Post on 24-Mar-2020
KADiR-BiLLAH
me isteğine muhalefet etmiş, bunun üzerine Şiiler' e nakib unvanı taşıyan dini bir reis tayin edilmiştir (İbnü ' l-Cevzl, IX, 85) . Bir taraftan Abbas! hakimiyetini eski günlerine döndürmeye gayret ederken
· diğer taraftan Sünnlliği hakim kılmaya
çaba göstermiştir. Bu konuda kaleme alınan er-Risfı1etü '1 -Kiidiriyye (el-Uşul)
adlı eser ona nisbet edilmektedir. Bu eserde usule dair hadis imamlarının tertibi esas alınarak ashabın faziletlerinden bahsedilmiş. Ömer b. Abdülazlz'in üstünlükleri dile getirilmiş , Kur 'an ' ın mahiQk olduğuna inananların ve Mu'tezm görüşü benimseyenlerin f ikirlerinin yanlışlığı ispat edilmeye çalışılmıştır. Eserin cuma günleri Mehdi Camii'nde ilim halkaların
da okunduğu kaydedilmektedir (Hatlb , IV, 37). Halife divanlarında oluşturulan, tamamı it ikadl konularla ilgili bazı eserler de Kadir-Billah'a nisbet edilmektedir. Şerif er-Radi tarafından yazılan bir şiire kızan Kadir-Billah 402'de (1011-12) Bağdat'ta Sünni ve Şii alimleri toplamış.
bu alimler, Fatımller'in Hz. Fatıma'ya varan neseplerinin sah ih olmadığına dair karar almışlar ve kadılar huzurunda bu kararı tescil etmişlerdir. Halife408 (1017-18) yılında Mu'tezile fakihlerinden tövbe etmelerini, eski görüşlerinden vazgeçmelerini istemiş, onlar da görüşlerinden vazgeçtikleri ni, Sünnlliğe muhalif bir şey söylemeyeceklerini belirterek bu husus u yazılı olarak beyan etmişlerdir(ibnü'l-Cevzl, IX, ı 55). 420'de (1029) toplanan divanda Ka dir- Billah tarafından derlenen ve içerisinde öğütler, mev'izalar. Basralılar'ın görüşlerinin açıklamaları , bid'atçı
lara reddiyelerle Kur'an'ın mahiQk olduğunu söyleyenter in fasıklığı vurgulanan bir bildiri okunmuş, divanda bulunanlardan, dinlediklerinin içeriğine katıldıkları
na dair yazılı bir belge alınmıştır (a.g.e., IX, 223-224) . Maverdi e1-İ]fnfı', KudQrl' e1-Mul;)taşar ve Abdülvehhab b. Muhammed el-Malik! e1-Mul;)taşar adlı eserlerini Ka dir- Billah'ın isteği üzerine yazarak kendisine takdim etmişlerdir (Yakut, XV, 54). Ali b . Said ei-İstahrl'nin de onun isteğiyle Batınlliğe bir reddiye yazdığı kaydedilmektedir (İbnü ' l-Cevzl, IX, ı 34) . Kactir-Billah dönemi, Maverdi ve İbnü'I-Ferra gibi alimterin hilafet kavramı üzerindeki çalışmaların yoğunlaştığı devir olması bakımından da önemlidir. Maverdl'nin, ünlü eseri e1-AJ:ıkfımü's-su1tfıniyye'yi Kactir- Billah'ın isteği üzerine kaleme aldığı rivayet edilmektedir (M. Abdülkadir Ebu Faris, s. 521-523).
