Post on 30-Aug-2019
BAKI 2017
ISSN 2409-8817
AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY
AZRBAYCAN RESPUBLKASININ
THSL NSTTUTU
ELM SRLR cild 84, 6, 2017
84, 6, 2017
RESEARCH PAPERS volume 84, 6, 2017
Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutu Elmi urasnn
29 noyabr 2017-ci il tarixli iclasnn (protokol 03) qrar il nr edilir.
Tsisi: Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutu
Elmi srlr 1934-c ildn nr olunur.
Elmi srlr mcmusi Azrbaycan Respublikas dliyy Nazirliyinin
11 iyul 2002-ci il tarixli 23 -li mri il qeyd alnmdr.
Azrbaycan Respublikas Prezidenti yannda Ali Attestasiya Komissiyasnn
qrar il tvsiy ediln nrlr siyahsna daxil edilmidir
Ba redaktor: Akif Abbasov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
Msul katib: lham Cavadov - pedaqogika zr flsf doktoru, dosent
Redaksiya heyti:
Faiq ahbazl filologiya zr flsf doktoru, dosent nvr Abbasov pedaqogika zr flsf doktoru, dosent
Rfiq Qndilov kimya zr flsf doktoru
Qulu Novruzov hquq zr flsf doktoru
Yhya Krimov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
jdr Aayev pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
Oruc Hsnli pedaqogika zr elmlr doktoru, professor, AMEA-nn mxbir zv
Asf Zamanov fizika-riyaziyyat zr elmlr doktoru, professor
mistan Mikaylov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
Frahim Sadqov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
Vidadi Xlilov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
Hmeyir hmdov pedaqogika zr elmlr doktoru
Frrux Rstmov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
Hikmt lizad pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
Ramiz liyev psixologiya zr elmlr doktoru, professor
ntiqam Cbraylov pedaqogika zr elmlr doktoru
Piral liyev pedaqogika zr elmlr doktoru
ahin Tayev pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
Novruz Musayev pedaqogika zr elmlr doktoru
ART, 2017
3 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
MNDRCAT
MUMPEDAQOJ PROBLEMLR
ntiqam
Cbraylov,
Knl Mikaylova
qli mlkiyyt: nzri, pedaqoji aspektlr
8
Evrin liyev Elm, thsil, innovasiya buca: inkafn vhdt modeli 16
Qalib rifov Amerikada n ox ttbiq olunan kurikulum modellri 19
hla lkbrova Thsilin keyfiyyti cmiyytin inkiafnn gstricisi kimi 25
TRBY MSLLR
Xudayar Sultanl Tlblrin ekoloji trbiysi v thsili masir dvrn mhm
tlbi kimi 28
Ltif lkbrova Yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi trbiysind tlim modullarndan istifadnin imkanlar 31
Rxsar liyeva Orta ixtisas mktblrinin tlim v trbiy sistemind tlblrin sosial fallnn formaladrlmasnn smrlilik gstricilri 35
Lal
Allahverdiyeva
deya inam trbiysinin formalamasnda mllimin sritliliyi
v pekarl 40
Rbiy Qniyeva Pedaqoji-psixoloji dbiyyatda tlblrd idrak fallnn
formaladrlmas problemi 45
Eyvaz Mmmdov Tlblrin iqtisadi trbiysinin aktual problemlri 51
Hmid Qasmova xsiyytin ahngdar inkiafnda tkilatlq qabiliyytlrinin
rolu 54
Rxsar Tayeva Mktbqdr thsil mssislrinin valideynlrl birg iinin
hmiyyti 57
lviyy smaylova Yeniyetmlrd mstqilliyin formaladrlmas baxmndan
tlim prosesi v sinifdnxaric iin qarlql laqsi problemi:
mvcud dbiyyatn thlili
62
METODKA: FNLRN TDRS
Mdafi
Mahmudov,
Nizami xliyev,
Arzu liyeva,
Emil Rafiq ziz
Birdyinli funksiyann diferensial hesab blmsinin tdrisind
kontrmisallardan istifad imkanlar v metodlar
67
4 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
blft Plngov,
Aygn zizova
nformatikann tdrisinin masir problemlri 74
Firuz Rzayeva Xarici dillrin tdrisind trcmnin yeri v rolu 78
Qznfr liyev Biologiya fnninin tdrisind Azrbaycann biomxtlifliyinin
yrdilmsi 82
Sadt Abbasova Yeniyetm mktblilrin estetik inkiafnda tsviri incsnt zr
mtalinin rolu v hmiyyti 86
Tran Sadqova,
Sevil Cmilzad
Masir dvrd trbiyinin keyfiyyt gstricilrin veriln
tlblr 89
92
Fatma Quliyeva btidai siniflrd oxunun ifadliliyi 97
Gnay Cbraylova Mktb drsliklri: nnvi v masir pedaqoji yanamada 102
Samir Quliyeva Sz sonunda q, k samitlrinin yazl v tlffz normalarnn
tdrisi 107
Leyla Hsnova Riyaziyyat mlliminin hazrlnda riyazi tfkkr v pedaqoji
funksiyalar. 111
Sbin smaylova Biologiyann tdrisind rollu oyunlardan istifad 116
Ruhan
Xambatova
smin kmiyyt kateqoriyasnn tdrisind agirdlrin nitq
mdniyytinin inkiaf 120
Tahir
Xasmmmdova
ngilis dilind smrli oxu strategiyalar vasitsil oxu
bacarqlarnn tkmilldirilmsi 124
128
Aynur sdova Funksiya anlaynn formaladrlmas 133
Xalid Hsnova,
Natvan
Allahverdiyeva,
Aynur liyeva
Riyazi anlaylarn formaladrlmasnn mntiqi priyomlar
136
Yazgl hmdova Analiz metodunun ttbiqi il msl hlli metodikas 140
Frid Smdova Corafiya fnni agirdlrin tfkkrn inkiaf etdirir 143
Bnv Pirimova dbiyyat fnninin fal tlim sullar il tdrisi 146
lft Adgzlov Test taprqlarnn formas. Testlrd mzmun v formann
dialektik vhdti 149
5 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
Tofiq sgndrov Qrammatik kateqoriyalar v qrammatik formalar 152
Aynur
Zlfqarova
Karbohidrogen molekullarnda kimyvi rabit saylarnn riyazi
ifadsi 159
Tran smaylova Masir drsliklr yeni fnn proqramnn (kurikulum) tlblrin
cavab vermlidir 162
Elin Kazmov Motivasiyann yaradlmasnn agirdin inkiafna tsiri 167
Aygn
Mmmdova
agirdlrin mstqil ilri 170
AGRD NALYYTLRNN QYMTLNDRLMS
Sima smylzad Mxtlif formal drslrd agird nailiyytlrinin
qiymtlndirilmsi 172
PSXOLOGYA V KORREKSYA PEDAQOGKASI
Nural lbiyev Aildaxili mnasibtlrin formalamasnda nsiyyt tiplri v
slublarnn rolu 175
mdad Bayramov Tolerantlq sviyysinin etnik identiklik lamtlrin gr tdqiqi 182
Nail Hseynova Dizartriya zaman artikulyasiyann v motor-oral reflekslrin
formalamasnn pozulmas 192
196
Solmaz Hsnli Uaqlq dvrnn psixo-fizioloji xsusiyytlrinin sosiallamaya
tsiri 202
apay Quliyev Pedaqoji prosesd yetin nslin milli mnlik urunun
formalamasnda tfkkrn rolu 206
Lal Kazmzad agirdlrin koqnitiv bacarqlarn formalamasna mktb
memarlq mkannn tsiri xsusiyytlri 212
Slbi Abasova Monqolizmdn Daun sindromunadk tarixi yol 217
Elmira Nzrova Evd thsil alan xst uaqlarn xsusiyytlri. 223
Elnar smaylova Tlblrin salam hyat trzin mnfi tsir gstrn amillrin
aradan qaldrlmasnda ali pedaqoji thsil mssislrinin rolu v
imkanlar 226
Nrmin
Abdullayeva
Kiik yal mktblilrin tlim faliyyti zaman qarladqlar
tinliklrin sbblri, tzahr formalar v onlarn psixoloji
thlili 231
6 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
Rna Qasmova Mn konsepsiyas v yeniyetmlik ya dvrnd psixoloji
avtoportretin xsusiyytlri 239
Mhrrm liyev Neyrolinqvistik proqramladrmada arzulanan ntic v xsi
ahng anlay 244
Gnay Kazmova,
rf hmdova
Uaqlarda xsi keyfiyytlrin formalamas prosesind
"mllim-agird" mnasibtlrinin thlili 250
Kmal liyeva Autizm Spektr Pozuntusunda yrnm prosesin tarixi bax 255
Raziy Quliyeva Txyyln digr psixi proseslrl qarlql laqsi 259
NFORMASYA KOMMUNKASYA TEXNOLOGYALARININ
THSL TTBQ
Fatma Aayeva Videokommunikasiyalarn distant thsild rolu 263
Bykxanm
Heydrova
Corafiyann tdrisind yeni tdris texnologiyalarnn hmiyyti 271
Minay Sadxova Riyaziyyatn yrdilmsind ttbiqi kompter proqramlarndan
istifadnin zlliklri 274
MKTB V PEDAQOJ FKR TARX
rad mirliyeva Konstantin Dmitriyevi Uinskinin pedaqoji srlrind, hekay
v nallarnda tlim-trbiyy dair fikirlr 276
Tamilla Vahabova XX srin vvllrind Azrbaycan ictimai-pedaqoji fikrind
mnvi-xlaqi trbiy problemi 282
Samir
Mmmdova
Qurani-Krimd xlaq msllrinin qoyuluuna dair professor
Zahid Qaralovun fikirlri 288
Cesim Aksel Azrbaycan-Trkiy elmi-pedaqoji laqlrini rtlndirn
ictimai-siyasi, elmi-mdni mhit (1990-2000-ci illr) 291
Aynur Xlilova M. Kaarnn Divan lti- it-trk srind nitq feillri 296
Drdan liyeva Qurani-Krimd v madddin Nsimi yaradclnda xlaq
trbiysi msllri 300
Prviz Quliyev,
Hkm
Mmmdova
mumthsil mktblrinin fiziki trbiy drslrind hrki
qabiliyytlrin inkiaf n ttbiq olunan mthrrik oyunlarnn
hmiyyti
303
7 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
MLLMNN ZNTHSL
Yusif Babanl Mq v yarlarda emosional grginliklr tab gtirmk
qabiliyyti 306
Talb Paayev Mllim pesi v hyat 310
Zeynb
Mmmdova
Mzmununun smrli realladrlmas dzgn planladrmadan
asldr 315
PEDAQOJ FKR NMAYNDLR
Akif Abbasov Hyatmda mhm iz buraxm dyrli insan 319
Hmeyir hmdov jdr Aayev - 80. Mllim, pedaqoq-alim, jurnalist, air 321
YEN NRLR
Akif Abbasov Mtfkkirlrinin maarifilik ideyalarndan bhs edn kitab327
ntiqam Cbraylov, Knl Mikaylova,
MUMPEDAQOJ PROBLEMLR
QL MLKYYT: NZR, PEDAQOJ ASPEKTLR
ntiqam Cbraylov,
pedaqogika zr elmlr doktoru, professor
Thsil nzriyysi bsinin mdiri,
ART,
E-mail: intiqamcebrayilov@mail.ru
Knl Mikaylova,
ARTI-nin Thsil nzriyysi bsinin
byk elmi iisi,
ART,
E-mail: konulmikayilova@rambler.ru
Ryilr: ped.elm.dok., prof. A.N. Abbasov,
ped.elm.dok., prof. H.H. hmdov
Aar szlr: qli mlkiyyt, sahiblik, idaretm, istifadi, qanunvericilik
: , , , ,
Key words: intellectual property, ownership, management, user, legislation
Azrbaycan Respublikas mstqillik ld
etdikdn sonra lkmizin ictimai-siyasi, mdni
hyatnda kkl dyiikliklrin aparlmas n
geni imkanlar yarand. lk nvbd mstqilliyi-
mizi inkiaf etdirmk, mhkmlndirmk, hqu-
qi dvlt qurmaq, tarixi-mdni irsimizi qorumaq
balca vziflr kimi qarda dururdu. Bunlarla
brabr n mhm msllrdn biri kimi qli
mlkiyytin qorunmas mslsi meydana xd
v bu istiqamtd zruri tdbirlr hyata keiril-
my balad. Bu msl Azrbaycan Respubli-
kasnn Konstitusiyasnda (12 noyabr 1995), son-
rak illrd qbul edilmi dvlt sndlrind,
proqram v konsepsiyalarda, o cmldn Azr-
baycan 2020: Glcy bax inkiaf konsepsiya-
snda, Azrbaycan Respublikasnn Milli iqtisa-
diyyat Perspektivlri zr Strateji Yol Xrit-
sind ox vacib problem kimi z ksini tapd.
