynaklarda sabittir. 7. ve 8.
yüzyln
balarna ait saysz apo eparchon mührü, bu unvan tayanlarn Geç
Roma
imparatorluk devrinde senatoryal snfa bahedilen onursal unvanlar
temsil
ettiini gösteren maddî kantlardr. Apo eparchon, baka unvanlarla da
birlikte
kullanlabilirdi. 36
unvan tayanlarn varl, imtiyazl toprak sahibi aristokrasinin
Bizans
dünyasnda da baskn olduunun delili olarak kabul edilmektedir.
37
praetorio” bile onun üzerinde yer alrd; bkz. Zosimos, a.g.e., s.
98.5-18; bkz. Constantini
Porphyrogeniti Imperatoris DeCeremoniis aulae Byzantinae libri duo,
C: I, ed. J. Reiske,
Bonn 1829, s. 158; Rodolphe Guilland, “Études sur lhistoire
administrative de lEmpire
byzantin. 3, Lapoeparque”, Byzantinoslavica, C: XXIII, S: 1, 1982,
s. 31. Unvann simgesi
fil diinden yaplm bir diplomayd. Ancak unvan 1100 ylndan sonra
kaldrld. Ayrca
bkz. Bury, a.g.e., s. 22, 121, 124; Rodolphe Guilland, Recherches
sur les institutions
Byzantines, C: I, Berlin – Amsterdam 1967, s. 159, 343; C: II,
Berlin – Amsterdam 1967, s.
81, 115, 221-222, 225; Rodolphe Guilland, Titres et fonctions de
l'Empire byzantin, London
1976, s. VII-XIV; ODB, s. 1600; Schlumberger, a.g.e., s. 506.
Herrin, “(imparatorluun)
idari yaps üzerine yaplan çalmalarn arlkl olarak yetkililerin ve
onlarn onursal
unvanlarnn ve saraydaki önemli görevler icra eden kiilerin
listelerine dayandn, bunun
da özel görevlere ve ofislerin kdemine atfedilen önemi yansttn”
ifade ediyor. Bkz.
Judith Herrin, “Realities of Byzantine Provincial Government:
Hellas and Peloponnesos,
1180-1205” Dumbarton Oaks Papers, C: XXIX, 1975, s. 253-284.
Ofislerin listesi öyledir:
hypatos (ykl. 690dan itibaren, fakat özellikle 8. yüzyln balarndan
822/3e kadar; apo
hypaton (özellikle ykl. 630dan ykl. 697e kadar); patrikios (659dan
itibaren, 690/2den
708e kadar); protospatharios (727den 729a kadar); spatharios
(825ten 826ya kadar);
stratelats (679/80dan itibaren özellikle 689/90den sonra); skribon
(691/2ye kadar);
balnitor (718/19dan 724/5e kadar); apo eparchon özellikle 698/9dan
720-ykl. 729a
kadar); kandidatos, (717?); silentiarios (776dan 780e kadar); Bkz.
David Metcalf,
“Imperial Involvement in the Governance of Cyprus during the years
653-965”, Cahiers du
Centre d’Études Chypriotes, C: XLIII, 2013: 129-130; kr. Vera
Bulgurlu, stanbul
Arkeoloji Müzeleri’ndeki Bizans Kurun Mühürleri, stanbul 2007, s.
256; Demirer-Elam,
a.g.m., s. 256, not. 64. 35 Bu unvan için bkz. Bury, a.g.e., s.
23-24; Marco Vitale, “„Priest– „Eparchy–arch– „Speaker
of the Ethnos. The Areas of Responsibility of the Highest Officials
of the Eastern Provincial
Imperial Cult”, Mynemosyne, C: XLIX, S: 1, 2014, s. 6-7;
Oikonomides, a.g.e., s. 296;
Rodolphe Guilland “Etudes sur lhistoire administrative de lEmpire
byzantin. 3,
Lapoeparque”, Byzantinoslavica, C: XXIII, S: 1, 1982, 30-44;
Rodolphe Guilland, Titres et
fonctions de l'Empire byzantin, London 1967, s. 1, 159, 343; 2, 81,
115, 221-222, 225; John
Haldon, Byzantium in the 7th century. The Transformation of a
Culture, Cambridge 1990, s.
393; ODB, s. 133-134; Demirer- Elam, a.g.m., s. 257, not. 65. 36
Friedhelm Winkelmann, Byzantinische Rang und Amterstruktur im 8.
und 9. Jahrhundert:
Faktoren und Tendenzen ihrer Entwicklung, Berlin 1985: 45-46; Marc
Nichanian, “La
distinction à Byzance: société de cour et hiérarchie des dignités à
Constantinople (VIe-IXe
s.)”, Travaux et Memoires, C: XVII, 2013, s. 605-606; Demirer-
Elam, a.g.m., s. 257, not. 66. 37 Haldon, bu dönüm noktasnn 7.
yüzyln ikinci yarsna kadar belirtir. Bkz. Haldon, a.g.e., s.
393, 394, 396, n. 62, 385; Nichanian, a.g.m., s. 605, 607; Demirer
– Elam, a.g.m., s. 257,
not. 67.