128
BİBLİYOGRAFYA :
G. Le Strange. Baghdad During the Abbas id Caliphate, Oxford 1924, s. 125; Şerif er-Radi, Dfuan, Beyrut, ts . (Daru Sadır), ı, 546-549; ll, 576; Hatlb, Tarfi)u Bagdad, ı, 101, 110; lll, 93, 232; IV, 37, 320; V, 88; VIII, 80; Xl , 79; Nizamülmülk. Siyasetname(Köymen), s. 193-194, 201-202; RGzraveri, Zeylü Tecaribi'l-ümem (nşr. H. F. Amedroz), Kahire 1334/1916, lll, 202, 206-208, 250, 305, 311 ; İbnü'I-Cevzi. el-Munt~am (nş r. Süheyl Zekkar). Beyrut 1995, IX, 7 -245; Yaküt, Mu'cemü'l-üdeba', XV, 54-55; İbnü'I-Eslr, el-Kamil (tre. Abdülkerim Özaydın ), İstanbul 1987, IX, 48, 59-60, 71-320; Fas!, el-'i/f,:dü'ş-şemfn, lll, 342; C. E. Bosworth, The Ghaznauids, Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran: 994-1040, Edinburg 1963, s. 28-29, 46, 52-54, 130, 150, 180, 182; Mafizullah Kabir, The Buwayhid Dynasty of Baghdad, Calcutta 1964, s. 195-196; V. V. Barthold, Moğol istilasına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız). İstanbul 1981,s.286,290-291,301,306;M . Abdü~
kadir EbG Faris, el-19içlf Ebu Ya'la el-Ferra' ue kitfıbühu el-AI;ıkamü 's-sultaniyye, Beyrut 1403/1983, s. 521-523; K. V. Zettersteen, " Ka dir Billah", iA, VI, 49-50; D. Sourdel, "al~adir-Bi'llah", E/2 (İng . ). IV, 378-379.
li! MusTAFA SABRi KüçüKAşcı
~ - o A ~
L
KADIRI, Abdüsselam b. Tayyib ( \.Ş)~IA!I ..,_.;;w ı .:i I":IWI~)
Ebu Muhammed Abdüsselam b. et-Tayyib b. Muhammed ei-Hasenl
ei-Kadirl el-Fas! (ö. 1110/1698)
Ensab alimi, edip ve şair. _j
1 O Ramazan 1 OSB'de (28 Eylü l 1648) Fas'ın Fas (Fez) şehrinde doğdu . Hz. Hasan ve Abdülkadir-i Geylani neslindendir. Ataları Moğol istilasından (656/1258) sonra Bağdat'tan Endülüs'e, X. (XVI.) yüzyılın başlarında da Fas'a göç etmişlerdir. Dedesi fakihti ; kardeşi Muhammed nahiv, belagat, fıkıh, hadis alimi ve mutasawıf, oğullarından Kasım da fakih, Tayyib ise mutasawıftı .
Abdülkadir el-Fas! ile oğulları Muhammed ve Abdurrahman, Ebu Ali ei-YQsl, Muhammed ei-Arabl ei-Fiştan. Ebü'I-Abbas Ahmed b. Abdullah Ma'n ve Muhammed b. Ali ei-Filal1'den (ed-DilaT) Arap dili ve edebiyatı. belagat, kıraat. tefsir, hadis, fıkıh , tasawuf, aruz, mantık gibi çeşitli alanlarda ders alan Kadirl şiirde ve nesirde ileri bir düzeye ulaştı. Daha sonra kendini ensab ilmine vererek çalışmalarını özellikle Haşimoğulları ile onların bir kolu olan Hz. Ali eviadı üzerinde yoğunlaştırdı.
Kadirl. hayatının sonlarına doğru zamanın Filali Hükümdan Mevlay İsmail b.
Muhammed'in isteği üzerine, kendisine isyan eden oğlu Muhammed'in itaatini sağlamak için SGsülaksa'ya gitti. Öğrencisi olan Muhammed'in isyanının sona erdirilmesinde önemli rol oynadı. 13 Reblülewel 111 O' da (19 Eylül 1698) Fas'ta öldü ve üstadı Ahmed el-Yemeni'nin türbesi yanına defnedildi. Başta hocaları ve öğrencileri olmak üzere birçok kimse tarafından övülen Kadirl çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Ebu Abdullah ei-Mesnavl. Ebü'I-Abbas ei-Vicarl, Muhammed b. Abdüsselam ei-Bennanl, İbn Zakur ve İbn Rahhal bunlar arasında zikredilebilir. Neşrü'1-me§fıni ve e1-İ1ti]fatü'd-dürer müellifi tarihçi Muhammed b. Tayyib elKadiri onun torunudur.