Qeyd etmliyik ki, ulu ndr Heydr liyev
qli mlkiyytin qorunmasna xsusi nm verirdi
v onu cmiyytin inkiaf n sas rtlrdn
biri hesab edirdi. Dvltin, c-miyytin qli ml-
kiyyt xsusi nm vermsi bel bir fikri syl-
my sas verir ki, bu gn byyn nsillrd qli
mlkiyyt mdniyytinin formaladrlmasna
byk ehtiyac var. qli mlkiyyt mdniyyti ol-
madan slind insanlarn bu v ya digr mlkiyy-
t, mdni irs, mlaka, qeyri mlaka sahiblik, ori-
jinal yaradclq mhsulu kimi baxaraq qorumas
myyn tinliklr yaradr. Tbii ki, gr hquq-
lar pozulursa, o zaman bu msl qanunla tnzim-
lnir, hquq pozuntularna gr mvafiq qanun
rivsind tdbirlr grlr. Bununla yana ilk
nvbd hr bir vtndan qli mlkiyyt md-
niyytin yiylnmsi, onu drk edrk mli ii-
n ttbiq etmsi vacibdir.
Hr bir mlkiyyt formas xsusidir v bu
xsusilik insanlar arasnda sosial-iqtisadi mna-
sibtlr zmin yaradr. Mlkiyytin obyektlri
- mlkiyyt ola bilck maddi v mnvi varlq-
lardr, subyekti is mlkiyyti xsdir.
Qeyd etmk lazmdr ki, qli mlkiyyt an-
laynn v mvafiq olaraq mlkiyyt hquqlar-
nn yaranmas, inkiaf msllri d maraq do-
urur. qli mlkiyyt termini ilk df qanun-
vericilikd XVIII yzillikd Fransada meydana
glib v mlliflik, patent hquqlarna dair pro-
priyetarlq (xsusi, patentldirilmi, proqram t-
minat) orada formalamdr. Didro, Volter, Hel-
vesti, Russo v digr fransz filosof maarifilri-
nin srlri xsin myi il yaradlm maddi -
yaya v yaradc faliyytdn irli gln yaradc
Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 20178
mailto:konulmikayilova@rambler.ruqli mlkiyyt: nzri, pedaqoji aspektlr
9 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
nticy olan hquqlar qohum hquqlar kimi
laqlndirilmidir [1].
ngilis hquqns . ner 1961-ci ild
dk 11 mlkiyyt hququnu sdlyr: 1. Shib lm hququ nemt zrind
tm fiziki nzrt hququ;
2. stifd hququ nemtin fydl s-
ssini z n istifd etmk;
3. dr etmk hququ nemtin istifd
lunmsn kimin v nec hyt keircyin
qrr vermk;
4. Glir gtrmk hququ nemtin isti-
fd lunmsndn ld lunn nticy shib
lmq hququ;
5. Suverenlik hququ nemti zgninki-
ldirm, istehlk etmk, mhv etmk, dyi-
mk hququ;
6. Thlksizlik hququ nemtlrdn
mhrum lmqdn v rici mhitin vurduu zi-
yndn qrunmq hququ;
7. Nemtin vrsliy verilmsi hququ;
8. Nemtlr shib lmnn mhkmliyi
hququ;
9. Ziynl istifddn mdfi hququ
digr tsrrft gentlrin ziyn vur bilck
frmdn istifdy qd qymq;
10. Czlndrmq frmsnd cvbdeh-
lik hququ yni nemtin brc gr dnilm-
sinin mmknly;
11.Pzulmu hquqlrn brp etdirilmsi
hququ bu, qlq rkterli hquq dlnr [1]. Btn bu sadalanan mlkiyyt hquqlar
qli mlkiyyt zaman da z iqtisadi v h-
quq qvvsini qoruyub saxlayr.
Aradrmalar gstrir ki, bir ox qabaqcl
lklrd qli mlkiyyt anlay ntellektual
mlkiyyt kimi qeyd olunur. ntellektual ml-
kiyyt termini XVIII v XIX yzillikdn istifa-
d olunmaa balanmdr. XX yzillikdn is
geni miqyasda istifad olunmaa balamdr.
1967-ci ild is Stkhlmd mumdny ntel-
lektual Mlkiyyt Tkiltnn (MT) tsis
edilmsi hqqnd knvensiy imzlnmdr. "ntellektual Mlkiyyt" tkilatnn tsis
sndlri il bal hquqlar aadak msllr
zr myynldirildi: 1) dbi, bdii v elmi srlr;
2) artistlrin radio v televiziya ssyazma-
larndak faliyyti;
3) btn sah kflrind insan faliyyti;
4) snaye dizayn;
5) ticart nianlar, xidmt nianlar, kom-
mersiya adlar v tyinatlar;
6) snaye, elm, dbiyyat v incsnt
sahlrind intellektual faliyyt nticsind di-
gr hquqlar [4]. Daha sonra MT-nin faliyyti riv-
sind corafi gstricilr, bitkilrin yeni sortla-
rnn v heyvan cinslrinin, inteqral sxemlr, ra-
dio siqnallar, mlumat bazalar, domen adlar
il bal mstsna hquqlar da myyn olundu
v dqiqldirildi. Bunlar eyni zamanda kom-
mersiya sirri hesab olunur. Dnyann inkiaf etmi lklrind ml-
liflik hquqlarnn qorunmasna dair ciddi nza-
rt vardr v qanunvericilikd d z ksini tapr.
Byk Britaniya qanunvericiliyind 1988-ci ild
Mllif hquqlar, Layihlr v Patentlr (The
Copyright, Designs and Patents), 2002-ci ild
Mllif hquqlar v mt Nianlar (Copyright
and Trade Marks) kimi dyidirilrk mllif h-
quqlarn mdafi edir. Birlmi Kralln qa-
nunlarna sasn mlliflik hquqlarnn pozul-
mas cinayt xarakterli faliyyt daxildir [1]. Texnologiyalarn yksk srtl inkiaf et-
diyi indiki dvrd mllif hquqlarnn qorunmas
daha da tinlmidir. Bu gn internet resurs-
larndan srbst istifad olunmas mlliflik h-
quqlarnn pozulmasna gtirib xarr. AB bu
kimi qanunsuzluqlarn qarsn almaq n P
adresini tyin etmkl v SP (Internet Service
Provider) vasitsil qli mlkiyyt sahibini my-
ynldirm imkan ld etmidir v hal-hazrda
digr lklrd d bu qaydalardan istifad edirlr. BMT-nin xsusi tkilat olan MT
(mumdnya qli Mlkiyyt Tkilat) 184 dv-
lti znd birldirir. Onun inzibati idariliyind
25 konvensiya, 4 beynlxalq mqavil, snaye
mlkiyyti zr 15 v mlliflik hququ il bal
9 mqavil mvcuddur.
qli mlkiyyt mdniyyti msllri
Azrbaycan qanunvericiliyind, o cmldn
Mlki, Cinayt, Prosessual Mclllr v nzibati
Xtalar Mcllsind, Gmrk Mcllsind,
hminin Sahibkarlq haqqnda Qanun, Md-
niyyt haqqnda Qanun, Teatr faliyyti haq-
qnda Qanun, Kinematoqrafiya haqqnda Qa-
nun, Reklam haqqnda Qanun, Elektron tica-
rt haqqnda Qanun v Elektro imza v elek-
10 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
tron snd dvriyysi haqqnda Qanunlarda z
ksini tapmdr.
Tdqiq etdiyimiz probleml bal elmi
dbiyyatlar thlil olunarkn myyn olundu
ki, qli mlkiyyt hquqlar il bal pedaqoji
aspektd geni aradrmalar aparlmamdr. qli mlkiyyt sasn hquqi baxmdan ara-
drlmdr. Amma onun pedaqoji v psixoloji
aspektdn d yrnilmsi olduqca vacib msl-
lrdn biridir. Azrbaycanda qli mlkiyyt m-
dniyyti problemlrini sasn tdqiqat alim,
prof. K.manov tdqiq etmi v ciddi elmi nti-
clr nail olmudur. Biz K. manovun qli ml-
kiyytl bal 12 adda srini thlil etdik.
Davaml inkiafda bilik v mdni nn-
lrin qorunmas: qli mlkiyyt hququnun rolu
v Mdni mxtlifliyin qorunmas v tviqi-
nin aktual problemlri adl srlrind mdniy-
ytin masir anlam cmiyytin davaml inkiaf-
nn zmini, M-in frdi v kollektiv kreativliyin
qorunmas, mdni nnlrin strukturu, qorun-
mas v sosial-iqtisadi inkiafa tsiri msllri
z ksini tapb [6,14].
Ermni mlliflrinin kitablarndak uydur-
malara Mlliflik hquqlar, Ermni xalq na-
llar, Gldim, grdm, ...mnimsdim (Azr-
baycan mdni nnlrinin mnimsnilmsi er-
mni nnsi haqqnda) v Ermniilik uydurma-
lar digr xalqlarn hquqlarna xll gtirir adl
srlrind ermni tarixilrinin v yazlarnn
zlri haqqnda mnfur xisltlri aqlanm,
Azrbaycan tarixin, milli mnvi mlkiyytin
tcavz z skini tapmdr [15, 17,7, 8].
qli mlkiyyt v xsi qeyri-mlak h-
quqlar, qli mlkiyyt v insan hquqlar
adl srlrind qli mlkiyytin tsnifatlar ve-
rilmi, ciddi elmi saslandrmalar aparlm v
qeyd olunmudur ki, mlliflik hququ yarad-
c-cmiyyt mnafelrinin tarazl, sosial
kontrakt formasdr [11,18].
Azrbaycann inkiafnda qli mlkiyyt
hquqlarnn rolu adl srind qli mlkiyyt
obyektlrinin mumi mnzrsi verilmidir.
Copyright il bal beynlxalq mqavillr v
Mlliflik Hquqlar Agentliyi haqqnda geni
mlumatlar z ksini tapmdr [16].
Virtual mkan v mlliflik hququnun
inkiaf, nformasiya texnologiyalar - qli
mlkiyyt (T-P) v T-P: qli mlkiyytin
glcyin bax adl srlrind sosial bk-
lrd piratlq, beynlxalq mnfi fenomen kimi
piratlqla mbariz msllri z ksini tap-
mdr [9,10, 12].
Universitet v elmi-tdqiqat idarlri n
qli mlkiyyt sahsind siyast haqqnda nmu-
nvi sasnam adl srind ali thsil mssis-
lrind qli mlkiyytl bal qayda-qanunlar
problem baxmndan iin tkilinin nzri v
praktik aspektlri z ksini tapmdr [19].
Qeyd olunan srlr qli mlkiyytin ma-
hiyyti, qli mlkiyyt mdniyytinin forma-
ladrlmas n ilk nvbd nzri baxmdan
ciddi elmi hmiyyt ksb edir. Bu gn thsil
mssislrind, o cmldn ali mktblrd
hmin nzri ideyalarn yrnilmsi, tlblrd
qli mlkiyyt mdniyytinin elmi saslarla
formaladrlmas bu baxmdan olduqca aktual-
lq ksb edir. Ona gr biz tdqiqat mvzusu il
bal ali mktblrd d mvcud vziyyti
yrnmy aldq.
Problem baxmndan thsil mssislrin-
d mvcud vziyyti yrnmk mqsdil tl-
blri arasnda anket sorular, msahib v m-
sahiblr aparlmdr. Anket sorular xarici
dil, tarix v corafiya ixtisaslarnda thsil alan 3
v 4-c kurs tlblri arasnda aparlmdr.
mumilikd 106 tlb soruda itirak etmidir.
Soru suallar zr aparlan statistik thlil-
lr aadak z ksini tapmdr.
2.1 qli mlkiyyt anlayna dair mlu-
matnz varm?
Drclr Cavablar
Bli 58 (54,8%)
ox az mlumatm var 36 (33,9% )
Xeyir 2 (1,8%)
Tamamil mlumatlyam 4 (3,7%)
Ilk dfdir eidirm 6 (5,8%)
ntiqam Cbraylov, Knl Mikaylova,
54,8% tlb qli mlkiyyt anlayna
dair mlumatl olduunu qeyd etmidir. Onu da
qeyd edk ki, soruda itirak edn tlblrin
ksriyyti qli mlkiyyt mdniyyti anla-
yna aydnlq gtirmmizi istmidi.
2.2. Aadaklardan hansn z qli ml-
kiyytiniz hesab edrdiniz?
Drclr Cavablar
a) Baqa srlrdn v internet portallarndan
gtrdym mlumatlar; 12 (11,3%)
b) Televiziya v radio verlilrindn
eitdiklrimi; 5 (4.7%)
c) ifahi xalq yaradcl nmunlrini v dvlt
trfindn imzalanan mr v srncamlar; 3 (2.8%)
d) nzri v praktik biliklr sasnda zmn
ld etdiyim nticlri; 83 (78,4%)
e) cavab vermkd tinlik kirm. 3 (2,8%)
78,4% tlb nzri v praktik biliklr sasnda ld etdiklri nticlri qli mlkiyyt hesab
olunduunu qeyd etmidir.
63,2 % tlb hr ksin qli mlkiyyti
ola bilmycyini qeyd etmidir. Buradan bel
nticy glmk olar ki, 54,8% tlb qli ml-
kiyyt anlayna dair mlumatl olduunu,
78,4% tlb qli mlkiyytin nzri v praktik
biliklr sasnda ld edildiyini syldiklri hal-
da 63,2%-i bu cavablarn tam ksi olaraq hr k-
sin qli mlkiyyti ola bilmycyini qeyd et-
midilr.