7. yüzylda apo eparchon unvann tayan ahslar, Bizans
hiyerarisinin
zirvesine ulaarak militia efi ve lideriyle birlikte birinci derece
hizmetliler
grubuna girmilerdir. Günümüze çok sayda apo eparchon mührünün
ulamas,
unvann bahedildii kiilerin saysndaki art göstermektedir. Bu ar
art,
apo eparchon unvannn kendine özgü statüsünde bir duraklamaya ve 8.
yüzyln
ilk yarsnda dier senatoryal unvanlar gibi deer kaybederek hzl bir
ekilde
kaybolmasna neden olmutur. Bu yeni koullar, apo eparchonun
statüsüne
veya ilevlerine meydan okumu ve artk ikincil derecedeki yetkililere
verilen
(stratelats gibi) onursal unvanlar arasna girmitir. Kamu
maliyesindeki
sorunlar da unvann statüsünün sürekli olarak deer kaybetmesinde
etkili
olmutur. 38
Aktif görevdeki bir apo eparchonun varl, sadece tek bir örnek
olayda
tespit edilebilmektedir. talya'nn son Praefectus Praetoriosu olarak
bir belgede
bahsedilen Theodoros “Kalliopas”, 7. yüzylda kariyerinin sonraki
bir aama-
snda, patrikios ve talya exarchosu unvan verilerek terfi
ettirilmitir. 39
Bu
bir adm oluturmu, bu unvann sahipleri varlklarn orta düzeyde
bir
pozisyonda sürdürmülerdir. Hiyeraride, patrikios ile stratelates
arasnda yer
alm bir unvand. 8. yüzyln ilk çeyreinde, yeni “emperyal” onursal
unvanlar
ortaya çkmtr. Stratelates ve illustrious gibi onursal unvanlar
ortadan kalkm
ve apo eparchon en düük derecede bir unvana dönümütür. Apo
eparchon
mühürleri üzerine yaplan aratrmalar, 7. yüzyl sonrasnda
imparatorluun idarî
bürokrasisine giren baz yönetici snflarn varln sürdürdüünü
dorula-
maktadr. 40
yapsnda bir erozyonu ortaya koymaktadr; 7. yüzyl mühürlerinde skça
görül-
düü üzere, bu snfn üyeleri, eski imtiyazlarn ve otoritelerini
yitirmitir. 8.
yüzyldan farkl olarak, 7. yüzylda apo eparchon unvanyla onunla
iliki-
lendirilen bir makam birbirinden ayrt etmek zor olsa da çounlukla
tek bana
kullanlmtr; aktif bir görevi iaret eden baka bir onursal unvana
elik
etmemitir. 41
derece askerî ve özellikle idarî görevlerle (devlet atölyelerinin
kontrolü veya
ücret tahsili ilerden sorumlu notarios, chartoularios vs. gibi
memurlarn
görevleriyle) snrlandrlmtr. 42
38 Haldon bu dönüm noktasn 7. yüzyln ikinci yarsna tarihliyor. Bkz.
Haldon, a.g.e., s. 393,
394, 396, not. 62, 385; Nichanian, a.g.m., s. 605-606;
Demirer-Elam, a.g.m., s. 257, not. 68. 39 Vitalien Laurent, a.g.e.,
no. 99 = Zacos – Veglery, a.g.e., no. 2923 = Nesbitt –
Oikonomides,
a.g.e., no: 2.2: Theodoros apo eparchon ve talya eparchos (=
exarchos)u. Exarchos
hakknda bkz. Le Liber pontificalis texte, introduction et
commentaire, C: I, ed. Louis Marie
Olivier Duchesne, Paris 1884, s. 332 ve 338 (PmbZ no 7295):
Nichanian, a.g.m., s. 605;
Demirer-Elam, a.g.m., s.257, not. 69. 40 Nichanian, a.g.m., s.
606-607; Demirer – Elam, a.g.m., s, s. 257, not. 70. 41 Nichanian,
a.g.m., s. 606-607; ODB, s. 133-134; Demirer-Elam, a.g.m., s. 258,
not. 71. 42 Bury, a.g.e., s. 23-24; Rodolphe Guilland, “Etudes sur
lhistoire administrative de lEmpire
byzantin. 3, Lapoeparque”, Byzantinoslavica, C: XXIII, S: 1, 1982,
s. 30-44; Oikonomides,
686 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
Apo eparchon unvan, hiçbir zaman strategos veya logothetes
(ινγνζηεο) 43
gibi gerçek askeri veya sivil otoriteyi temsil eden yeni görev
unvanlaryla yan
yana getirilmemitir, eski otoritesinden mahrum braklm ikincil
derecedeki
görev unvanlaryla birletirilmitir. 8. yüzyln balarnda sadece apo
eparchon
unvannn kullanlmaya baland kommerkiarios (θνκκεξθηξηνο) 44
mühürleri,
bu eski senatoryal unvann bir tüccar veya emperyal yönetici snf
araclyla
canlandrldn göstermektedir. Apo eparchon, gümrük vergilerinin
toplanma-
sndan sorumlu emperyal apotheka kurumunda görevli yönetici snfa
verilmeye
balandnda yeniden önem kazanmtr. 842 ylna atfedilen Uspenskij
Taktikonunda bahsinin geçmediinden 9. yüzyl sonlarnda ortadan
kalkt
a.g.e, s. 89,12; 99,15; Leslie Brubaker – John Haldon, Byzantium in
the Iconoclast Era, ca.
680-850: A History, Cambridge 2011, s. 593; Haldon, a.g.e., s. 199,
not. 104; Demirer-
Elam, a.g.m., s. 258, not. 73. 43 Logothetes (ινγνζηεο, ç.
ινγνζηαη), 9. ve 10. yüzyla ait Taktikonlarda yüksek
bürokratlar
(sekretikoi), özellikle de birçok bürodan birinin bakanlar olarak
görünmektedir, ancak
yalnzca malî sorumluluklar görevliler deildiler. Kökeni
belirsizdir. Bizans memurlar
hiyerarisinin en önemli kaynaklardan Notitia Dignitatum, bu
terimden bahsetmemektedir.
6. yüzylda mülkî idarenin çeitli seviyelerinde malî kontrolörlerin
görev yapt bir büro idi.