Eserleri. Değişik alanlarda çalışmaları
bulunan Kadirl'nin çoğu manzum olan eserleri, günümüzde Fas'ta yaşayan t orunları ile akrabalarının elinde ve Fas'ın bazı kütüphanelerinde mevcuttur. Başlı
ca eserleri şun lardır: 1. e1-Ma]fşadü '1-AJ:ımed (fi't-ta'rif bi-seyyidina İbn 'AbdilLah Af:ımed). Şeyh i Ebü'I-Abbas Ahmed b. Abdullah Ma'n'ın tarikat silsitesiyle Şazeliyye silsite ve koliarına dairdir (Rabat 1351 ). Z. ed-Dürrü's-seni ii (ba'zıl?ikri) men bi-Fô.s min eh1i'n-nesebi('l-beyti)'1-ljaseni. Fas'ta Hz. Hasan'ın soyundan gelenler ve özellikle İdrlsller'in meşhur şahsiyetleri hakkındadır (Fas 1303,
1308). 3. e1-İşrfıt'a1fı nesebi'1-a]ftfıbi'lerba'ati'1-eşrfıf. Abdülkadir-i Geylani. Abdüsselam b. Meşlş. Ebü'I-Hasan eş-Şazeli
ve Muhammed b. Süleyman ei-CezQII'nin tarikat silsileleriyle ilgili olan eser manzume olup ilk eser le birlikte basılmıştır (Fas 1308). 4. e1-'Artü'1-'fıtır ii-men bi-Ffıs min ebnfı'i'ş-Şeyl;) 'Abdil]fiidir (Cezayir 1906)
Katiiri'nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Na?mü Mul;)taşari's-Senusi (fi'Lmantık) (Muhammed b. YOsufes-SenGsl'nin eserinin manzum hale getirilmiş şekli; Rabat, ei-Hizanetü'l-amme, nr. 423, 538/
4). İ]J.kfımü'1-ma'ruf min a]fkfımi'?-?Uruf (Rabat, ei-Hizanetü'l-amme, nr. 522/1).
Matla'u(Metali'u) '1-işrfı]f (fi nesebi'ş-şürefa'i'l-varidin mine'l-'lrak), Esne'1-Merfı]fi fi'n-nesebi'1- 'Irfı]fi, Mevfı]fıfu 'tta'rif li-men yünseb bi-Ffıs ile 'n-nesebi'ş-şerif, Şeceretü 'ş-şüreffı'i'1-Kadi
riyyin, Na?mü Kavfı'idi'1-i'rfıb, e1-Cevfıhirü'1-Mantı]fıyye, Na?mü '1-cevfıhir (min nesebi Beni Tahir), Tu]J.fetü'n-nebih (bi-nesebi Beni Tahir ve Beni Şebih), İgii§etü'1-1ehffın bi-esfınidi ü1i'l-'irffın, e1-Fehrese, Divfın (müellifin eserleri ve bunların yazma nüshaları için bk. Ka diri,
el-iltil~atü 'd-dürer, s. 275-28 I; Brockelmann, ll, 356, 682-683; Abdüsselam b. Abdülkadir ibn Sude, ı-ıı. tür.yer.). Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Fas!, el-Mevridü'l-heni bi-a{Lbari Mevlay 'Abdisselam el-Kiidiri el-lfaseni adıyla bir eser yazm ıştır (Zirikll, IV, 6).
BİBLİYOGRAFYA :
Kadiri, Neşrü 'l-meşanf, lll, 86- ı ı 5; a.mlf .. İltil~a(ü 'd-dürer (nşr. Haşim el-Alevi el-Kasım!), Beyrut 1403/1983, s. 275-28ı; Brockelmann, GAL Suppl., ll, 356, 682-683; Muhammed Davüd. Tarfi)u Tı(van, Tıtvan ı379/1959, 1/3, s. 360-36 ı, 374-377; Zirikli, el-A'lam ( Fethullah), IV, 5-6; Abbas b. İbrahim. el-İ'lam, VIII, 478-48ı; Abdülhay ei-KeWlni, Fihrisü'l-fehilris, 1, ı88- ı 90; ll, 774-775; AbctGsselam b. Abdülkadir ibn SGde. Delilü mü'errii)i'l-Magribi'l-alj:şa, Darülbeyza ı 960, 1, 75, 96 , ayrıca b k. tür. yer.; ll, 3ı5, 3ı6, ayrıca bk. tür. yer.; Fevzi Abdürrezzak, el-Ma(bü'atü 'l-/:ıaceriyye fi'l-Magrib, Rabat ı986, s. ı66; M. Lakhdar. "al-]5:adirt, al-I:Iasanl", EP (ing.), IV, 380. l';i;l .