Az rbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017 11
qli mlkiyyt: nzri, pedaqoji aspektlr
ntiqam Cbraylov, Knl Mikaylova,
98,1% tlblrin baqalarnn myin
dyr verdiyini qeyd etmidi. Amma aparlan
shbtlr zaman mlum oldu ki, tlblrin k-
sriyyti qli mlkiyyt hquqlar pozuntusunu
baqasnn myin hrmtsizlik kimi dn-
mrlr. Yni internet materiallarndan istifad
zaman he bir hquq pozuntusuna yol verm-
diklrini qeyd etmidilr. Kitablardan istifad
zaman is mlliflri qeyd etdiklrini vurula-
mlar ki, bu da aadak diaqramlarda z k-
sini tapmdr.
60,3% tlb baqalarnn mlliflik hququnu qoruduunu qeyd etmidir.
93% tlb z hquqlarnn pozulmasna yol vermycyini qeyd etmidir.
12 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
qli mlkiyyt: nzri, pedaqoji aspektlr
13 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
74,5% tlb z elmi tdqiqatlarnda dbiyyat siyahsndan dzgn istifad etdiyini qeyd
etmidir.
Bli deynlr 74,5%-dir.
75,4% internet portalndan istifad edr-
kn istinad mnblrini qeyd etdiklrini qeyd et-
dilr. Amma bunu nec qeyd edirsiniz sualna
is cavab vermkd tinlik kdilr.
Anket sorusunda tlblrdn aadak
fikirlr mnasibt bildirmlri xahi olunmu-
dur (5= ox razyam, 4= razyam, 3= narazyam,
2= ox narazyam, 1= cavab vermkd tinlik
kirm).
S U A L L A R 5 4 3 2 1
3.2.1. qli mlkiyytin pozulmas hallarnda hquqi
normalar rivsind cza verilmsi 35 45 12 0 12
3.2.2. Mlliflik hquqlarnn pozulmamas n btn
srlrin ncdn yoxlamalardan keirilmsi 65 35 1 2 2
3.2.3. qli mlkiyyt mdniyytinin qorunmas n daha
srt qaydalarn ttbiq edilmsi 20 48 15 6 13
ntiqam Cbraylov, Knl Mikaylova,
Tlblrl aparlan anket sorularna sa-
sn dey bilrik ki, tlblr aadak trzd
dnrlr:
Hr ksin zn mxsusi qli mlkiyyti
ola bilr. Digrlrinin qli mlkiyytini mnim-
sm, znnkildirm dzgn deyil. Elmin in-
kiafna sy gstrn insanlarn myin yksk
qiymt vermli, hrmtl yanalmaldr. Mlu-
mat portallarndan, mlliflik hquqlarndan dz-
gn istifad edilmlidir. Hr ks z qli mlkiy-
ytinin mnafeyini qorumaldr. Ona gr d qli
mlkiyyt hquqlarmza dair ali thsil mssis-
lrind, o cmldn orta mktblrd mlumatlar
verilmli, maariflndirm ilri aparlmaldr.
Yax olard ki, qli mlkiyyt mdniyytinin
formaladrlmas aildn balansn. Yni bu haq-
da valideynlr ilk nvbd ua mlumatlandr-
snlar. Bu, tdris mssislrind agirdlrd qli
mlkiyyt mdniyytinin formalamas v inki-
afna zmin yarada bilr. Tcrb gstrir ki, t-
lblr qli mlkiyytl bal daha srt qaydalar
qoyulmasnn trfdardrlar. Hr bir qayda-qa-
nun pozuntusu hquqi normalar rivsind
srt qaydada czalandrld kimi qli mlkiy-
ytd d yol veriln hquq pozuntular srt kil-
d czalandrlsn. Mqalnin elmi yeniliyi. Mqald qli ml-
kiyyt mdniyyti anlaynn mahiyyti, problemin
nzri v praktik aspektlri vhdtd aradrlmdr.
Mqalnin praktik hmiyyti. Ali thsil
mssislrind tlblrd qli mlkiyyt mdniy-
ytinin formaladrlmas il bal ld olunan elmi
nticlrdn, yeni tdris resurslarnn hazrlanmasn-
da, mhazir v seminar drslrind istifad oluna
bilr.
DBYYAT
1. qli mlkiyyt - Milli Kitabxana. http://anl.az/el/Kitab/2016/Ar2013-2650.pdf
2. qli mlkiyytin qorunmasnda sas rtlr - Anl.az (istinad tarixi: 22.02.2017). URL:
anl.az/down/meqale/azerbaycan/azerbaycan.../96588.htm
3. qli mlkiyyt hquqlarnn tminat v piratla qar ... - President.az. (istinad tarixi:
23.02.2017). URL: www.president.az/articles/5361
4. qli mlkiyyt v xsi qeyri-mlak hquqlar - Anl.az. (istinad tarixi: 22.02.2017). URL:www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290810.pdf
5. manov K.S. traf mhit v qli mlkiyyt. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif HquqlarAgentliyi, 2016.
6. manov K.S. Davaml inkiafda bilik v mdni nnlrin qorunmas: qli mlkiyyt hquqlar-
nn rolu. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.
7. manov K.S. Gldim, grdm, mnimsdim Azrbaycan mdni nnlrinin mnimsnil-
msi ermni nnsi haqqnda. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.
8. manov K.S. Ermniilik uydurmalar digr xalqlarn hquqlarna xll gtirir. Bak: Azrbaycan
Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.
9. manov K.S. Virtual mkan v mlliflik hququnun inkiaf. Bak: Azrbaycan Respublikas
Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.
10. manov K.S. T-P: qli mlkiyytin glcyin bax. Bak; Azrbaycan Respublikas Mllif
Hquqlar Agentliyi, 2016.
11. manov K.S. qli mlkiyyt v xsi qeyri-mlak hquqlar. Bak: Azrbaycan Respublikas
Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.
12. manov K.S. nformasiya texnologiyalar - qli mlkiyyt (T-P). Bak, Azrbaycan Respublikas
Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.
13. manov K.S. Fvqlad hallar v qli mlkiyyt hquqlar il qorunan mdni dyrlr. Bak:
Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.
14. manov K.S. Mdni mxtlifliyin qorunmas v tviqinin aktual problemlri. Bak: Azrbaycan
Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.
15. manov K.S. Ermni mlliflrinin kitablarndak uydurmalara Mlliflik hququ. Bak:
Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2017.
16. manov K.S. Azrbaycann inkiafnda qli mlkiyyt hquqularnn rolu. Bak: Azrbaycan
Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2017.
14 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
qli%20mlkiyyt%20-%20Milli%20Kitabxanahttps://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=7&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwi4gYC6g6jSAhUEIcAKHSaIA2wQFghPMAY&url=http%3A%2F%2Fanl.az%2Fdown%2Fmeqale%2Fazerbaycan%2Fazerbaycan_noyabr2009%2F96588.htm&usg=AFQjCNEwQCAQm5ay7dp4V-bRvoqpZYneEwhttps://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=7&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwjWlL-Bk6bSAhUFWBQKHb5UA9QQFghBMAY&url=http%3A%2F%2Fwww.president.az%2Farticles%2F5361&usg=AFQjCNFI-NNKxOfxJ6rri21UQKIBpkhCZQhttp://www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290810.pdfhttp://www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290810.pdfqli mlkiyyt: nzri, pedaqoji aspektlr
15 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
17. manov K.S. Ermni xalq nallar. Bak, Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi,
2008.
18. manov K.S. qli mlkiyyt v insan hquqlar. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif
Hquqlar Agentliyi, 2016.
19. manov K.S. Universitet v elmi-tdqiqat idarlri n qli mlkiyyt sahsind siyast
haqqnda nmunvi sasnam. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.
. a, .
: ,
-
.
, ,
. , -
.
I. Jabrayilov, K. Mikayilova
INTELLECTUAL PROPERTY: THEORETICAL, PEDAGOGICAL ASPECTS
SUMMARY
The article examines and summarizes research on the formation of an intellectual property culture. The
culture of intellectual property has a significant impact on a number of pedagogical problems, the scientific
creativity of students, if they are not properly formulated. To study these issues in practice, surveys were
conducted among students; the results were summarized and analyzed.
Redaksiyaya daxil olub: 18.10.2017
Evrin liyev
ELM, THSL, NNOVASYA BUCAI: NKAFIN VHDT MODEL
Evrin liyev,
flsf doktoru proqram zr doktorant
Milli Aerokosmik Agentliyi
E-mail: consigliori@box.az
Ryilr: ped.. fls.dok., dos. M.S. Kazmov,
ped.. fls.dok., dos.T.S. Paayev
Aar szlr: praktik ttbiq, innovasiya, thsil islahatlar, kurikulum, elmi tdqiqatlar
Key words: practical application, innovation, educational reform, curriculum, scientific research
: , , ,
,
Elm, thsil v innovasiyann vhdti thsil
sahsi zr dvlt siyastinin balca istiqamt-
lrindn birin evrilmidir. Thsilin nnvi
sullarndan istifad etmkl hyata keirilmsi
lk iqtisadiyyatnn tlblrin indiki dvrn
prizmas nqteyi-nzrindn cavab vermir. Bu-
nun nticsidir ki, yeni Thsil Proqramnn, ba-
qa szl desk, kurikulumun ttbiqi zruridir.
Lakin bu proses uzunmddtli v davaml iin
saysind mmkn olacaqdr. nki, kurikulu-
mun nnvi tlim sullar il vz edilmsi
kemidn qalm bir ox vrdilrin, hminin,
psixoloji amillrin aradan gtrlmsi il yerin
yetiril bilr. Nzri baxlarn tcrby evril-
msi mslsind btn thsil iilrinin, o
cmldn, mllimlrin d tlimlr clb edil-
msi, metodik chtdn yenidn ixtisaslama
kurslar kemlri, drsin gediind yaradc
yanamalara daha ox yer vermlri, agirdlrd
zn inamn yaranmas, z bilik v bacarqlar-
n nmayi etdirmlri n mhit formaladr-
malar v s. kimi yeni ttbiq sullar produktiv
v demokratik olan thsil proqramnn praktik
hmiyytini artracaqdr. Kurikulumun nnvi
sullardan sas frqi odur ki, agirdynldr,
thsilalanlara bir nv aradrma gz il baxr.
Elmi tdqiqatlarn dyrini yksk drcd
qiymtlndirir. Yaradc ttbiqetm bacarqlar-
nn yaranmasn diqqt nn xarmaqla, pas-
siv vziyytdn canl tlim prosesinin brqrar
olmasnda sas rolunu oynayr.
nnovativ vasitlrin kmyil mllim
agirdlr geni mlumat bazasndan istifad et-
my rait yaradr. Drsin maraql kemsi il
yana elmi-texniki nailiyytlrin ttbiqi yorucu
yrdici mhitdn uzaqlamaa yardm ola-
caqdr. Vizual olaraq tdqiq ediln raitin v ya
mvzunun izlnilmsi myyn mnada stimul-
ladrc faktor kimi zn gstrmkddir.
Thsilin elml laqlndirilmsi gnn t-
lblri srasndadr. Maddi tchizatn gclndiril-
msi is bu iin qaneedici kild hyata keiril-
msi n mhm drcd hmiyytlidir. v-
vlki thsil proqramlarnn masir tlblr cavab
vermmsi, yeni ictimai mnasibtlrin yaranmas
il elm v thsilin birgliyinin, buradan da, elmi
nailiyytlrin istehsalata innovativ ttbiqinin
zruriliyini saslandrmaq el d tin deyil.
Azrbaycan Respublikasnn Thsil sah-
sind slahat Proqramna uyun olaraq mk ba-
zarna tlbatn formalamas il bal tdris
proqramlarnn, thsilin mzmununun v meto-
dikasnn yenilnmsi, thsilin keyfiyytin n-
zart, thsil sisteminin maliyyldirilmsinin
yeni mexanizmini ks etdirn iqtisadi modelin
yaradlmas balca istiqamtlrdir.
Thsil Naziri Mikayl Cabbarovun sz-l-
rin gr doktorantura v magistratura pillsin-
d thsilalanlarla bal sas problem ondan iba-
rtdir ki, ali thsil mssislrind elmi kadrlarn
hazrl dvlt hesabna deyil, ali mktblrin
z hesabna hyata keirilmsi bzi mnfi halla-
ra zmin yaradr v dvlt siyastinin prioritet-
lrini tam kild ks etdirmir. Bu problemin
hlli Elm haqqnda qanunda z ksini tapm-
dr. Burada qeyd edilir ki, Tdqiqat Universitet-
lrind fundamental v ttbiqi tdqiqatlar aparl-
maqla yana, yksk texnologiyaya saslanan
16 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
mailto:consigliori@box.azElm, thsil, innovasiya buca: inkiafn vhdt modeli
17 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
elm tutumlu sahlrin kadr v informasiya tmi-
natnn hyata keirilmsi nzrd tutulur.
Yeni thsil proqramlarnn nzri olaraq
ttbiqindn sonrak mrhl olan praktiki ttbiqi
hazrda sas msllrdn birin evrilmidir.