Taradaki bürolarda çalan basit logotheteslere ait mühürler 6. ve 7.
yüzyllarda
younlamaktadr. Statüleri, Praefectus Praetorio (eyalet valisi)
ofisinin önemini yitirdii ve
bireysel departmanlarnn bamsz olduu 7. yüzylda kökten deiime
uramtr. Merkez
tekilatndaki baz büro âmîrleri (Dromos, Genikon, Stratiotikon ve
Agelon), logothetes
olarak adlandrlmtr (ινγνζηεο ην δξκνπ, ινγνζηεο ηνπ γεληθν,
ινγνζηεο ηνπ
ζηξαηηωηηθν, ινγνζηεο ηωλ αγιωλ). I. Aleksios Komnenos (1081–1118)
döneminde sivil
idare logothetes tôn sekretôn (ινγνζηεο ηωλ ζεθξεηωλ) unvanl tek
bir görevlinin
kontrolünde koordine edilmeye çallmtr, sonralar yerine megas
logothetes (κγαο
ινγνζηεο) getirilmitir. Logothetesin çalt büro (sekreton), yani
logothesion, kaynaklarda
11. yüzylda görünür olmaktadr. Detayl bilgi için bkz. Rodolphe
Guilland, “Les logothetes”,
Revue des études byzantines, C: XXIX, 1971, s. 5-10; ODB,
1245-1248. Notarios (λνηξηνο)
(ç. λνηξηνη), resmî belgelerle ilgili ilemlerin kayd ve onayndan
sorumlu bir görevli idi.
Zaman içinde anlamlar deien çeitli unvanlar altnda (Notarios,
taboullarios, tabellion,
symboliographos, nomikos) bahsi geçmektedir. Geç Roma döneminde
notarioslar önemli
toplantlarn tutanaklarn kayt altna alan kâtiplerdi. Bizans
döneminde ise tabullarioslar bu
büroda çalan görevlilerdi. Bakentte ve eyaletlerdeki birçok büroda
malî ilerle
uramlardr. Emperyal taboullarioslara ait mühürler 6.–7. yüzyllarda
younlamaktadr.
6. yüzyldan beri sorumluluklar resmî belgelerin hazrlanmasndan
ibaretti (“semboliographos/
sözleme kâtiplii” tabiriyle tanmlanan bir görev). Eparchos Kitabna
göre taboullarioslar
loncas imparatorluk otoritelerinin kontrolü altnda özel bir grup
oluturmaktayd. Bkz.
ODB, s. 1247; Demirer-Elam, a.g.m., s. 258, not. 74. 44
Kommerkiarios (θνκκεξθηξηνο) (ç. θνκκεξθηξηνη), ilk olarak
Anastasios döneminde
(491–518) ortaya çkmtr. Oikonomides, “bu yetkililerin ticari
emtiann dolam ve sat-
ndan alnan verginin (kommerkion) toplanmasndan sorumlu olduklarn”
belirtmektedir.
Bkz. Nicholas Oikonomides, “Silk Trade and Production in Byzantium
from the Sixth to the
Ninth Century: The Seals of Kommerkiarioi”, Dumbarton Oaks Papers,
C: XL, 1986, s. 33-
53. Ayrca bkz. Cecile Morrisson-Werner Seibt, “Sceaux de
commerciaires byzantins du
VIIe siècle trouvésà Carthage,” Revue Numismatique, C: XXIV, 1982,
s. 223; Efi Ragia,
“The Geography of the Provincial Administration of the Byzantine
Empire (ca. 600-1200):
I.1. The Apothekai of Asia Minor (7th-8th c.)”, Byzantina
Symmeikta, C: XIX, 2009, s. 197-
198; Nichanian, a.g.m., s. 606-607; Demirer-Elam, a.g.m., s. 258,
not. 75.
Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 2021; (30): 671-704 687
düünülmektedir. Son kez Philotheosun Kletorologionunda (899)
silentiarios
unvannn altnda, en düük seviyede bir onursal unvan olarak
anlmaktadr. 45
Guilland, Kletorologiondaki bir pasaja dayanarak unvann
themalardaki yüksek
rütbeli askerî snfla (stratelates) eit olduunu ileri sürmütür (
ην
ζηξαηειηνπ π ζεκηωλ μα ηνη π πξρωλ λνκαδνκλε). 46
Nichanian,
bu görüü apo eparchon unvannn kökenini Bizans bakentinin eski
valileri
yerine eski eyaletlerin valilerine yeniden balama giriimi olarak
görmektedir.
Ona göre, “apo eparchonun thema stratelatsi ile
ilikilendirilmesinin nedeni ve
statülerinin eyalet valisi olarak deerlendirilmesinin gerekçesi
belirsizdir;
çünkü stratelats, geç Roma ordularnn komutanna karlk gelmektedir
ve
hiçbir durumda sivil bir valiyle ilgisi yoktur.” Aratrmac,
Reiskenin apo
eparchon unvann eski prokonsul/ex-prefect (eski vali) onursal
unvanndan
ayrma giriiminin apo eparchonun 9. yüzyln bandaki ar derecede
deer
kaybetmesinden kaynaklandn vurgulamaktadr. Praefectus gibi
stratelates
unvannn da en yüksek rütbeli görevli grubuna verilirken 7. yüzylda
apo
eparchon unvanndan daha aada bir dereceye dütüünü de eklemektedir.
47
Giresun civarnda (ayn Leontiosa ait olduunu düündüümüz) iki
mührün bulunmu olmas, 6. yüzyln ikinci yars ila 7. yüzyl balar
arasnda
Kerasousta Geç Roma idarî sistemine mensup görevlilerin bulunduunun
somut
kantdr. Baka bir deyile Leontiosa ait iki kurun mühür üzerinde eski
Roma
döneminin sivil unvanlarndan apo eparchon unvannn görülmesi, 6.
yüzyln
ikinci yars ilâ 7. yüzyln balar arasnda Pontus Polemoniakus
bölgesinde Geç
Roma idarî sisteminin devam etmi olduunun kantdr. Leontios,
Bizans
döneminde Kerasousta bulunan imparatorun hizmetindeki bir devlet
atölye-
sinden sorumlu bir bürokrat olmaldr. Mühürlerin darp edildikleri
Bizans
eyaletlerinde eski Roma sivil otoritelerinin hala etkin olduunu ve
kent
civarnda eski senatoryal snfa mensup erken dönemlere nazaran daha
düük
rütbeli bir toprak sahibinin varlna da iaret etmektedir.