i!ıııt ! SMAiL DURMUŞ
ı ı KADim, Muhammed b. Tayyib
L
( ..SJ.:ılöJI ~1 ~ ~)
Ebu Abdiilah Muhammed b. et-Tayyib b. Abdisselam el-Hasent
el-Kadirt el-Fas! (ö. 1187/1 773)
Faslı tarihçi. _j
7 Reblülewel 1124 ( 14 Nisan 1712) tarihinde Fas'ta doğdu. Hayatı hakkında bilinenler, İltilsiitü'd-dürer adlı eserinde verdiği bilgilere dayanmaktadır. Hz. Hasan ve Abdülkadir-i Geylani soyundan olan Kadirl'nin ataları Moğol istilası sırasında ( 656/1 258) Bağdat'tan ayrılarak Endülüs'e göç etmişler, Vadlaş (Guadix) ve Gırnata'da (Granada) yerleşmişlerdir. Suranın da düşman eline geçmesi üzerine IX. (XV.) yüzyılın sonlarında Fas'a gitmişlerdir. Kadirl, Fas'ta Muhammed et-Tavüdl b. Talib b. Sude, Muhammed b. Hasan elMasmudl. Abdülmedd b. Ali ez-Zebadl,
Ahmed b. Mübarekes-Sicilmasl, Muhammed b. Abdüsselam el-Bennanl gibi alimlerden ( hocaları için b k. ilti~atü 'd-dürer, s. 449-476) öğrenimini tamamladıktan sonra buradaki Endülüs Camii'nde imamlık
ve hatiplik yaptı. Bir taraftan da öğretimle ve eser yazmakla meşgul oldu. 25 Şaban 1187' de ( 11 Kasım 1773) Fas'ta vefat etti ve BabülfütGh'a defnedildi.
Eserleri. 1. Neşrü'l-meşani li-ehli'l]farni'l-l;adi 'aşer ve'ş-şani. Kuzey Afrika'da 1000-1186 (1592-1772) yılları arasında vefat eden alim, mutasawıf, idareci, edip, şair vb. şahsiyetlerin biyografilerini ihtiva eder. Kuzey Afrika'daki diniilmi müesseseler, siyasi olaylar hakkında da bilgi veren eser. bölgenin dinl-tasavvufi hayatına dair dikkate değer mal u mat ihtiva etmektedir. Neşrü 'J-meşani'nin küçük versiyonunun taş baskısı yapılmış (1-11. Fas ı 3 ı O). büyük versiyonu da Muhammed Hacci ve Ahmed et-Tevfik tarafından neşredilmiştir (I-IV, Ra bat, ı 397-1407/1977- ı 986). Bu neşir ayrıca Mevsu'atü '1- 'dlemi'l-Magrib 'in içinde de tekrarlanmıştır (III-V!, Beyrut 1417/1 996) . Eserdeki tarihi olayların derlend iği Badleian Library'deki bir nüshayı Narman Cigar İngilizce notlarla birlikte yayımlanmıştır (fjauliyyatü neşri'l-meşanf/ Nashr al-Mathanl: The Chronicles, Ra bat I 978; London 1981) . Z. İlti]fiitü'd-dürer ve müstetddü '1-mevd'i?: ve'l-'iber min al].bari ve a'ydni'l-mi'eti'l-l;ddiye ve'ş-şdniye 'aşer. Neşrü'J-meşani'nin ihtisarı suretiyle, ayrıca farklı bazı bilgilerin ilavesiyle kaleme alınan eserin Haşim el-Alevi el-Kasım! tarafından önce araştırma ve değerlendirme kısmı Mu]faddimetü Ki~ tabi İlti]fiiti'd-dürer adıyla (Beyrut I 982). daha sonra da metni (Beyrut ı 983) neşredilmiştir. 3. Leml;atü '1-behceti'l-'aliyye ii ba'zı ehli'n-nisb eti'ş - Şı]fılliye (nşr.