Thsilvernlrin ksriyytinin planl iqtisadiy-
yatn tlblrin uyun tdris metodlarna yiy-
lnmsini nzr alaraq onu dey bilrik ki, bu
sahdki atmazlqlarn minimuma endirilmsi
n myyn tdbirlr sisteminin grlmsi
vacibdir. Bu mqsdl Bak hri zr Thsil
darsi nzdind Tlim Dstk Mrkzi yaradl-
m, qeyd ediln problemlrin hlli istiqamtind
mqsduyun funksiyalar yerin yetirilmidir.
Bu mrkz masir thsil proqramlarnn tlb-
lrin saslanan metodist dstyi verir v thsild
keyfiyytin tmin edilmsin nail olmaq n
mvafiq istiqamtlr zr metodiki yardm gst-
rir. Burada tlimin tkili v idaretm, thsil-
alanlarla iin tkili v idar olunmas, fnn kuri-
kulumlarnn ttbiqi blmlri faliyyt gstrir.
sas mqsdlri yeni yanamalarn evik ttbiqi-
nin tmin edilmsi, yrdici mhitin znginl-
dirilmsi, tlimin keyfiyytinin artrlmasdr.
Elm, thsil v innovasiyann vhdti lk-
nin modernlmsi n zruri olan insan kapi-
taln inkiaf etdirmk, masir tfkkrl v r-
qabt qabiliyytli kadrlar rsy gtirmk, th-
silalanlar ictimai hyata v smrli mk fa-
liyytin hazrlamaq n sasl zmin forma-
ladrmaa xidmt edir.
Azrbaycan 2020: glcy bax nkiaf
Konsepsiyasna sasn agirdin idrak falln
lngidn mvcud yadda mktbindn tfk-
kr mktbin keidin tmin edilmsi, obyektiv
qiymtlndirmy imkan vern mktbdaxili qiy-
mtlndirmnin ttbiqi, btn thsil mssislri-
nin nternet laqsi l tmini, elektron thsil tex-
nologiyalarnn ttbiqi, KT-nin thsilin idar edil-
msin smrli inteqrasiyas, mllimlr n
fal tlim texnologiyalar zr mqsdli ixtisas-
artrmann tmin edilmsi, yeni modul-kredit sis-
temin saslanan stimulladrc ixtisasartrma sis-
teminin inkiaf etdirilmsi nzrd tutulur.
Elmin thsill inteqrasiya olunmu ttbiqi
innovativ tlim metodlarndan istifad edilmsi-
ni qarya mqsd kimi qoyur. Elm sasl thsi-
lin genilndirilmsi vasitlri olan innovasiya-
lardan rasional yararlanmaqla yeniliklri qiy-
mtlndirmyi bacaran, nzri v praktiki bilik-
lr yiylnn, mstqil v yaradc dnn
vtnda yetidirmk, hminin, ixtisasl kadrlar
hazrlamaq imkanmz olacaqdr. Problemin aktuall: Yeni thsil proqram-
nn hazrk thsil sistemin ttbiqi masir dvrn
tlblrin uyun glir. nnvi sullardan frqli
olaraq interaktiv tlimd agirdlr yeni biliklr td-
qiqat zaman yiylnir, tdrisd demokratik sluba
geni yer verilir, digr mnblrin d mvcud oldu-
u alanr, yeni biliklr mstqil kf edilir v
mnimsnilir, problemin hlli prosesind agirdlr
fal tdqiqat olur, eyni zamanda, tfkkr sasla-
nr v dialoji tlimdir. mk bazarnn tlblri n-
zr alnmaqla yeni kadr siyastinin formala-
drlmasnn balca zmini kimi elml thsilin qar-
lql inteqrasiyas aktuallq ksb etmkddir.
Problemin yeniliyi: Mvzunun aradrlmas
nticsind mlum olmudur ki, khn tlim sullar
he d elmin smrli ttbiqi n lverili variant
deyil v innovasiya vasitlrindn istifad etmk
mslsind yalnz fal tlim sullar mqsd
mvafiqdir. Perspektiv inkiaf proqramlarnda qeyd
ediln mddalarn yerin yetirilmsi fal tlim
texnologiyalar zr ixtisasartrma sisteminin tkmil-
ldirilmsini zruri edir. Kemidn qalma psixolo-
ji amillrin aradan qaldrlmas n metodik dst-
yin tmin edilmsil bir ox problemlrin hlli
mmkn olacaqdr.
Problemin praktik hmiyyti: Elmin inno-
vativ tlim metodlarndan yararlanmaqla thsil siste-
min praktiki ttbiqi produktiv myin meydana x-
masna sbb olur. Uzunmddtli hll sulu kimi
zn gstrmi yeni tlim metodikas glckd
iqtisadi chtdn fal halinin bazar iqtisadiyyatnn
tlblrin uyun olaraq ixtisaslamasnda mhm
praktik hmiyyt malikdir. Normativ hquqi
sndlrdki elm v thsill bal maddlrin prak-
tiki ttbiqi dvlt strategiyasnn hyata keirilmsi
iind vacib v hmiyytli inkiaf mrhllridir.
DBYYAT
1. Azrbaycan Respublikasnn Thsil sahsind slahat Proqram, 1999.
2. Azrbaycan 2020: glcy bax nkiaf Konsepsiyas, 2012.
3. Azrbaycan Respublikasnda Thsilin nkiaf zr Dvlt Strategiyas. Bak, 2013.
18 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
4. Aranl M., Yusifova C. Kurikulum. Bak, 2017.
5. https://report.az/elm-ve-tehsil/tehsil-naziri-azerbaycanda-doktorantura-ve-magistratura-tehsili-ile-
bagli-esas-problemi-aciqlayib/, 24.10.2017
.
, , :
,
. .
.
. , - -
. .
.
E. Aliyev
SCIENCE, EDUCATION, INNOVATION TRIANGLE: MODEL OF UNITY OF DEVELOPMENT
SUMMARY
The article deals with the impact on the overall development unity of science, education and
innovation. Different problems of education are mentioned. Particularly special attention is paid to the
specialization of educators with consideration of the needs of the labor market. The current situation in this
area is analyzed. It is emphasized that normative-legal documents are the basis of practical application.
Perspective development trends are defined. Suggestive suggestions are put forward.
Redaksiyaya daxil olub: 10.11.2017
https://report.az/elm-ve-tehsil/tehsil-naziri-azerbaycanda-doktorantura-ve-magistratura-tehsili-ile-bagli-esas-problemi-aciqlayib/https://report.az/elm-ve-tehsil/tehsil-naziri-azerbaycanda-doktorantura-ve-magistratura-tehsili-ile-bagli-esas-problemi-aciqlayib/Amerikada n ox ttbiq olunan kurikulum modellri
AMERKADA N OX TTBQ OLUNAN KURKULUM MODELLR
Qalib rifov,
fizika zr flsf doktoru, dosent
ADPU
E-mail: galib_sharifov@mail.ru
Ryilr: ped..fls.dok.,dos. S.X. Clilova,
ped..fls.dok.,dos. .M. Krimov
Aar szlr: Taba, Tayler, Taba-Tayler, Vulf-eyv modeli, kurikulum
: , , -, -,
Keywords: Taba, Tyler, Taba-Tyler, Vuf-eyv modeli, curriculum
Kurikulum sz Azrbaycanda ilk df
1990-c ildn istifad olunmaa baland. Kuri-
kulum islahatlar Azrbaycan Respublikas il
Dnya Banknn Beynlxalq nkiaf Assosiasi-
yas arasnda balanm ilk Kredit Sazii sasn-
da balayb. Sonradan 15 iyun 1999-cu il tarixd
Azrbaycan Respublikasnn thsil sahsind
slahat Proqram tsdiq olundu. Bu proqram
mrhlli kild Azrbaycan Thsil sistemi-
n daxil oldu. 1999-2003-c illrd birinci mr-
hl bu kurikulum proqramn v bu proqram-
dan irli gln bzi detallar thsil iilrin v
ictimaiyyt tantdrmaqdan ibart idi. 2004-
2007-ci illrd kurikulumun hazrlq mrhlsi
adlanan ikinci mrhlsind sas hdf bu proq-
ram zr mtxssislr yetidirmk v onlarn
sayn lk zr kskin artrmaq idi. Sonuncu
2008-2013-c illrd ttbiqetm mrhlsini h-
yata keirmy baladlar.
lkmizd ttbiq olan kurikulum modeli-
nin dnyann n ox inkiaf etmi dvltlrin-
dn biri olan AB-n Thsil Sistemind ttbiq
olunan kurikulum modellri il mqayissi b-
yk maraq ksb edir. Bu mqald AB Thsil
Sistemind n geni yaylm kurikulum model-
lri aradrlm v onlarn bizim lkd ttbiq
olunan kurikulumlarla mqayissi aparlmdr.
mumiyytl adkiln lknin thsil sistemin-
d kurikulumun inkiafnn sasn kurikulumun
planladrlmas, hyata keirilmsi v qiymt-
lndirilmsi proseslri hat edir.
Hal-hazrda Amerikada aadak kuriku-
lum modellri daha geni ttbiq olunur:
1) Tayler Modeli
2) Taba Modeli
3) Taba-Tayler Modeli
4) Vulf-eyv Modeli v ya Sistemli
Yanama Modeli
Amerika thsil sisteminin n qabaqcl pe-
daqoqlarndan biri Ralf Taylerdir (1902-1994).
Onu mhur edn onun 1949-cu ild ap olun-
mu "The Basic Principles of Curriculum and
Instruction (Kurikulum v onun Tlimatnn
sas prinsiplri) adl kitabdr. Ralf Tayler 700-
dn artq mqalsi v 16 kitab var. Tayler hesab
edirdi ki, thsil v onunla bal problemin sa-
snda mqsdlrin kifayt qdr formalamama-
s durur. O, kitabnda 4 fundamental suala cavab
verilmsini tklif etdi.
1. Mktb hans tlim mqsdlrin at-
ma aradrmaldr?
2. Tlim mqsdlrin atmaq n hans
pedaqoji texnologiyalardan istifad edilmlidir?
3. Pedaqoji texnologiyalar nec smrli
tkil olunmaldr?
4. Tlim mqsdlrin nail olmamz
nec myyn edcyik?
Bu suallara cavab olaraq o tklif etmidir
ki, kurikulumun trtib olunmasnda ld ediln
mlumatlar mnbdn gtrlsn.
1. Thsilalandan. Thsilalanlarn ehtiyac-
lar v maraqlar onlarn psixologiyas il laq-
dar olmaldr. Tlimin mqsdlri onlarn ya
hdlrin uyun olmaldr. Myyn edilmi
mqsdlr thsilalanlarn ehtiyaclar v maraq-
lar rivsind inkiaf etdirilmlidir.
2. Cmiyytdn. Cmiyytin problem v
ehtiyaclar thsilalanlar n nzrd tutulan bilik,
bacarq v mnasibtlri tmin edn mqsdlrin
inkiafna bldilik ed bilr. Milltin mdniy-
19 Az rbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
mailto:galib_sharifov@mail.ruQalib rifov
20 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
ytinin bir hisssi olan flsfi baxlar v thlillr
tlim mqsdlrinin inkiafn tmin edck.
3. Fnnin mzmunu. Hr bir fnn zr
seilmi mtxssislr tlim mqsdlrinin for-
malamasna cavabdehdirlr. Onlarn sas hdfi
mtxssis hazrlamaq yox, btn thsilalanlar
n uyun fnn mzmununu trtib etmkdir.
Btn bu fikirlrin sasnda Tayler drd
mrhldn ibart bir kurikulum modeli (kil
1) irli srd:
I mrhl. Tlim mqsdlrinin identifika-
siyas. Mqsdlr psixoloji v flsfi baxmn-
dan analiz edilir v hmiyytsiz, ziddiytli
faktlar aradan qaldrlr. Bununla yana flsfi
bax nqteyi-nzrinc, thsilalanlarn gzl
hyatnn olmasndan tr onlar n hans
faktorlarn hyata keirilmsi aradrlmaldr.
Cmiyytd thsilalanlarn cinsindn v statu-
sundan asl olmayaraq hr birin eyni imkanlar
yaradlmaldr. Tlim mqsdlrini psixoloji ba-
xlara nzrn aradrarkn ya qruplarnn
myyn edilmsind thsilalanlarn ya v
onlarn davranlar mtlq nzr alnmaldr.
II mrhl. Pedaqoji texnologiyalarn se-
ilmsi. Tlim prosesi zaman thsilalanlar il
traf mhit arasnda qarlql laq olmaldr.
Pedaqoji texnologiyalar tlim mqsdlrinin
ld edilmsin, thsilalanlarn zn v digr
xs olan mnasibtin, hr hans problemin
hllind faydal elmin ld edilmsin v
cmiyytd lazm olan faydal praktiki bacarq-
larn inkiaf etdirilmsin tsir etmlidir.
III mrhl. Pedaqoji texnologiyalarn t-
kili. Fnnin daxilind onun mzmunu il laqli
olan ideyalar, mzmunlar, qiymtlr v praktiki
bacarqlar sistemli kild hazrlanmaldr. Tlim
prosesi myyn cdvl zr olmaldr. Faktlar,
prinsiplr v bacarqlar olan konsepsiyalar bir
mvzu klind hazrlana bilr. Pedaqoji texnolo-
giyalar tlim prosesinin ardclln, inteqrativli-
yini v davamlln gstrmlidir.