6.Theophylaktos hypatos (7./8. yüzyl)
Etüdlük. no: 2 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü: Çap:
21.33
mm. Kalnlk: 6.36 mm. Arl: 15.60 gr. Paraleli: - Yayn: -.
Yaynlanmam.
Ön yüz: Haçl hitap monogram. Tip V. ΘΕΟτΟκΕ βΟηΘΕι. Çelenk
bordür.
Açlm: Θενηθε βνζεη (Theotokos, yardm et!)
45 Oikonomides, Listes, s. 89, 12 ve 99, 15; Demirer-Elam, a.g.m.,
s. 258, not. 76. 46 ODB, s. 133-134; Nichanian, a.g.m., s. 606. 47
Rodolphe Guilland, “Etudes sur lhistoire administrative de lEmpire
byzantin. 3,
Lapoeparque”, Byzantinoslavica, C: XXIII, S: 1, 1982, s. 31;
Constantini Porphyrogeniti
Imperatoris De Ceremoniis aulae Byzantinae libri duo, C: I, ed. I.
Reiske, Bonn, 1829, s.
158; Nichanian, a.g.m., s. 605-606; Demirer-Elam, a.g.m., s. 259,
not. 78.
688 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
Fig. 6a (ön yüz) Fig. 6b (arka yüz)
Arka yüz: Dört satr yazt. ..|ΟΦVλΑ|κτ.Vπ τ Çelenk bordür.
Açlm: Θενθπιθη πη
Söz konusu mühür, 7. yüzylda Kerasousta yaayan Theophylaktos
gibi
hypatos (konsül) 48
7.Konstantinos hypatos (7. yüzyl)
Envanter no: 6 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü:
Çap:
25.10 mm. Kalnlk: 6.20 mm. Arl: 19.60 gr. Paraleli: - Yayn: -
Yaynlanmam.
Ön yüz: Haçl hitap monogram. Tip V. ΘΕΟτΟκΕ βΟηΘη. nci
bordür.
Açlm: Θενηθεβνζ (Theotokos, yardm et!)
48 6. yüzyldan önce Latince konsüle karlk gelen hypatos (παηνο)
unvan, geleneksel
aristokratik ailelerden gelen senatörlere verilirken bu tarihten
sonra eski anlamn
kaybederek senatörlere verilen onursal bir unvana dönümütür. 9.
yüzyla gelindiinde
protokolde yedinci sraya gerilemitir. Bu unvann baland kiilere
unvan sembolü
olarak bir diploma verilmekteydi. Bkz. Oikonomides, Listes, s. 102.
Orta seviyede sivil
bürokratlarn mühürlerinde göze çarpmaktadr. Hypatos, 10. yüzylda
adlî bürolarn
personeline verilen bir unvan anlamn kazanmtr. Bkz. Oikonomides,
a.g.e., s. 325. 11.
yüzylda onursal bir unvana dönümü ve 12. yüzyldan itibaren ortadan
kalkmtr. Bkz.
Schlumberger, a.g.e., s. 477-478; Oikonomides, a.g.e., s. 296 ve
325; ODB, s. 963-964. 7.-
9. yüzyllar arasna tarihlenen hypatos unvanl kiilere ait birçok
mühür günümüze kadar
ulamtr. Bkz. Zacos – Veglery, a.g.e., no. 918 ve 919. Mühürlerde
orta seviyedeki idari ve
adlî personelce kullanld görülen hypatos, bazen de strategos
(general) unvanna da elik
etmektedir. Philotheos Kletorologionuna (899) göre spathariostan
sonra yer almakta ve
sahipleri spatharios ve hypatos (ζπαζξηνο θα παηνο) sfatlaryla
anlmaktayd. Eskoryal
Taktikonu (10. yüzyl)nda hypatos adlî bir makama karlk gelmektedir.
Oikonomidese
göre hypatos, adlî yetki ve sorumluluklar olan bir görevliydi. Bkz.
Oikonomides, a.g.e., s.
325. Hypatos, 11. yüzyl metinlerinde protospathariostan daha yüksek
seviyede onursal bir
unvan olarak görülmektedir. 1111den sonra ortadan kalkmtr. 12.
yüzyln ilk çeyreinde
tamamen ortadan kalkmtr. Bkz. Seibt – Wassiliou, a.g.e., s.
342-346; Bury, a.g.e., s. 25-
26; ODB, s. 963-964.
Fig. 7a (ön yüz) Fig. 7b (arka yüz)
Arka yüz: Haçl monogram. κΩνCτ ντιν π τ nci bordür.
Açlm: Κωλζηαληλπη
Söz konusu mühür, Kerasousta yaayan Konstantinosun hypatos
(konsül) unvann sahip senatoryal snftan bir ahs olduunu
göstermektedir.
8.David Kaziotes hypatos (11. yüzyl sonu/12. yüzyl ba)
Envanter no: 8 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü:
Çap:
26.50 mm. Kalnlk: 3.95 mm. Arl: 11.70 gr. Paraleli: - Yayn: -
Yaynlanmam.
Ön yüz: Üç satr yazt. .κΕC|κΕπΕ|δΑδ. Çizgi bordür.
Açlm: Θ(ενη)θε ζθπε Γα(π)δ
Fig. 8a (ön yüz) Fig. 8b (arka yüz)
Arka yüz: Üç satr yazt. Vπ τ|Οτ κ ι τ. Çizgi bordür.
Açlm: πην (sic.) η Κ(α)δηη()
Anlam: Theotokos, hypatos David Kaziotesi koru!
Söz konusu mühür, Kerasousta yaayan Davidin 49
11. yüzylda onursal
bir unvana dönümü olan hypatos (konsül) unvan bahedilmi kent
elitine
mensup bir ahs olduunu göstermektedir.