Umberto Rizzitano, Kah i re I 956). 4. el-İklil ve 't-tdc ii teHili Kifdyeti 'l-m iıl;tdc. Ahmed Baba et-Tinbüktl'nin eserinin zey-
Kadirihane Tekkesi'nin cümle kapısı üzerindeki ihya kitabesi
KADiRiHANE TEKKESi
lidir (Rabat, el-Hizanetü 'l-melekiyye, nr. 1897, 3717).
Kadirl'nin diğer eserleri de şunlardır: ez-Zehrü'l-bdsim ii mena]fıbi'ş-Şey{L Sidi Kasım (Rabat, el-Hizanetü'l-amme, nr. 580, ı 778, 23 ı 8); el-Kevkebü'd-davi ii ikmali mu'temedi'r-ravi(Rabat, el-Hizanetü'l-amme, nr. 799); eş-Şavarimü'ltetkiyye ii nühuri ehli'l-]faşideti'l-itkiyye (Rabat. el-Hizanetü ' l-amme, nr. ı 230); Dürretü'l-metalib ii nesebi Beni Ebi Giilib (Ra bat . el-Hizanetü'l-amme, nr. ı 234 ); Te'ali]f 'ala ba'zi'n-na]ft min Cemhereti'l-ensab li'bn lfazm (Rabat, Hizanetü'l-melekiyye, nr. 5716). Kadirl'nin eserleri (müellifinverdiği bir liste için bk. a.g.e. , s. 4 79-480). Selvetü'l-enfas yazarı Muhammed b . Ca'fer el-Kettanl başta olmak üzere Kuzey Afrika' nın din ve kültür hayatı üzerinde çalışan müelliflerin önemli kaynaklarından olmuştur.
BİBLİYOGRAFYA :
Kadiri. Neşrü'l-meşani, neşredenlerin girişi, ı, ı -8; a.mlf .. İlti/!:ii(ü'd-dürer (nş r. Haşim Alevi el-Kasım!). Beyrut 1403/1983, s. 449-490; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 1-14; Hifnavi, Ta'rifü'l-i)alef bi-ricali's-sele{. Beyrut ı402/ı982, 1, 202-203; Brockelmann, GAL Suppl., ll, 687; lzaf:ıu 'l-meknün, ll, 648; AbctGsselam b. Abdülkadir ibn SGde, Delflü mü'errii)i 'l-Magribi 'l-alj:şa, Titvan ı950, s. 96, 602; Muhammed ei-MenGni, el-Meşadirü 'l-'Arabiyye li-tarfi)i'l-Magrib, Darülbeyza 1404/1983,1, 2ı9-22ı, 222,225, 229; G. Deverdun, "al-]5:adirl", EP (ing.), IV, 379;A. Knysh, "al-Qadirt, Muhammed Ibnal-Tayyib", Encyclopedia of Arabic Literature, London ı 998, ll, 627. r.iJ
l!llliJ RIZA KURTULUŞ
ı KAniRi ÇELEBİ
--,
(bk. ABDÜLKADiR HAMIDI ÇELEBİ). L _j
r KAniRi TACI
ı
(bk. TAÇ). L _j
r KAniRiHANE .TEKKESi
--,
İstanbul Tophane'de 1040'ta (1630) tesis edilen,
Kadiriyye tarikatının asitanesi olan tekke.
L _j
Beyoğlu ilçesinin Tophane s~mtinde Kadirller Yokuş u üzerinde yer almaktadır.
Hacı Plrl adlı bir kişi tarafından Kadiriyye'nin Rumiyye kolunun plri Şeyh İsmail Rumi için inşa ettirilmiştir. Cami- tevhidMne merkezli bir külliye olan tesis yüzyıllar içinde çeşitli onarımlar geçirmiş ve yenilenmiştir. Topçubaşı İsmail Ağa'nın
129