IV mrhl. Qiymtlndirm. Bu mrhld
tlim mqsdlrin n drcd nail olma, pe-
daqoji texnologiyalarn gzlniln nticlr
nec fayda vermsini v bundan irli gln proq-
ramn effektivliyini yoxlama nzrd tutulur.
Tayler v bzi kurikulum ekspertlri d
hesab edir ki, Taylerin tklif etdiyi kurikulum
modelind btn mrhllrin icras ardcl bir
dz xtt zr getmlidir. Bu sbbdn Taylerin
kurikulum modelini xtti model d adlandrrlar.
kil 1. Taylerin kurikulum modeli
Bundan sonra praqmatizm thsil flsfsi-
nin atas hesab olunan Con Dyunun tlbsi Hil-
da Taba (1902-1967) z modelini irli srm-
dr. O, Con Dyu, Benjamin Blum, Ralf Tayler,
Deboroy Elkins v Robert Xevinqerstom il
ildikdn sonra 1962-ci ild Curriculum
Development: Theory and Practice (Kurikulu-
mun inkiaf: Nzriyy v Praktika) adl kitab-
n ap etdirir. Kurikulumun Taba modelin gr
kurikulumda demokratik cmiyytd yaaman
tzahr kimi tnqidi tfkkr d daha geni
yer verilmlidir. Kurikulumun trtib olunmasn-
da v onun inkiaf etdirilmsind mllimlrin
itirak etmsi vacibdir. Tabann kurikulum mo-
deli yeddi mrhldn (kil 2) ibartdir:
1. Ehtiyaclarn diaqnostikas. Mllim
kurikulum dizaynerlridir. Onlar kurikulum pla-
nn hazrlayarkn thsialanlarn ehtiyaclarn
myynldirmlidir.
Amerikada n ox ttbiq olunan kurikulum modellri
kil 2. Tabann kurikulum modeli
2. Mqsdlrin formaladrlmas. Ml-
lim thsilalanlarn ehtiyaclarn myyn etdik-
dn sonra onlar trfindn yerin yetirilck
mqsdlri dqiqldirir.
3. Mzmunun seilmsi. Bu mrhld
mqsdlrin mzmunla uyunlamas v h-
miyyti myyn edilir.
4. Mzmunun tkili. Mzmun thsilalan-
larn yetkinlik yan, onlarn nailiyyt v ma-
raqlarn nzr alaraq sralanmaldr. Yni
mllimlr trfindn fnnin mzmunu sadc
seil bilmz, onlar onu el tkil etmlidir ki,
mzmunun myyn tiplr zr sralanmasnda
thsilalanlarn yetkinliyi, onlarn bacarqlar v
maraqlar nzr alnsn.
5. Pedaqoji texnologiyalarn seilmsi.
Tlim metodlar el seilmlidir ki, tdris pro-
sesi thsilalanlarn maran clb etsin v onla-
rn elmi bilik v bacarqlarnn inkiaf etdirilm-
sin tkan versin.
6. Pedaqoji texnologiyalarn tkili. Mz-
munun sralanmas v tkili il yana tdris
prosesind thsilalanlarn aktivliyinin, fall-
nn tkili d sas vacib rt kimi irli srlm-
dr. Pedaqoji texnologiyalarn ardcll mz-
mun trfindn myyn olunur.
7. Qiymtlndirm v onun vasitlri. Ku-
rikulum trtibatlar myyn mqsdlrin han-
s sviyyd yerin yetirilmsini myyn etm-
lidirlr.
Tayler v Tabann kurikulum modellrinin
mqayissindn grnr ki, Taylerin modeli de-
duktiv, Tabann modeli is induktivdir. Tayler
hesab edirdi ki, kurikulum modellrini myyn
administrativ mrkz trfindn yazlmaldr,
mllimlr is onu hyata keirtmlidirlr.
Amma Taba modelin gr mllimlr thsil-
alanlarn ehtiyaclarn yaxndan bildiyin gr
kurikulumu zlri yazmal v onu praktikada
inkiaf etdirmlidirlr. Tayler sas diqqti tlim
hdflrin, qiymtlndirm v onun nzartin
vermidir. Taba is z kurikulum modelini h-
dflrl balamam, o tlblrin aradrlmas-
nn birinci yerd olmasn irli srmdr. Ola
bilr ki, thsil n Taylerin yanamas iqtisadi
baxmdan ideal olsun, amma msuliyytli, yara-
dc olan v daima dyin vziyytlrd veriln
taprn hdsindn glmyi bacaran thsil-
alanlar n qeyri-qnatbx ola bilr. Taba z
kurikulum modelind sas diqqti mzmunun
seilmsin v onun tkilin vermidir.
Taba v Taylerin kurikulum modellrinin
ortaq istiqamti olan Taba-Tayler kurikulum
modeli (kil 3) v ya bzn onu urlu Plan-
ladrma modeli d adlandrrlar. Bu model AB
thsil sistemind 1950-ci illrdn etibarn geni
kild ttbiq olunur. Taba-Tayler modelin
gr qiymtlndirmdn sonra nticlr analiz
edilrk qnatbx yoxsa qeyri-qnatbx ol-
duu myynldirilir. gr nticlr msbt-
dirs aparlan mliyyatlar trafl formaladrlr
v inkiaf etdirilir, ks halda tlim mqsdlri
yenidn myyn edilir.
n geni yaylan kurikulum modellrinin
sonuncusu olan Sistemli Yanama modelidir. O,
1984-c ild Vulf v eyv trfindn yaradl-m-
dr. Bu model gr mllimlr zlri thsil sah-
sind inkiaf proqram hazrlaya bilr v ya bu
proqramn hazrlanmasna onlarn qrup klind
qarlql laqsi msbt tsir gstr bilr. Model
gcl flsfi baxlar zrind qurulub. Birinci
mrhld problemlr myyn olunur. Bu proses
21Az rbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
Qalib rifov
22 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
zaman komissiya zvlrinin tlblri il fnn
mzmununun hazrlanmas arasnda laqlilik
gstrilir. kinci mrhld bu kurikulum modeli-
nin hazrlanmasnda mtlq 6 alt mrhl icra
edilir. Proqramn mzmununu myyn etmk
n is 4 mxtlif frqli yanama tklif edilir:
1) Tcrb aparmaq.
2) Mtxssis ryi almaq.
3) Komissiya zvlrinin fikrini myyn
etmk.
4) Tlbatlarn qiymtlndirilmsini
aparmaq.
Sistem yaxnlama modelinin son mrh-
lsind qiymtlndirm v alnan nticlrin
analiz edilmsidir.
Amerikada geni yaylan kurikulum mo-
dellrinin Azrbaycan Thsil sistemind ttbiq
olunan fnn kurikulum modeli il mqayisd
lkmizd ttbiq olunan kurikulum modelinin
strukturu 2010-cu il 3 iyunda Azrbaycan Res-
publikas Nazirlr
kil 3. Taba-Tayler kurikulum modeli
Elm, thsil, innovasiya buca: inkiafn vhdt modeli
23 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
kil 4. Vulf-eyv modeli v ya Sistemli Yanama Modeli
Kabinetinin 103 nmrli qrar il
mumi thsil pillsinin dvlt standartlar v
proqramlar (kurikulumlar) sndinin trkib
hisssin daxil edilir. Thsil kurikulumunun sa-
snda trtib olunmu fnn kurikulumu strukturu
aadaklardan ibartdir:
1. Fnnin mqsdi v vziflri. Bu mr-
hld fnnin tdris edilmsinin mqsdini v
onun saslandrlmas myynldirilir.
2. Fnnin xarakteristik xsusiyytlri. Bu
mrhld fnn aid n mhm xarakteristik
xsusiyytlr myynldirilir.
3. Fnnin mzmunu. Bu mrhl znd
mumi tlim nticlri, mzmun xtlri, mz-
mun xtlri zr tlim nticlri v mzmun
standartlarn ks etdirir.
4. Tlim strategiyalar. Bu mrhld fnn
zr tlimin tkilin veriln sas tlblr, tli-
min forma v sullarnn tkmilldirilmsi il
bal tvsiylr v mllimin tlim faliyytinin
planladrlmasna dair nmunlr gstrilib.
5. Qiymtlndirm. Bu mrhld sas qiy-
mtlndirm nvlri, qiymtlndirm standartlar
v qiymtlndirm vasitlri trtib edilmidir.
Yekun olaraq onu qeyd etmk olar ki,
Amerikada olduu kimi dnya thsil sistemind
d kifayt qdr tkmillmi kurikulum model-
lri var. lkmizin thsil sisteminin dnya thsil
sistemin inteqrasiyas rivsind dnyada
ttbiq olunan n mkmml kurikulum modell-
rinin stnlklrinin lkmizd mvcud olan
kurikulum sistemin tsirini aradrmaq hm
ox maraql v hm d praktiki ttbiqi baxmn-
dan ox faydal ola bilr. Problemin elmi yeniliyi: Bu mqald
Amerikada n ox yaylan Taba, Tayler, Taba-
Tayler, Vulf-eyv kurikulum modellrinin strukturu
v onlarn bir-biril mqayissi gstrilmidir.
Problemin aktuall v praktik hmiyyti: Nzr alsaq ki, lkmiz dnya thsil sistem
inteqrasiya olunur v bu sbbdn inkiaf etmi
dvltlrin kurikulumlarn aradrmaq, hmin
kurikulumlarn lkmizdki kurikulumun inkiafna
verdiyi thfsini analiz etmk mqalnin praktik
hmiyytini artrm olur.
Qalib rifov
24 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
DBYYAT
1. Mrdanov M. Azrbaycan thsili yeni inkiaf mrhlsind. Bak, 2009.
2. Sadqov F. Pedaqogika. Bak, 2006.
3. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak, 2009.
4. Mehrabov A. Azrbaycan thsilinin masir problemlri. Bak, 2007.
5. Nzrov A. Muasir tlim texnologiyalar fnni zr proqram. Bak, 2010.
6. Tyler, RW. Basic principle of curriculum and instruction. Chicago: TheUniversity of Chicago Press,
1971.
7. Wheeler, D.K.. Curriculum process. London: Hodder &Stoughton, 1978
8. Hilda Taba. Curriculum Development: Theory and Practice, New York: Harcourt, Brace and World,
1962.
.
(, , -
, -) A. -
. ,
. , -
. , -
.
G. Sharifov
MODELS OF CURRICULUM APPLICABLE IN AMERICA
SUMMARY
Article deals with widespread Taba, Tyler, Taba-Tyler, Wulf-Schave curriculum models in Ameria.
The distinction and similarity of those curriculum models were analysed. It has been shown that those
curriculum models change depending on some certain advantage. Besides in America, those curriculum
models are consistently applied in some developing country of Europe. It has been defined that some
advantage of the curriculum models in America was used during preparation of curriculum in Azerbaijan.
Redaksiyaya daxil olub: 03.11.2017
Thsilin keyfiyyti cmiyytin inkiafnn gstricisidir
25 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
THSLN KEYFYYT CMYYTN NKAFININ GSTRCSDR
hla lkbrova,
Elin Qaranzad adna 270 nmrli tam orta mktbin
Azrbaycan dili v dbiyyat mllimi
E-mail: Shehla270@mail.ru
Ryilr: ped..fl.dok.A.M. Bkirova,
ped..fl.dok. K.F. Mahmudova
Aar szlr: thsild keyfiyyt, didaktik tlblr, nticlrin qiymtlndirilmsi, thsil islahatlar
: , , ,
Keywords: quality of education, didactic requirements, assessment of results, educational reform
1998-ci ild Fransann paytaxt Paris h-
rind ali thsil sviyysi zr thsilin problem-
lrin hsr olunmu mumdnya konfransnda
ilk df olaraq thsilin keyfiyyti mslsi z
plana kilmidir. Hmin konfransda qrara
alnmdr ki, thsil keyfiyyti glck inkiaf
perspektivind uzun mddtli msl kimi gn-
dm gtirilsin v gz nnd saxlanlsn.
Keyfiyyt anlay thsil sahsind dina-
mik v oxaxlidir. Bu anlayn mahiyytinin
almas il bal bir ox mtxssislr aradr-
ma aparmlar.
Pedaqoji ltlrd thsilin keyfiyyti
anlayna aadak kimi izah verilmidir: pro-
ses v mnimsmnin nticsi, sistemldirilmi
biliklr, bacarqlar v insann hyata hazrlnn
vacib rti.
Thsilin keyfiyyti anlayna pedaqoji
tsvirlrd sasn iki yanama mlumudur: 1.
flsfi v 2. idaretm. Birinci nqteyi-nzrdn
thsilin keyfiyyti - onun mzmunu, agirdin tr-
biysi v onun bir xsiyyt kimi formalamas
il llmlidir. kinci yanamada is thsilin
keyfiyyti hdflrin nailiyytlrinin nticlrl
st-st dmsi, gzlntilrin tmin olunmas,
nticlrin standartlara uyunluu il llr.
Keyfiyyt mrkkb v ziddiyytli anla-
ydr. Bu ziddiyytlr prosesin keyfiyyti il
nticlrin keyfiyyti arasnda ba verir.