49 Söz konusu mühürdeki yaztn okunmas ve kronolojisi konusundaki
uzman görüü ve
tavsiyeleri için Doç. Dr. Alexandra Wassiliou-Seibta ve Dr.
Christos Malatrasa ükran
borçluyum.
Envanter no: 9130 Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma.
Ölçüsü:
Çap: 22.50 mm. Kalnlk: 5.19 mm. Arl: 13.40 gr. Paralelleri:
Zacos
koleksiyonu; Tarsus Müzesi (no: 976-43-1); Ermitaj Müzesi (M-7826
ve M-
7849/ yaynlanmam); Özel koleksiyon (Berlin); VCoins Müzayede evi.
Yayn:
Zacos-Veglery, a.g.e., no: 1359 (550-650 yllar arasna
tarihlenmektedir);
https://www.vcoins.com/en/stores/gert_boersema/25/product/kosmas_illoustrios
__byzantine_lead_seal_c_ad_550650/548533/Default.aspx (18.02.2021);
Paul
Speck – Claudia Sode, Byzantinische Bleisiegel in Berlin, C: II,
Bonn 1997, no.
459 ve no: 460 (her iki mühür de 6.-7. yüzyla
tarihlenmektedir).
Yaynlanmam.
Ön yüz: Haç eklinde monogram. κΟCμ nci bordür.
Fig. 9a (ön yüz) Fig. 8b (arka yüz)
Arka yüz: Blok monogram. Illustriu. Her bir bolukta (dört adet)
birer
yldz motifi.
Mühür, ön yüzünde Yunanca arka yüzünde Latince kullanldndan
Bizans imparatorluunun erken dönemlerinde kullanlan çift dilli
mühürlerden 50
biridir. 51
unvann tayan,
50 Bkz. Zacos-Veglery, a.g.e., s. 549-704. 51 Bu mührün
paralellerinin tespitinde, arka yüzdeki monogramn okunmasnda ve
tarihleme
konusundaki profesyonel görülerini benimle paylat için monograml
mühürler üzerine
deerli bir uzman olan Dr. Robert Feinda minnettarm. 52 llustris ya
da illoustrios (ç. illustrioi), geç Roma mparatorluk döneminde
senatörlere
verilen en yüksek unvan. Daha erken devirlerin Roma dünyasnda
belirsiz bir sfat olarak
kullanlan bu terim, 4. yüzyln son çeyreinde daha net bir teknik
anlam kazanmtr. lk
olarak, praefectus praetorio (eyalet valisi), praefectus urbi (kent
valisi), magister militum
(ordunun bakomutan), konsüller ve patrikios onursal unvanna sahip
yüksek rütbeli
görevlilere ve nihayetinde tüm senatörlere verilmitir. 6. yüzylda
bu sfat tayan snfn en
önemli üyeleri, baz malî yükümlülüklerden muafiyetin yan sra bir
takm törensel
ayrcalklar elde etmilerdir. Terim, 7. yüzylda kullanlmaya devam
etmitir. Bkz. Guilland,
Recherches, C: I, s. 66-67. Nitekim Bizans bakentinin yetitirdii
ünlü teologlardan tirafç
baz malî yükümlülüklerden muafiyetin yan sra baz seremonial
ayrcalklar
bahedilmi bir elit snfn varlna delalet etmektedir.
10.Konon patrikios (7. yüzyl)
Etüdlük. no: 3 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü:
Çap:
26.84 mm. Bordür çap: mm Kalnlk: 5.20 mm. Arl: 16.10 gr.
Paralel(ler)i:
Zacos koleksiyonu. (Bu koleksiyonda bu mührün iki benzerinin daha
bulunduu
belirtilmektedir) Yayn(lar): Zacos-Veglery, a.g.e., C: I, no:
899.
Yaynlanmam.
Açlm: Κλωλνο παηξηθνπ
Söz konusu mühür, Kerasousta 7. yüzylda Pontus Polemoniacus
eyale-
tinde görevli olan ve patrikios 53
unvanna sahip olmas dolaysyla önemli bir
mevkideki tara memurunu iaret etmektedir.
Maximos (ykl. 580-662), bir mektubunda muhatabna
“κεγαινπξεπζηαηνοΙιινζηξηνο/
muhteem illustris” diye hitap etmektedir. Bkz. Maximos Confessor,
Opera Omnia,
Patrologia Graeca, C: XCI, ed. Paul Migne, Paris 1865, col. 644D.
9. yüzyla tarihlenen
Aziz Dimitriosun Mucizeleri adl tarihsel kaynak “illustrioi” olarak
tanmlad bir gruptan
bahsetmektedir. Bkz. Les plus anciens recueils des miracles de
Saint-Demetrios et la
penetrations des Slaves dans les Balkans, C: I, ed. Paul Lemerle,
Paris 1979, s. 161-165.
Hem hukukî hem de hagiografik metinlerin (11. yüzyla kadar)
protospatharios unvanna
eit gösterdii illustris unvan Taktikonlarda görülmemektedir. Bkz.
Αληληνο ηγαιο,
“Νηθηα αξρηεπηζθπνπ Θεζζαινλθεο, εηο ηα ζακαηα ηνπ Aγνπ. Γεκεηξνπ,”
πεηεξο
ηαηξεαο Βπδαληηλλ Σπνπδλ, C: XII, Aζλα 1936, s. 355.12-13; Albrecht
Berger,
“Illustris,” Realencyclopädie, C: IX, Stuttgard 1914, s. 1070-1085;
ODB, C: II, s. 986-987. 53 Patrikios (παηξθηνο, ç. παηξθηνη), 5.
yüzyl tarihçisi Zosimosa göre, I. Konstantinos
döneminde (324-337) yaratlan ve herhangi bir makama karlk gelmeyen
onursal bir
unvandr. mparatorun en yaknlarna ve çocuklarna verilirdi.
