Post on 14-Jul-2022
L-E~L TAQSIMA - DAWL:
IL-KOTBA TAT~TESTMENT IL-QADIM Ghedna d-datiba. l-ohr-a Ii I-Bibbja
hi galbra ta' tnejn u sebghin ktieib, ma.qsumin £'Zewg Testmenti: it-Testment il-Qadim Ii fih hamsa u el1bghim. ktieb, u t-Testment il-Gdid, Ii fib sebgha u ghoxrin ktieb. II-gra,jda ta' kif saru dawn iz-zewig galbrie>t !~w ghaqdiet ta' Kotba Mqaddisa, hija aktarx minsija, u tiiftix l~ sar fuqha hu xoghol mi11-iSibah. Sejrin ghalhekk nigbru fi £tit klliem, fuq dan, dak Ii jidlhrlna 1i hu ta' fejda u hieJg.
,IUewg ghaqdiet ta' kotba, it-Testment il~ardim u t-Testment il-Gdid, jinghaillu minn xumn mlhux biss ,ghalie!X it-taghlim tal-wahda huwa l-weghda tal~nrigja tal-Fed'dej u dak ta' l-ohra jurina L-hajda u l-hidma: Tieghu; irrnma wkoll imha.bba fii-zmien, ghaliex il-Kotba tat-Testment il-Qadhn kienu kollha miktulbin qrubel i1~migja f'din ild-dinja ta' Sidna Gesu Kri61tu, u dawk tat-Testruent il-Gdid inkitlbu kOlllha wara l-migja ta' Kristu, u wara t-tlugh Tielghu fis-serna, iida mhux aktar tard mi11-mewt ta' l.Appost1i. Barra minn dan, ir-Kotlb"a tat-Testment il-Oadtim kienu migbura mil'Lhud qabel Kristu u dawk tat-Testment il-Gdlid kienu migbura mill-'Insara.
Ghalihekk: huwa wisq xieraq Ii l-ewweI nithadd'tu ' futq il-Kotlba tat-Testni.ent il--Qadim, imlba,g'had' fuq dawk tat-Testment il-Gdid.
n~galbra tal-kotba tal-Ghlaqda l-Qadima hadet ilew!g ghamlret, wahda kif ti-nsCLb fil-Bilblbja Lhudija, maghrufa bl-isem ta' Kanon ,tal-PaLestina, u 1-onra kif tinsab fil-Billbja Griega Lixanldrina, Ii minnha harget ukon ilVuligata Latina, mrughrufa 'bl-isenn ta'
8
Kanon Lixandrin. Naraw I-ewwelnett x'gbazla hemm bejn dawn iizewrg gabriet.
II-Kanon tal-Pale&tina kien f'ideen il-Lhud tal-Palestina u kien maghmul minn eI1ba' u gboocrin ktieb, jew minn tnejn u ghoxrin, maqsumin fi tliet gabriet, m~hrufa bl-i&mi jie't 'ta' Ligi, Profeti, u AgjQgra.!fi.
Il-Ligi kien fi'ha l-ewwel hames kotba tal-Bilbbj,a, maghrufin b'kotba ta' Mose: il-Genesi, l-Esodu, il-Levirtku, il~Ktieb tan-Numri u d-Dewtoronomau.
D-Profeti, it-tieni ga:bra, kien fiha bmien kotba: eI1ba' fihom i1-grajja talLhud minl1i imien JoiJWesa tmiem i~zewg salJtniet Lhudin u t-tumfnament, imsejMn il-Profeti l-Qodlna, u dawn huma l-kotba ta' Joirwe, ta' I-I.ruhallfin, ta' Samwel u tas-Slaten. L-el1ba' , kotba l-ohra hurna dawk tal-Profcii 1-Godda, Iiaija, ' Geremija, Ezekjel u t ~ Tna.x-il Profeta z.gbar. fi ktieb wiehed.
H-tielet gaJbra, l-Agjografi kienet maghmu la mis-Salmi, il-Ktielb ' Goblb, il-Qwiel ta' Salalffiun, .rum-hames kotba Zighar: lcGhanja tal-Ghanjiet, Rut, il-Lamentazzjonijet, I-Ekkleztiaste u Ester, u milil-kot'ba ta' Danae!, E'Sdra, Nehemia u l-·Paraldpomeni. .
Dawk l~ kienu j!gilbu l-korba tnejn u ghOlXrin, kienu jjghodclu l-ktielb ta' Rut mas-Salmi, b'dahla tan-niseI ta' Da-' vid; u ]-ktieb tal~Lamenta7JZjonijiet,
mal-ktieb tal-Profeta Gerernija. Kif jlgharrafna S. Girolmu, il~ghadd
tnejn u ghoxm hu simboliku; bha] rna ft-aLfalbet tar-Lhud hemm tnejn u ghoxrin ittr-a Ii bihom tista' ssawwar kul! kelma, hekk ukoll il-Kotba Mqaddsa hUiffia tnejn u ghoocrin, Ii fihom issib
l-ghent. koHu. Dawn l~-tnejn u ghoxrin ,ktielb huma ghalihekk I-erba' u ghoxrin xorta wahda.