Drs prosesind keyfiyyt bir ne m-
qamdan asldr. Onlardan birincisi mllimdir.
Prosesin keyfiyytli olmas, drs zaman agir-
din hr trfli inkiaf, bilik v bacarqlara yiy-
lnmsi, trbiy almas, inkiaf etmsidir. Nti-
clrin keyfiyyti is hl d abituriyentlrin ali
mktblr qbulu il llr.
Thsilin keyfiyyti bu gn abstrakt mv-
zuya maraq kimi deyil, cmiyytd yetimi th-
sil problemlrinin praktik hllin ynlmidir.
Cmiyytin inkiaf, thsil mdniyytin forma-
lamas v keyfiyyti dvrn sas aparc istiqa-
mtlrindn biridir. Cmiyytin mdni tlbat-
nn trkibi kimi thsil byk qvvy malikdir
desk yanlmarq. Lakin thsilin bu qdr c-
miyytl laqliliyi mtlq mnada onun key-
fiyyti il laqlidir. Thsilin keyfiyyti yeni
sosial-iqtisadi raitd v cmiyytin tlblrin
uyun olaraq, mzmunun btvly baxmndan
subyektin xsiyyt kimi zntyinin, tdris
texnologiyalarna, nzart metodlarna v nti-
clrin qiymtlndirilmsin ynldilir.
Thsilin keyfiyyti kompleks gstricisidir:
- Tlim nticlrin uyun mqsdlrinin
myynldirilmsi
- Thsil prosesinin itiraklarnn tdris
prosesinin tminatndan gzlntilri
- xsiyytin bilik sviyysinin bacarqla-
rnn, kompentensiyalarnn, qli, fiziki v m-
nvi inkiafn sviyysinin tyin olunmas
- Bu sistem, modellrin v prosedurlarn
tdris alanlarn yni yrnnlrin ictimai inkia-
fnn qarantdr
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, yeni key-
fiyytli thsilin didaktik mvqe baxmndan
nvbti xarakteristikalar meydana xr:
-Elmi-texniki trqqinin sviyysinin mz-
mununun konseptual sviyysi il uyunluu;
hla lkbrova
26 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
- yrnnlrin vizual xsusiyytlrin on-
larn maraqlarnn, arzularnn, imkanlarnn isti-
qamtlri il uyunladrlmas .
informasiya texnologiyalarndan istifa-
d etmkl mxtlifliy, alternativliy v prob-
lem saslanan yrnmy;
ox mdniyytli thsil n mxtlif
mdniyytli mhitlrin yaradlmas mnvi
znginliy v oxmilltli mhitd yaamaq
hazrln formaladrmaa;
thsilin nticlrinin mstqil qiymt-
lndirilmsi v xsiyytinin inkiaf drcsini
(frdin inkiaf drcsi) myyn etmy;
znqiymtlndirm, zn tlimln-
dirm v inkiaf n hallar v durumlarla t-
min etmy.
Baxmayaraq ki monitorinq v qiymtln-
dirm proseslri thsil n mstsna hmiy-
yt malikdir, thsilin keyfiyytinin inkiaf tk-
c bu amillrl xarakteriz olunmamaldr. Qeyd
olunduu kimi, bu (monitorinq v qiymtlndir-
m proseslri) thsilin btn komponentlrinin,
trkib elementlrinin cari nticlrinin vahid
xttind dyiiklik etmk v yaranm dyiik-
liklri vaxtnda akar etmk n zruridir.
Mkmml strukturladrlm keyfiyytli
qiymtlndirm sistemi etibarl v effektivdir.
Bu zlynd tlim idaretm keyfiyytin v
tlimilrin inkiafna da xidmt edir.
Thsil prosesinin effektiv v keyfiyytli
idaretm sistemi n az vzifni ehtiva etm-
lidir: keyfiyyt standartlarnn formaladrlmas
(standartladrma); nail olunmu tlim standart
sviyysinin mqayissi v bunun sasnda key-
fiyytin qiymtlndirilmsi; akarlanm knar-
lamalarn minimuma endirilmsi, nzart tdbir-
lrinin inkiaf etdirilmsi. Bunlar thsil sistemi
d daxil olmaqla istniln monitorinq v keyfiy-
ytli nzart mrhllrind klassik addmlardr.
Thsild keyfiyyt zmant vermnin konsep-
tual aspektlri lap vvldn yrnm mhitinin
yaradlmas il laqlndirilir:
sas mqsd kimi thsild keyfiyyt
siyastinin inkiaf
thsil mhsullarnn keyfiyyt standart-
lar, qaydalar v aydn dzldilmi meyarlar
mllim v agirdlrin keyfiyyt sviy-
ysi, thsil proqramlarnn didaktik materiallarn
keyfiyyti, thsil mssislrinin sosial v in-
formativ infrastrukturu
thsil prosesind spesifik tkilati tex-
nologiyalar daxil olmaqla thsil prosesi subyekt-
lrin effektiv tsir, thsilin keyfiyyt qiymt-
lndirilmsinin metodlar
thsil keyfiyytin obyektiv nzart
n masir alt v texnologiyalarn myyn
olunmas
thsilin informasiyaladrlmas (elek-
tron drsliklr v kitabxanalar, siniflrd tele-
kommunikasiya imkanlar, mstqil akademik i)
keyfiyyt perspektivindn thsil faliy-
yti idaretmsi altlri v mexanizmlri
Bellikl, thsilin keyfiyyti onu nzart
sistemi d daxil olmaqla btn thsil sisteminin
v onun ayr-ayr subyektlrinin ayrlmaz, n
sas hisssidir. Bununla yana thsil elm v m-
dniyytin trkib hisssi olub onun inkiafna t-
kan vern, xsiyytin formalamasna tsir edn
sas vasitdir. dnyada ba vermi bir ox pro-
seslr, elmi inqilablar v s. nailiyytlr verilmi
thsilin keyfiyyt gstricisi il laqlidir. M-
dni cmiyytd sivil insanlarn yaamas, masir
texnologiyalardan istifad edn thsil mhitinin
formaladrlmas, bir ox bu kimi gstricilr
cmiyytin formalamasna sasl tsir edir v
etmkddir. Problemin aktuall. Masir dvrd thsil
v thsilin keyfiyyti xsusi diqqt mrkzind sax-
lanlmaqla z aktualln qorumaqdadr. Aradrlan
problem thsild keyfiyyt v onun gstricilrinin
ndn ibart olmas istiqamtind aparlm v ma-
sir dvrd bu sah n aktual problem kimi n
kilmkddir.
Problemin elmi yeniliyi. Aradrlan problem
masir dvrd maraq douran sahlrdn biridir ki,
bu problemin sistemli kild aradrlmas ilkdir.
Problemin praktik hmiyyti. Mqald
aradrlan problem gnc tdqiqatlar v sah il
maraqlananlar n, hminin Thsilin keyfiyytin
nzri msllri aradrlmas il mul olanlar v
ali mktblrd bu sahd mhazirlr oxumaq n
hmiyytli ola bilr.
Thsilin keyfiyyti cmiyytin inkiafnn gstricisidir
27 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
DBYYAT
1. Azrbaycan Respublikasnda thsilin inkiaf zr Dvltin Strategiyas // Kurikulum, 2013, 5
2. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak, 2009.
3. mumthsil mktbinin Nmunvi Nizamnamsi. Azrbaycan Respublikas Nazirlr
Kabinetinin 2011-ci il 13 yanvar tarixli 5 nmrli qrar il tsdiq edilmidir.
4. http://edu.gov.az/upload/file/monitorunqveqiymetlendirme/cisishlar/monitorinq-ve-
qiymetlendirme-tehsilin-keyfiyyeti.pdf
. .
.
.
Sh.I. Alekperova
DETERMINING THE QUALITY OF EDUCATION IN THE MODERN ERA
SUMMARY
The article identifies quality of education, its characteristics and new quality measures. Effective
educational process and quality management system, factors contributing to the development of quality
standards are reflected in the article too.
Redaksiyaya daxil olub: 09.10.2017
http://edu.gov.az/upload/file/monitorunqveqiymetlendirme/cisishlar/monitorinq-ve-qiymetlendirme-tehsilin-keyfiyyeti.pdfhttp://edu.gov.az/upload/file/monitorunqveqiymetlendirme/cisishlar/monitorinq-ve-qiymetlendirme-tehsilin-keyfiyyeti.pdfXudayar Sultanl
28 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
TRBY MSLLR
TLBLRN EKOLOJ TRBYS V THSL MASR
DVRN MHM TLB KM
Xudayar Sultanl,
elmlr doktoru proqram zr dissertant
Azrbaycan Respublikas Thsil nstitutu
E-mail: xudayar.sultanli@mail.ru
Ryilr: ped..elm.dok., prof. A.N. Abbasov,
ped..elm.dok., prof. H.H. hmdov
Aar szlr: ekoloji mdniyyt, ekoloji thsil, ekoloji trbiy, ekoloji mdniyytin formaladrlmas,
thsil v trbiy sistemi
: , ,
, ,
Keywords: environmental culture, environmental education, environmental upbringing, forming
environmental culture, system of education and upbringing
Hmi olduu kimi, hazrda da thsilalan-
larn, o cmldn tlblrin ekoloji thsili v
trbiysi diqqt mrkzinddir. Aparlm mq-
sdynl, sistemli v fasilsiz i tlblrin eko-
loji mdniyyt yiylnmlrini tmin edir. Ya-
ndan asl olmayaraq vtndalarn traf m-
hitl qarlql laqsi mvcud olmaldr. hazrda
vzif ninki yalnz milli adt-nnlrimizi qo-
ruyub saxlamaq v inkiaf etdirmkdn ibart ol-
mamal, eyni zamanda ekoloji mdniyyti inki-
af v tbli etdirmkdn ibart olmaldr.
Bu, bir hqiqtdir ki, ali thsil mssislri
tlblrind ekoloji mdniyyti z-zn yaran-
mr. Aild, tlim prosesind (mhazir v semi-
nar mllrind), auditoriyadanknar tdbirlr-
d ekologiya, Azrbaycanmzn tbiti, tbii sr-
vtlri, floras v faunas haqqnda biliklrin v
mlumatlarn verilmsi v tblii, Azrbaycan
tbiti il yaxndan tanlq saysind mmkn
olur.
Da aylar v dznlik aylarmz, Azr-
baycan razisindn axan n iri Kr v Araz ay-
lar bard tlblr shih mlumata malik ol-
maldrlar. Onlar bilmlidirlr ki, respublikam-
zn razisind 8550-dn ox axar sudan ibart
ay sistemi mvcuddur. Hmi aylarn btv-
lkd mumi uzunluu 33665 km.-dir.
Tlblr yrnmlidirlr ki, da aylar mnblrini dniz sviyysindn 2000-3500 m.
hndrlkdki dalardan alr. Hmin aylar z
axarlarnda ay pilllri v lallr yaradaraq,
drin drlrl axr. Onlar dznliklr xd
tqdird yaranlar meydana gtirir v eyni za-
manda bir ox qollara ayrlr.
Dznlik aylar is, sasn maili dzn-
liklrd, Kr-Araz ovlaqlarnda, dr v va-di-
lrd yer alr.
Tlblr mlum olur ki, Kr aynn
mumi uzunluu 1515 km; Araz aynn mumi
uzunluu 1072 km.-dir.
Mxtlif blglrdn glib ali thsil ms-
sislrind thsil alan tlblr bir-birlrini z el-
obalarndan, rayon, hr v kndlrindn axb-
ken aqlarla tan edirlr. Diqqt yetirk: Qa-
nxay, Qabrray, Samur ay, Trtray, Sum-
qaytay, Krkay, Tryanay, Bazaray, yri-
ay, Astafaay, Arpaay, Xanay, Pirsaatay,
Gyay, Qarqaray, Vilay, Hkriay, Qud-
yalay, Qusaray, Ceyrankemzay, Gncay,
Gilanay v s.