Protokolde praefectus
praetorionun (eyalet valisi) dahi üstündeydi. Bkz. Zosimos, a.g.e.,
s. 98.5-18. II. Theodosios
(408-450), nüfuzlarn krmak istedii sarayl hadmlardan bu unvan
almaya çalmtr. 7.
yüzyldan itibaren önemini kaybetmitir. 11. yüzylda magister
unvanndan sonra gelmek-
teydi ve yüksek dereceli memurlara verilmekteydi. mparatorluun Bat
yarsnda büyük
692 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
11.oannes stratelats (7. yüzyl)
Envanter no: 9126 Bulunduu yer: Bilinmiyor. Satn alma. Ölçüsü:
Çap:
23 mm. Kalnlk: 5.52 mm. Arl: 11.90 gr. Benzeri: Dumbarton
Oaks
koleksiyonu (BZS.1947.2.263). Yayn: - Yaynlanmam.
Ön yüz: ki satr yazt. +|ιΩ ν|νΟV +. Çelenk bordür.
Açlm: ωλλνπ
Ön yüz: ki satr yazt. .Cτρ τηλ τΟV. Çelenk bordür.
Açlm: + ηξαηειηνπ
Anlam: Stratelats oannesin (mührü)
Söz konusu mühür, oannesin 7. yüzyl hiyerarisinde düük seviyede
bir
rütbe olan stratelats 54
seviyesinde bir asker olduunu göstermektedir.
önem atfedilen patrikios unvan, Douda I. Justinianos (527-565)
döneminde tüm önemli
görevlilere bahedildiinden sradanlamtr. 9. ve 10. yüzyla ait
Taktikonlarda anthypatos
ile protospatharios unvanlar arasnda yer almaktayd. 8.-10. yüzyllar
arasnda en önemli
vali ve generallere bahedildiinden önemini korumutur. Philotheos
Kleterologionunda
(899) patrikios unvan verilen hadmlarn strategoslarn bile üzerinde
bir mevkide olduu
görülmektedir. Unvan sembolü, fildiinden yaplm bir tablet idi.
1100lü yllardan itibaren
ortadan kalkmtr. ODB, C: III, s. 1600. 54 Stratlates (ζηξαηειηεο),
Geç Roma mparatorluk devrinde iki farkl anlama gelmekteydi.
lki ve Latince magister militum (general) unvannn Yunanca karl idi.
kincisi I.
Justinianosun 90 numaral Novellasndaki apo eparchona denk gelen
mütevaz bir onursal
unvandr. Bu mevkide, stratelates terimi genellikle 6.-8. yüzyla ait
mühürlerde, bazen
notarios, kommerkiarios, kourator, koms gibi görece düük mevkilere
göre “izole edilmi”
bir onursal unvandr. 7.-8. yüzyllarda mühürler üzerinde sklkla
(baka unvanlarla birlikte
kullanlmadan) tek bana görülmektedir. Stratlats, 9. yüzyl
kaynaklarnda profesyonel
ordu birliklerine bal herhangi bir asker idi. 10.-11. yüzyllarda
Bizans ordusu, Dou ve
Bat ordularndan olumaktayd. Bu nedenle iki tane stratlats söz
konusuydu ve unvan,
Dou ordusunun bakomutan (ζηξαηειηεο ηο λαηνιο) ve Bat ordusunun
bakomutan
(ζηξαηειηεο ηο Γζεωο) anlamnda kullanlmaktayd. Thema sistemi
kurulunca
stratlatsin yerini strategos almtr. Bkz. Schlumberger, a.g.e., s.
366-367; Oikonomides,
a.g.e., s. 292, 296 (unvan), s. 322 (general); ODB, s. 1965.
Strateletesin komutas altndaki
kuvvetler tagma (ç. tagmata) veya phalanx (θιαγμ) adlaryla anlan
seçkin askeri
birliklerdi. Bardas Phokas, isyan plann “en bata stratetelateslerin
tagmasna”, Rossanolu
Neilosun Vitasnda en düük rütbeli bir subay olarak bahsi geçen
stratlatelates
Polyeuktosa aktarmtr. Bkz. Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum,
ed. Hans Thurn,
Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 2021; (30): 671-704 693
12.oannes episkopos (6. yüzyln ikinci yars-7. yüzyln balar)
Envanter no: 9129 Bulunduu yer: Giresun civar. Satn alma
Ölçüsü:
Çap: 19.70 mm. Bordür çap: mm Kalnlk: 5.56 mm. Arl: 19.70 gr.
Paraleli: - Yayn: - Yaynlanmam.
Fig. 12a (ön yüz) Fig. 12b (arka yüz)
Arka yüz: Üç satr yazt. .κ..|...ι Α|ννηΕπιC|κΟπ Çelenk
bordür.
Açlm: K[(ξη)εβ(νζ)ε] ωλλπηζθπ
Kerasous ya da Kerasounta, Notitiae Episcopatuum gibi baz
kaynaklarda,
5. yüzyldan bamsz bir metropolis haline geldii 12. yüzyln sonlarna
kadar
Neokaisareia (Niksar)ya bal bir yardmc piskoposluk (suffragan)
merkezi
idi. 55
Bilinen ilk Kerasous piskoposu, 431 ylnda Ephesosta toplanan
konsile
katlan Gregoriostur. 56
451 ylnda Khalkedonda toplanan konsilin kaytlar
Berlin-New York 1973, s. 315.92; Vita S. Nili Junioris, Patrologia
Graeca, C: CXX, ed.
Paul Migne, Paris 1864, s. 101B. Preslav (Bulgaristan)da bulunan
bir yaztta bir rütbe ya da
askerden ziyade bir idareci sfatyla bahsi geçen stratelates
Alyatesin durumu konuyu
karmak hale getirmektedir. Bkz. Veselin Ivanov Beševliev
Spätgriechiche und spätlateinische
Inschriften aus Bulgarien, Berlin 1964, no. 254; Guilland,
Recherches, s. 385-392; Bury,
a.g.e., s. 23-24; Oikonomides, a.g.e., s. 332; Stratlats mühürleri
için bkz. Seibt-Wassiliou,
a.g.e., s. 333- 339. 55 ODB, s. 1123; Bryer – Winfield, a.g.e., s.