Tlim prosesind gstrilir ki, Kr ay
uzunluuna gr Azrbaycan razisindki n
byk aydr. Kr ay Azrbaycan, Trkiy v
Grcstann razisindn axr. O, z mnbyini
Trkiynin imal-rqindki buzlaqlardan gt-
rrk, Trkiy v Grcstandan keib, Azrbay-
can razisin glir. Kr ay respublikamzda
znn n byk qolu olan Araz ay il birl-
ib, Xzr dnizin tklr
Tlblr melrimiz haqqnda da zruri
mlumatlara yiylnirlr. yrnirlr ki, lkmiz-
d melrin mumi sahsi 1213,7 min hektar
https://az.wikipedia.org/wiki/Qan%C4%B1x%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qan%C4%B1x%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qab%C4%B1rr%C4%B1%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Samur_%C3%A7ay%C4%B1https://az.wikipedia.org/wiki/T%C9%99rt%C9%99r%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Sumqay%C4%B1t%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Sumqay%C4%B1t%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCr%C9%99k%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCryan%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Bazar%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fyri%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fyri%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/A%C4%9Fstafa%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Arpa%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Xa%C3%A7%C4%B1n%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Pirsaat%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6y%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qarqar%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Vil%C9%99%C5%9F%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/H%C9%99k%C9%99ri%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qudyal%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qudyal%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qusar%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Ceyranke%C3%A7m%C9%99z%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/G%C9%99nc%C9%99%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Gilan%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanhttps://az.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99https://az.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstanhttps://az.wikipedia.org/wiki/Araz_%C3%A7ay%C4%B1https://az.wikipedia.org/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99niziTlblrin ekoloji trbiysi v thsili masir dvrn mhm tlbi kimi
29 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
tkil edir. Hr adam bana tqribn 0,12 ha
me sahsi dr. Tlblr bu da mlum olur
ki, melrimizin ksr sahlri (85%) Byk
Qafqazda, Kiik Qafqazda v Tal da blgsin-
d qrar tutmudur. Respublikamzda melr iy-
nyarpaql v enliyarpaql melrdn ibartdir.
lkmizd medn qanunsuz olunmas
cinayt saylr. Azrbaycan Respublikas Nazir-
lr Kabinetinin 1993-c il 636 nmrli me t-
srrfatna dymi ziyana gr maddi msuliy-
yt clb edilm qaydalar haqqnda qrarnda
deyilir: Qanunsuz me qrma, aac v kollarn
ksilmsin, boy artmnn dayanacaq drcy
qdr zdlnmsin, klk v qar arlndan
snm v kk st quruyan aaclarn icazsiz
mnimsnilmsin, yandrlma v etinasz rfta-
ra gr, aac v kollarn razisin yararsz kana-
lizasiya sularnn v kimyvi sularn axd-lma-
sna gr v digr amillr gr crim miqdar
myyn edilmkl cinayt msuliyyti d
nzrd tutulmudur.
Tlblr mhazir v seminar ml-
lrind Xzr dnizi bard bilik v mlumatla-
rn da genilndirirlr. Qeyd olunur ki, Xzr
dnyada n byk axmaz gldr. Onun dibind
okean tipli yer qat yerldiyin v dniz ll-
rini znd birldirdiyi n dniz adlanr.
Xzr dnizi Avropa v Asiyann ksimsind
qrarlamdr. Xzr dnizini Yer znn digr
iri su hvzlrindn balca frqi dnya okean
il birbaa laqsinin olmamasdr. Dnizin sa-
hsi 380 000 km tkil edir.
Azrbaycann nadir incilrindn biri olan
Gy Gl barsind veriln bilik v mlumatlar
da tlblrd maraq dourur. Gy Gl XX
srd, daha dorusu 1139-cu il Gnc zlzlsi
nticsind Kpz dann bir hisssinin uaraq
Asu aynn qarsn ksmsi sbbindn mey-
dana glmidir. ffaf suyu vardr. Gy Gl
lkmizd n byk gldr.
Tlblrin ekoloji mdniyyt yiyln-
mlri n onlarn lkmizin floras v faunas
il yaxndan tan olmalar son drc vacibdir.
Bu sahd d mhazir v seminar mllri,
auditoriyadanknar tdbirlr vzsiz rola malik-
dir. Bildiyimiz kimi, respublikamzn razisi
zngin floraya malik olmas il diqqti clb edir.
lkmizd 4500-dn artq ikli, ayr sortlu
bitki nv vardr. Nvlrin mumi say bax-
mndan floramz Cnubi Qafqazn digr respub-
likalarna nisbtn ox zngindir. Bel ki, bitki
nvlri Qafqazda bitn bitki nvlrinin mumi
miqdarnn 66%-i qdrdir. lkmizd nc
dvr aid olan xeyli sayda relikt cinslr vardr.
Onlara dmiraacn, Lnkran akasiyas, aba-
ldyarpaq pald, Qafqaz xirniyi, bigvr, mad
v baqalar aiddir.
Azrbaycann faunasndan sz alarkn
tlblr yrnirlr ki, razimizd 97 nv m-
mli, 357 nv qu, 67 nv amfibi v reptili, 1
nv dyirmiaz, 97 nv balq, 15 mindn ox
onurasz heyvan nv mvcuddur. Flora bit-
kilr almini, fauna is, heyvanlar almini n-
zrd tutur. Respublikamzn "Qrmz ki-
tab"nda 108 nv heyvan ad (14 nv mmli,
36 nv qu, 5 nv balq, 13 nv srnn v
suda-quruda yaayan, 40 nv hrat) qeyd
olunmudur. Tlblrin ekoloji mdniyytini
onlarn ekoloji ur sviyysinin gstricisi
kimi nzrdn keirmk mmkndr.
Ekoloji mdniyytin formaladrlmasn-
da mqsdynl ekoloji thsil sistemi zruri va-
sitsi kimi zn gstrmlidir. Ekoloji thsil
tlbat insan n mnasib hyat raiti yarat-
maqdan tr lazmdr. traf mhitin lverili ol-
mas salaml tmin edir. Salamlq, salam
hyat trzi is, vtndan sas hququ v sivili-
zasiyann inkiafnn balca rtidir.
Cmiyytin, briyytin inkiafnn ha-
zrk mrhlsind hr hans bir problemi sosial-
iqtisadi amillrl hllindn daha ox tbit amil-
lrin stnlk verilmlidir. Ekoloji m-dniy-
ytin ls, ndazsi rolunda ekoloji etika da-
yanr. Ekoloji etikada mnvi mnasibtlr sa-
hsind insan-insan, insan-cmiyyt mna-
sibtlri il yana insan-tbit mnasibtlri
mhm yer tutmaldr.
Pedaqogika v psixologiya elmlri v fnl-
ri glck mllimin yetidirilmsi; dbiyyat v
tarix fnlri mdniyyt srvtlrini, mdni d-
yrlri; tbitnaqslq tbitin qanunauyun-
luqlarn mnimsmk n lazmdrsa, ekoloji
thsil xsiyytin, o cmldn tlblrin tbit
qayke, hssas mnasibtinin trbiy olunmas,
onunu qorunmasna tlbatn yaradlmas, ekoloji
mdniyytin, ekoloji v ur davrann, ekoloji
etikann brqrar olmas n grklidir.
Ekoloji thsil n demkdir? Ekoloji thsil
dedikd, z lksinin, yaxnlarnn v Yer z-
nn taleyi n ekoloji msuliyyt damaa
https://az.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Qafqazhttps://az.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Qafqazhttps://az.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCl%C9%99khttps://az.wikipedia.org/wiki/Qarhttps://az.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6lhttps://az.wikipedia.org/wiki/Okeanhttps://az.wikipedia.org/wiki/D%C9%99nizhttps://az.wikipedia.org/wiki/Avropahttps://az.wikipedia.org/wiki/Asiyahttps://az.wikipedia.org/wiki/1139https://az.wikipedia.org/wiki/G%C9%99nc%C9%99https://az.wikipedia.org/wiki/K%C9%99p%C9%99zhttps://az.wikipedia.org/wiki/A%C4%9Fsuhttps://az.wikipedia.org/wiki/D%C9%99mira%C4%9Fachttps://az.wikipedia.org/wiki/L%C9%99nk%C9%99ran_akasiyas%C4%B1https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eabal%C4%B1dyarpaq_pal%C4%B1dhttps://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eabal%C4%B1dyarpaq_pal%C4%B1dhttps://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qafqaz_xirniyi&action=edit&redlink=1https://az.wikipedia.org/wiki/Big%C9%99v%C9%99rhttps://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C3%BCm%C5%9Fadhttps://az.wikipedia.org/wiki/Q%C4%B1rm%C4%B1z%C4%B1_kitabhttps://az.wikipedia.org/wiki/Q%C4%B1rm%C4%B1z%C4%B1_kitabXudayar Sultanl
30 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
istiqamtlnn ekoloji mdniyytin formalad-
rlmasn tmin edck, tlimin fasilsiz tlim,
trbiy v inkiaf prosesi anlalmaldr. Ekoloji
msuliyyt thsilalanlarn, o cmldn tlbl-
rin znnzarti, znn tbitd z davran-
n, respublikamzn flora v faunas il m-nasi-
btlrini tnzimlyn hrktlri, zn v ba-
qalarna, tlb yoldalarna tnqidi mnasibt-
lri il bal olan bir msldir. G. Mustafazad
yazr: Ekoloji mdniyyt ekoloji savadn bir
hisssini tkil edir. Ekologiya anlay olaraq
tkc havan, suyu, torpa yox, briyytin
btn sahlrini hat edir. Ekoloji mdniyyt
dedikd, insann tbit, traf mhit mnasib-
tind qayyla yanamas nzrd tutulur. Eko-
loji mdniyyt he d tkc yer zibil atmamaq
deyildir, bununla yana enerjidn, sudan, qaz-
dan, elc d tbitdn v trafdan, tbii srvt-
lrimizdn dzgn v hr birindn lazm qdr,
yni qnatl istifad etmkdir, tbitin digr
canllarna da nvazil yanamaqdr (2).
Ali mktb mllimlrinin sylri buna
ynlmlidir.
Tlim prosesi il yana auditoriyadan-
knar tdbirlr d tlblrd ekoloji uru, eko-
loji davran v ekoloji mdniyyti formala-
drmaqda mstsna drcd mhm hmiyy-
t malikdir. Ekoloji mdniyyti forma-ladr-
maq n mruz v shbtlrdn, grlrdn,
dyirmi masa trafnda tcrb mbadillrin-
dn, ekskursiyalardan, bdii v sndli filmlr
baxlardan, msabiqlrdn istifad oluna bilr.
Tbii ki ekoloji mzmunlu, lkmizin tbii sr-
vtlrinin, flora v faunasnn, gzlliklrinin
tbliin v yaxndan yrnilmsin hsr olun-
mu tdbirlrdn shbt gedir. Filmlr d tbi-
tin mhafizsin hsr olunmaldr.
Problemin aktuall. Ekoloji mdniyyt
dvlt trfindn xsusi diqqt yetirildiyi hazrk
vaxtda mqal z-zlynd aktualla malikdir.
Problemin yeniliyi. Tlblrin ekoloji trbi-
ysi v thsili masir dvrn mhm tlbi kimi n-
zrdn keirilir.
Problemin praktik hmiyyti. Mqal eko-
loji mdniyytin formaladrlmas problemini td-
qiq edn magistrantlar, doktorant v dissertantlar
n faydal olacaqdr.
DBYYAT
1. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 1993-c il 636 nmrli me tsrrfatna dymi
ziyana gr maddi msuliyyt clb edilm qaydalar haqqnda qrar
2. Ekoloji mdniyytimiz https://gunelmustafazade.wordpress.com/tag/ekoloji-medeniyyet/
X.
.
,
.
.
.
X. Sultanly
ECOLOGICAL EDUCATION AND EDUCATION AS THE IMPORTANT REQUIREMENT
OF CONTEMPORANEITY
SUMMARY
The article deals with the ecological education of students. It is noted that at present it is important not
only to preserve national traditions, but at the same time, the propaganda and development of ecological
culture is important. The development of ecological education should begin in the family and continue in
educational institutions. The article touches upon the issues of ecological upbringing and education as an
important requirement of the present.
Redaksiyaya daxil olub: 16.11.2017
https://gunelmustafazade.wordpress.com/2013/01/23/ekoloji-m%c9%99d%c9%99niniyy%c9%99timiz/https://gunelmustafazade.wordpress.com/tag/ekoloji-medeniyyet/Yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi trbiysind tlim modullarndan istifadnin imkanlar
31 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
YUXARI SNF AGRDLRNN QTSAD TRBYSND TLM
MODULLARINDAN STFADNN MKANLARI
Ltif lkbrova, mkdar mdniyyt iisi, dosent
E-mail: latifaalakberli@mail.ru
Ryilr: ped..elm.dok., prof. F.B. Sadgov,
ped..fls.dok. L.A. Mmmdli
Aar szlr: yuxar sinif agirdlri, iqtisadi trbiy, modul tlim, tlim texnologiyalar, modul tlim
sullar, iqtisadi biliklr, iqtisadi gstricilr
: , , ,
, , ,
Key words: senior pupils, economic education, modular training, teaching technologies, modular
technology methods, economic knowledge, economic indicators
Azrbaycanda hyata keiriln thsil haq-
qnda direktiv sndlrd agirdlr iqtisadi bilik-
lrin verilmsi onlarda sahibkarlq hissi trbiysi-
nin yaradlmas zruri hesab edilir. Bu baxmdan
yuxar sinif agirdlrin iqtisadi biliklrin verilm-
si il bal, elc d onlar sahibkarlq hissi trbi-
ysi baxmndan znginldirn informasiyalarn
verilmsi gnmzn n aktual tlblrindn he-
sab olunur. Yuxar sinif agirdlrin iqtisadi bilik-
lrin verilmsi zaman yeni tlim texnologiyala-
rndan istifad olunmas lazm glir. Bu zaman
modul tlim texnologiyalarndan istifad etmkl
yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi trbiysini gnn
tlblri sviyysin yksltmk olar.
Ona gr orta mumthsil mktblrind
humanitar fnlrin tdrisi prosesind bel infor-
masiyalarn verilmsin zruri ehtiyac duyulur.