126-134; Thomas Alan Sinclair, Eastern Turkey:
An Architectural and Archaeological Survey, C: II, London
1987-1990, s. 111-115; Vitalien
Laurent, Le corpus des sceaux de l'Empire byzantin, C: V/3, Paris
1972, s. 87-88. 56 ACO, I.I.III, s. 35; Michel LeQuien, Oriens
Christianus in quatuor patriarchatus digestus
quo exhibentur ecclesiae, patriarchae caeterique praesules totius
orientis, C: I, Paris 1740,
s. 513; Pius Bonifacius Gams, Series episcoporum Ecclesiae
Catholicae, Georgius Josephus
Manz, Ratisbonae 1873, 442, no. 3; Raymond Janin, “Cerasonte”
Dictionnaire d’Histoire et
de Géographie Ecclésiastiques (DHGE), C: XII, Paris 1953, col. 155;
Giorgio, F. Fedalto,
Hierarchia Ecclesiae Constantinopolitanae: series episcoporum
ecclesiarum christianarum
orientalium, C: I, Padova 1988, s. 70.
694 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
Gratianos/Gratidianosun Kerasous piskoposu olduunu belgelemektedir.
57
Theophylaktos, 680/681 ylnda Konstantinopoliste toplanan
Quinisextum
Konsilinde kenti temsil etmitir. 58
Narses, 691/692 ylndaki Trullo Konsiline, 59
oannes, II. Nikaia Konsiline (787), 60
Agathon, 879 ylndaki Konstantinopolis
mtr. 62
ait bir mühür (BZS.1951.31.5.3100), Leon adl bir ahs Kerasous
piskoposu
olarak göstermektedir. 63
Historia Ecclesiastica adl eserinde Patrik Michael Kerularios
(1043-1059)
dönemindeki piskopos tayinleri srasnda Michael adl bir ahsn
Ankyra
(Ankara)dan Kerasousa piskopos olarak tranfer edilerek
derecesinin
düürüldüü kaydedilmektedir (εο Κεξαζνληα κεηαηζε, θα ην ζξλνπ
αηο
γθξαηο γεγνλο πνβηβαζζεο). 64
piskoposluk makam iken, bu tarihten itibaren kendisine bal
piskoposluklarn
olmad bir metropolitlik makamna dönümütür. 65
Kerasous metropolitleri
Niketas 1082
Piskopos Petrosun
ad 1143/1144 tarihinde bakentte toplanan bir konsil kaydnda
geçmektedir (
57 ACO, II.III.II, s. 162; II.V, s. 79; Pius Bonifacius Gams,
a.g.e., no. 3; LeQuien, a.g.e., s. 513;
Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70. 58 Giovanni
Domenico Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio,
C: XI,
Florentia 1765, col. 680; Pius Bonifacius Gams, a.g.e., no. 3;
LeQuien, a.g.e., s. 513-514;
Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70. 59 Giovanni
Domenico Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima collectio,
C: XII,
Florentia 1766, C: XII, 1766, col. 1000; Pius Bonifacius Gams,
a.g.e., no. 3; LeQuien, a.g.e.,
s. 514; Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70. 60 Mansi,
a.g.e., C: XII, Florentia 1766, col. 392; Pius Bonifacius Gams,
a.g.e., no. 3; LeQuien,
a.g.e., s. 514; Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70 61
Mansi, a.g.e, C: XVIIA, Venetia 1772, col. 376C; Fedalto, a.g.e.,
s. 70. 62 Mansi, a.g.e., C: XVII, 1772, col. 376; Pius Bonifacius
Gams, a.g.e., no. 3; LeQuien, a.g.e.,
s. 514-515; Fedalto, a.g.e., s. 70. 63 McGeer-Nesbitt-Oikonomides,
a.g.e., no. 34.3. 64 Bkz. LeQuien, a.g.e., s. 516; Pius Bonifacius
Gams, a.g.e., no. 3; Venance Grumel-Jean
Darrouzes , Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople,
C: I, Fasikül II-III, Les
Regestes de 715 à 1206, Paris 1989, no. 1126; Fedalto, a.g.e., s.
70. 65 Jean Darrouzès, Notitiae Episcopatuum ecclesiae
Constantinopolitanae, Texte critique,
introduction et notes, Paris 1981: (piskoposluk) Notitia 1 (235.
srada); Notitia 2 (297.
srada); Notitia 3 (347. srada); Notitia 4 (252. srada); Notitia 7
(316. srada); Notitia 9 (196.
srada); Notitia 10 (238. srada); Notitia 13 (243. srada); Notitia
20 (47. srada);
(metropolitlik) Notitia 11 (67. srada), Notitia 12 (65. srada);
Notitia 13 (775. srada);
Notitia 15 (65. srada); Notitia 16 (65. srada); Notitia 17 (77.
srada); Notitia 18 (77. srada);
Notitia 19 (85. srada); Notitia 20 (47. srada); Notitia 21 (44.
srada); (Kerasounta adyla)
Notitia 7 (316. srada), Notitia 18 (77. srada) 66 LeQuien, a.g.e.,
s. 515-516; Βεο, a.g.m., s. 255-262; Janin, a.g.e., col. 155; ODB,
s. 1123. 67 Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70.
Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 2021; (30): 671-704 695
κεηξνπνιηεο Κεξαζνληνο Πηξνο). 68
geçmektedir. 69
10.-11. yüzyllara tarihlenen bir mühür, Gregorios adl bir rahibi,
kent
piskoposu olarak göstermektedir. 70
Ankyra metropoliti olan Michaelin Kerasous cemaatinin dini liderlii
sorumlu-
luunu da üstlendiini kantlamaktadr. 71
Ad bilinmeyen bir mevkida, mpa-
rator II. saakios Angelosun (1185-1195 ve 1203-1204)un emriyle
gerçekleen
bir piskoposlar toplantsna ait kaytlarda katlmc olarak
görülmektedir. 72
1224-
1225 yllar civarna tarihlenen bir baka mühür, kentin ad belli
olmayan bir
piskoposuna aittir. 73
tarihinde Kerasous piskoposu olarak konu edilmektedir. 75
1393/1394 tarihli bir
baka belge, Achilleas adl bir baka piskoposunun varlnn kantdr.
76
Kallistosu 1483 ylnn Ekim aynda Kerasous piskoposluk makamnda
buluyoruz. 77
baland 1703 ylna kadar bir Rum Ortodoks metropolitinin makam
yeri
olmaya devam etmitir. 78
Giresun Müzesinde bulunan mühür sayesinde Kerasous kentinde
piskopos 79
olarak görev yapm rahiplerin listesine oannesin ismi de
eklenmelidir.
68 Leo Allatius, De Ecclesiae Occidentalis atque Orientalis
perpetua consentione, C: II,
Cologne 1648, 12, col. 688; Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto,
a.g.e., s. 70; Venance Grumel, Les
Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople, C: I, Fasikül
III, Paris 1947, no. 1015. 69 Janin, a.g.e., col. 155. 70 Laurent,
a.g.e., no: 1733; Janin, a.g.e., col. 155. 71 Grumel – Darrouzès,
a.g.e., C: I, Fasikül II-III, no: 1126. 72 LeQuien, a.g.e., col.
516. 73 Vitalien Laurent, Les Regestes des Actes du Patriarcat de
Constantinople. IV. Les Regestes
de 1208 à 1309, Paris 1971, no. 1236; Fedalto, a.g.e., s. 70. 74
Basileios Athanasios Mystakides, “Δπηζθνπηθν θαηινγνη” Δπεηεξο
Δηαηξνπ Βπδαληηλλ
Σπνπδλ, C: XI, 1936, s. 182. 75 Jean Darrouzès, Les Regestes des
Actes du Patriarcat de Constantinople. C: I, Fasikül: VI.
Les Regestes de 1377 à 1410, Paris 1979, no. 2778. 76 Darrouzès,
a.g.e., no. 2959; Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70.
77 Janin, a.g.e., col. 155; Fedalto, a.g.e., s. 70. 78 Speros Jr.
Vryonis, The Decline of medieval Hellenism in Asia Minor: and the
process of
Islamization from the eleventh through the fifteenth century,
Berkeley, 1971, 449, not. 13. 79 Episkopos (πζθνπνο) ya da
piskopos, Bizans kilise hiyerarisinde her bir eyalette
(provincia) birden fazla sayda bulunan piskoposluk bölgelerinde
(episkope) (πζθνπ)
ruhban snfnn disiplini (episcopalis audentia), doktrin meseleleri
yan sra yetki alanndaki
ruhban ve cemaatin idaresiyle ilgili her konuda en yetkili ve en
yüksek rütbeli rahiplere
verilen makam unvandr. Episkop ise episkopos makamn tarif etmek
için de kullanlan bir
terimdir. Piskopos, bölgesindeki cemaatin ve kendisine tabi
chorepiskopos ad verilen daha
düük rütbeli rahiplerin üstünde proedros (bakan) ve archiereus
(barahip) statüsünde olsa
da yetki alan eyaletin bir parças olduundan eyaletin en büyük kenti
olan metropoliste
(κεηξπνιε) oturan daha yüksek rütbeli bir piskopos olan metropolite
(κεηξνπνιηεο)
balyd. Bölgesindeki cemaatin bakan anlamnda piskoposluk olgusunun
en erken tan
Antakyal Aziz gnatios (yaklak 100 yl)tur ve piskoposu kilise
birliinin kayna ve
merkezi olarak tanmlamaktadr. Makama çk, esasen onu kutsayarak
atayan metropolit
696 Journal of Black Sea Studies: 2021; (30): 671-704
13.Amphilochios monachos (11. yüzyl)
Envanter no: 7 Bulunduu yer: Giresun civar. stirdat. Ölçüsü: Çap:
26.5
mm. Bordür çap: mm Kalnlk: 3.95 mm. Arl: 11.70 gr. Paraleli: -
Yayn: -
Yaynlanmam.
Ön yüz: Bakire Meryem büstü, cepheden, orans, haleli. Gösünde
madalyon içinde bebek say tutuyor. Sigla: –ΘV: Μεηξ Θεν. Çift
sra
inci bordür.
Arka yüz: Dört satr yazt. Çift sra inci bordür.
+ Θκe|βΟηΘΕι|ΑμΦιλΟ|ΧιΟΑ Χ
Açlm: Θ(ενη)θε βνζεη κθηινρν (sic.) κνλαρ
Anlam: Theotokos, monachos (kei) Amphilochiosa yardm et!
tarafndan onaylanrd (II. Nikaia/znik Konsili, Kanon 3). Bkz. ACO
II, 1: “ θαλλ νηωο
δηαγνξεεη ζηε λ καη θζηεη ηλ παξρηλ η θξνο ρεηλ ηλ ηο κεηξνπιεωο θα
αηλ
θαζηζηλ πληαο ηνο π ηλ αηλ παξραλ ληαο πηζθπνπο [Böylece kanon
(kilise
yasas), eyaletlerin her birinde iktidarn, eyaletin tüm
piskoposlarna bakanlk eden
metropolisin bana ait olduunu ilan eder.]” Olaanüstü durumlar dnda
ömürlerinin
sonuna kadar görevlerinin banda olmalar beklenirdi. Piskoposluk
bölgesindeki tüm dinî
mülkler, hayr kurumlar ve hastaneler piskoposun kontrolü altndayd;
ancak esasen b