Ona gr d istr dbiyyat mllimlri, istrs
tarix mllimlri modul tlimi texnologiyalarn-
dan istifad etmkl agirdlrin iqtisadi trbiysi-
nin inkiafna yardm olmaldrlar. Bu bard
orta mumthsil mktblrind alan dbiyyat
v tarix mllimlrin metodik kmklik gstr-
mk mqsdi il yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi
trbiysind modul tlim texnologiyalardan istifa-
dnin imkanlar bard onlara trafl mlumat ver-
myi mqsduyun hesab edirik. Hans ki, hmin
mlumatlar modul tlimi il bal mlumatlarla
balamaq istyirik. Modul tlimi hazrda inkiaf
etmi lklrin qabaqcl mktblrind ttbiq
ediln n masir tlim texnologiyalardr. Hans
ki, modul tlimi deynd mvzunun almasna
xidmt edn didaktik blok nzrd tutulur.
mumiyytl desk, modul tlim texnologiyalar
anlaynn ilk sz Modul szdr.
Modul (lat. modulus - l) - 1) hr hans
bir mhm msaln, yaxud kmiyytin ad; m-
sln, dili arx modulu, elastiklik modulu. 2)
Bina v ya tikilinin hisslrini uzladrmaq, ya-
xud ona mtnasiblik v ahngdarlq vermk
mqsdi il inaatda v memarlqda qbul edil-
mi rti l vard. Bina yaxud tikilinin hr
hans bir elementinin uzunluq ls hmin qur-
u n Modul qbul edilir: binann hisslri
hmin Modula blnn olmaldr. 3) mxtlif
nv texniki qurularda mxtlif funksiya yerin
yetirn, hminin ktlvi istehsal olunmaqla
qarlql vz ediln hisslr (msln, detallar)
kompleksindn ibart unifikasiya edilmi qov-
aq. 4) Xarici dbiyyatda kosmik gminin tr-
kib hisslrin veriln ad. (1, 20).
Thsild d modullar vardr. Hr hans
problemin aydnladrlmas zaman yaradlan
didaktik blok hmin problemin daha lakonik -
kild dqiq izah edilmsin xidmt edir. Tlim
prosesi n hazrlanan modullar didaktik mo-
dullar adlanr. Bu zaman ayr-ayr fnlrin td-
risi n sciyyvi olan modul prinsiplri hazr-
lanr. Hmin prinsiplr uyun olaraq modullar
sistemi yaradlr. mumiyytl modul prinsipi
deynd bu prinsiplrin pedaqogikaya texniki
dbiyyatdan glmsini baa dlr.
Modul prinsipi avtomatika, telemexanika
v digr sistemlrin ayr-ayr elementlrdn v ya
mailto:latifaalakberli@mail.ruLtif lkbrova
32 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017
xsusi konstruksiyal qovaqlardan deyil, unifika-
siya edilmi modullardan qurulmas sulu. Ciha-
zlarn v btv sistemlrin M.g. il qurulmas
sxemin mumi montajn v ayr-ayr qovaq-
larnn yoxlanlmas iini sadldirir, sistemin i
qabiliyytinin brpa olunmasn (sradan xan
modullarn yenilri il vz olunmas yolu il) v
onun istifad proseslrini asanladrr (1, 20).
Tlim prosesind sasn dqiq elmlrin
tdrisind modul prinsiplrin istinad etmkl
mvzunun mntiqi chtdn aydnladrlmasna
rait yaranm olur. Msln, riyaziyyat, fizika
drslrind mvzunun almas n modul prin-
siplri sasnda modulyasiya mvqeyi yaradlr.
Modulyasiya latnca modulation szndn
gtrlb mntzmlik, slislik, fizika v texni-
kada is hr hans mntzm prosesi xarakteriz
edn kmiyytlrin zamandan asl olaraq veril-
mi qanun zr dyiilmsi demkdir. Modul-
yasiya xarici tsirlrdn yaradlr (1, 20).
Grndy kimi modulyasiya daha ox
musiqi drslri n sciyyvi olsa da, digr
fnlrin tdrisi zaman didaktik bloklarn yara-
dlmasn tmin edir. dbiyyat v tarix drsl-
rind yaradlan modulyasiyan didaktik bloklar
vasitsil hr hans elmi mahiyytin ideyallq
sviyysini amaq olar. Xsusil humanitar fn-
lrin tdrisi zaman agirdlr iqtisadi biliklrin
verilmsi il bel didaktik bloklarn , yni tlim
modullarnn yaradlmas ox faydaldr. Huma-
nitar fnlrin tdrisind hr hans bir mslnin
izah zaman mstqillik dvrnn bazar iqtisa-
diyyatna dair informasiyalarndan istifad
etmkl tlim modullar hazrlamaq olar. Ms-
ln, X siniflrd humanitar fnlrin tdrisind
Nsirddin Tusi il bal mvzular var.
Hmin mvzulara uyun mllimlr tr-
findn tlim modullarnn hazrlanmas zaman
iqtisadi trbiy il elc d sahibkarlq hissi tr-
biysi il bal informasiyalara istinad etmk
ox faydaldr. Yeri glmikn demk lazmdr
ki, mstqillik dvrn qdr elmi pedaqogika-
da iqtisadi trbiy trbiynin trkib hisslri
srasna daxil edilmmidir.
qtisadi trbiy XX srin 90-c illrin q-
dr mnvi-xlaqi trbiynin trkibind nzrdn
keirilmidir. Mstqillik qazandmz dvrd,
iqtisadi trbiy iin zruri tlbat yarand -
raitd, onun mzmunu da aqlanmaldr. qtisadi
trbiy uaqlara daha kiik yalarndan alanma-
ldr. qtisadi trbiy uaa gndlik hyatnda
maddi-mnvi tlbatlarnn formalamas v
dnilmsind, yax vlad kimi yetimsind,
vtnprvr ruhda bymsind, cmiyyt n
yax iqtisad-mtxssis kimi yetimsind
hmiyyt dayr. qtisadi trbiynin mktb
yalarndan alanmas ona gr zruri hesab edi-
lir ki, artq 18 yana atm hr bir gnc sahib-
karlq faliyyti il mul olmaq hququ ld
edir. (2, 492) qtisadi trbiy il biliklrin veril-
msi zaman saddn mrkkb prinsipindn
istifad etmk lazmdr. Bunun n Tusinin iqti-
sadi fikirlrin mracit etmk faydaldr. Tusi
ev qurmaq v ail dolandrmaq il bal iqtisadi
sistem yaradb. Hmin sistemin tlim modullar
vasitsil agirdlr atdrlmas ox faydaldr.
Tusinin iqtisadi biliklri sasnda hazrla-
nan tlim modullarnn masir tlim texnologiya-
lar vasitsil agirdlr atdrmaq zruri sa-ylr.
Bu zaman kompter texnologiyasnda, plan-
etlrdn, internet resurslarndan v digr masir
texnologiyalardan istifad etmk zruri saylr.
Tcrb v mahidlr gstrir ki bzi ml-
limlr masir tlim texnologiyalar deynd bir
sra zrrli texnologiyalar nzrd tuturlar.
Thsil mktblrind geni yaylm, lakin
xsiyyti hrtrfli inkiaf etmsind imkanlar
mhdud olan nnvi tlim texnologiyalar XX
srin sonunda bir ox yaradc, yeniliki peda-
qoqlar trfindn thsild effektiv olmayan, ht-
ta zrrli nticlr vern texnologiyalar kimi
qiymtlndirilmy baland. Bu cr qiymtln-
dirm inkiaf etmi lklrd cmiyytin mlu-
matllq sciyysinin kifayt qdr yksk olma-
s il qiymtlndirilirdi. Tlim prosesind thsil
alann hrtrfli xsiyyt kimi formalamas
n yeni pedaqoji texnologiyalardan mqsd-
uyun v kompleks kild istifad edilmsi
daha yksk nailiyytlr ld etmy imkan ve-
rir. Burada mqsd v tlimin mzmununa uy-
un texnologiyalar seilmsi v onlarn ardcl,
qabaqcadan myynldirilmi vaxtda yerin
yetirmk mqsdmvafiqdir. Hazrda masir
pedaqoji praktikada daha geni ttbiq olunan
xsiyytynl-inkiafetdirici pedaqoji texnolo-
giyalar aadaklardr:
1) mkdalqla tlim texnologiyas;
Yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi trbiysind tlim modullarndan istifadnin imkanlar
33 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017
2) Layihlr metodu il tlim texno-
logiyas;
3) Modulla tlim texnologiyas.
Son illr tdris prosesind istifad olun-
maa balayan daha artq maraq gstriln tlim
texnologiyasnn mahiyyti v mzmunu il bir
qdr trafl tan olaq (3, 12):
Grndy kimi, tlimin n masir texno-
logiyalarndan istifad etmkl yuxar sinif
agirdlrinin iqtisadi trbiysinin inkiafna nail
olmaq mmkndr. Qeyd etdiyimiz kimi, bu za-
man Nsirddin Tusinin iqtisadi trbiy sistemi-
n mracit etmkl, asandan tin prinsipi
zr agirdlr iqtisadi biliklr vermk lazmdr.
Yeri glmikn qeyd elmk lazmdr ki,
iqtisadi biliklri uaqlara daha kiik yadan ver-
mk faydaldr. nki ibtidai sinif raitind a-
girdlr veriln iqtisadi biliklr onlarn yuxar
siniflrd daha zngin iqtisadi biliklr qazanma-
larna stimul yaradr.
qtisadi trbiy uaa ibtidai sinif yala-
rndan balayaraq alanmaldr. Msln, ana
vladn mktb apararkn v ya yola salarkn
ona ay, bulka v s. azuq almaq n pul verir.
O, pulun tyinat zr xrclnmsini uaa tap-
rr. Uaq is bzn hmin vsaiti tyinat zr
xrclmir. Ya baqa bir ey alr, ya da pulu
xrclmdn ev gtirir. Bu proses nzart et-
mk mqsdi il valideyn daim vladndan
vsaitin xrclnmsi il bal hesabat almaldr
(2, 492). Yuxar siniflrd humanitar fnlrin
tdrisi zaman hr hans mvzunun rh edilm-
si prosesind agirdlr iqtisadi biliklrin tlim
modullar vasitsil verilmsi ona gr vacibdir
ki, tlim modullarnda z ksini tapan iqtisadi
terminlr, bazar iqtisadiyyatna dair anlaylar
onlarn yaddanda drin iz buraxm olur. Tu-
taq ki, X sinifd Nsirddin Tusi il bal mv-
zularn izah zaman mllim xlaqi-Nasiri
sri sasnda hazrlad didaktik bloku, yni
tlim modulunu tqdim edirs, bu zaman hmin
modulda agirdlr bazar, pul, qiymt, ,
msrf, qnat, israf kimi anlaylarla tan
olurlar. Mllimin pul tdavl vasitsidir,
Pul ailnin iqtisadi inkiafn tmin edir, Pul
ailnin bdcsinin sasn tkil edir, pulun
xrclnmsi zaman qnatiliy yol vermk,
israfla is yol vermmk lazmdr kimi
fikirlri agirdlrin iqtisadi biliklrinin tmlini
qoymu olur. Bel cmllrin thlil clb edil-
msi zaman agirdlrin iqtisadi trbiysinin
inkiafn nzr almaq lazmdr. qtisadi bilik-
lr yiylndiriln agirdlrin hr birinin trbi-
ylilik sviyysi d ykslmi olur.
gr uaq pulu z istyin uyun olaraq
baqa istiqamtd xrclmis valideyn onun bu
hrktin bigan qalmamaldr. nki bu onun
zbanala yol vermsi kimi qiymtlndiril-
mlidir. gr uaq vsait qnat edib onu ev
gtirirs, valideyn bu hala da bigan qalmamal-
dr. vvl o, qnatin sbbini sorumaldr.
Uaq bunu bir ne sbbdn izah ed bilr.
Msln, ya hmin pula dftr, qlm, mktb
lvazimatlar alacan, ya da geyim, kompter
v s. bu kimi nisbtn bahal yalar n pul
ydn bildirir (2, 492). Bel informasiyala-
rn, bel mlumatlarn thlil clb ediln bel
elmi ideyalarn tlim modulu klin salnaraq
pedaqoji proses gtirilmsi agirdlrin iqtisadi
trbiysinin formaladrlmasna kmklik gs-
trmi olur. Problemin aktuall. Drslrd tlim modul-
larndan istifad yeni pedaqoji tfkkrn mhm
tlblrindn biridir. Bunu nzr alan mqal
mllifi bu mvzuya mracit edib.
Problemin yeniliyi. Yuxar sinif agirdlrinin
iqtisadi trbiysind tlim modullarndan istifadnin
imkanlar diqqt mrkzin gtirilir.
Problemin praktik hmiyyti. Yuxar sinif
agirdlrinin iqtisadi trbiysind tlim modullarn-
dan istifad sahsind mllimlr z kmyini
gstrckdir.
DBYYAT
1. Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas. VII cild. Bak: Azrbaycan SSR Dvlt Nriyyat, 1983
2. F.B. Sadqov. Pedaqogika: Drs vsaiti, Bak: Adilolu, 2012.
3. R. sgrov, M. Qurbanov. Modul tipli kurikulumlar v pe-ixtisas thsili. Tlim
texnologiyalarnn mahiyyti v mzmunu. Bak: Mtrcim, 2015.
4. . Abbasov, R. Sadqov. Menecment. Bak: Biznes Universitetinin nri. 2013.
Ltif lkbrova
34 Research Papers o