11-1\.anon Lixandrin fib hamsa u erbgnm k,tlCib li rna humlex maghzuhn h tl1et gabriet, imma l-ewwel ins~bu
l-L1g1, iJmJcaghad il-ko~ba li nhom grajJ~e[ I.-poplu t'Aha., Pi huma dawn: 11-ktleb ta' Jotwe; ktielb l-Imhallfin u warajh ktle.b Rut; l-eliba' kOl1ba tas~laten, iHnejn. .tal-Paralipomeni, Esdra u Neherma, Tobiij,a, Guditta u Ester. Dawn il-kollba filhom il-grajja talliliudi, u wie.he.d ~~tenna Ii wara l-ktielb ta' .Ester isib iz-iewg kotba tal-Ma,kka!bej; imma ghal raguni Ii nithaddtu fuqha 'I qucidlelIIl, dawn il-kotJba jinsabu fi-ahhar tat-Testment il-Qadim. Wara dawn il~kotba tal-grajjiet, 2igu I-Jeotba tat-taghlim: Gab, is-Salmi, iIQwiel' ta' Salamun, l-Ekklezjaste, ilGhanja tal-Ghanjiet, ktieb il-Gherf u l-Ekklezjastiku (hames kotba ta' Salamun); imbCllghad il-kollba tal-Profeti: Iiaija, GerClIIlija, u l-kotba tieghu taL-Lamentazzjonij'iet, u Baruk, Ezekjel u Daniel, it-Tnax-il Profeta ighar u z-zewg kotba tal-Makka.bej, Ii jigu fi-ahhar ghax ma jinsa.bux fil-Kanon tal-Palestina.
Dawn il-ha.msa u erbghin ktieh huma t-tnejn u ghoxrin, ~ l-erbgha u ghoxrin ktielb tal-Kanon tal-Palestina, barra sebgha, ill huma Tobija u Guditta, Ktieb il-Gherf u I-Ekklezjastiku, il-ktieb ta' Baruk u i-iewg kotlba talMakka.bej; il-ghailiet Ii jinsabu bejn ii-Kanon tal-Paiestina u I-Kanon Dxandrin, ma humiex Ibiss fit-taqsim tal-kotJba, imma hemm ukol1 ghazla ta' importanza k1bira, drik Ii fil-Kanon Dxandrin heffilIIl saba' kotba u xi bicCiet mil[-ktieb ta' Danjdel u mill-ktieb ta' Este.I1 lii. rna jinsalbux t'fll-Kanon tal-Palestina. Uhud rnill-Insara zammew mal-Kanon tal-Palestina; iida 1-
KnisJa u l-bl6Ca i-klbira tas-Santi Pad .. ri u taJ.-Klttleba ZaJffiffiew maJ.-Kanon Llxandnn. Me!a l-.Prouesta.nti had.iC1nu l-A.anon. [al-l'alestlna, ii-KontIlJu qata l-kustJorll U dcte'hnlX!Xa bnala damma tal-.t'ldl li I-koltba kol.ub.a h jm.sa.bu nl-Vulgata Lanna ~ taqbel maln..anon LlXandrin lluma kolilla ndaqs, isplrati mum AlIa u 'kanolllki.
L1ema minn dawn li-zewg Kanoni hurna Jl-eq,dem? l1..jDicca I-K;oira talkntici jallBbU li hu dak jal-l>alestina, Ii nh il-kotba Ii kJienu m~hrufin gewwa GerusaJ.em; H-Kanon LilXandrin haddan ge'Wwa fib kobba ohra, 4 rna kienux m~hrll'fin fil-Palespna.
lZda hemm fe·hma ohra li lilna toghgOibna iijed. II-Kanon l-ak1ar qa.dilIIl hUWa da:k. ta' Lixandra Ii I-ewwel kien ma>ghruf u meqjum ukorl fi)-Palestina. imma mbaghad minhaJbiba xi ragunijiet Ii xejn ma ghand!hom x 'jaqsmu ma' l-Ispirazz.:lOni Divina, dan il-Kanon ben 'imqassar u minnu haret, ilKanon tal-Paiestlna. Hlja haga cara Ii I-Kanon tal-Palestina. huwa rrangat hafna, imma l-Lixandrin huwa aktar naturali, ghal hekk huwa qabel dak tal-Palestina.
I1-Kanon tal-Pa1estina m~bni fuq erba' kriterji: biex ktieb ikun ispirat u kanoniku, meMieg li (a) ikun miktub qabel Esdra, (b) gewwa I-Palestina, (3) bil-lsien Lhudi, u (4) ikun jaq'bel ghal koliox mal-Liga. Dawk il-kotba jew bicciet ,ta' kotba Ii rna kienux rniJqugha fil-Kanon tal-Palestina, huma neqsin minn xi wiehed minn dawn l-erba' kriterj.i.
Hija haga cara Ii Alia jdsta' jnebbah ktieb qabel jew wara Esdra. FilPa!.estina, fi-Art Imqaddsa jew barra, fi l-BCllbiJonja jew fi-Egittu; bil-lsiien illUdi j,ew bi lsi en iehor. U billi AHa huwa s-Sewwa u I-Verita, dak kol1u Ii jogb@bu jispira, huwa koliu veru;
u gha1he.kk kull ktleb II gej minn Alia ja.q)bel rnal-Llgi u rna' dak kollu Ii hu gej' minn Alla. Mnn dawn naraw Ii l-eI1ba' kriterJa. l.i. fU'q;horn rnibni I-Kanon tal-Pale~t!na. rna kienux ghajr qlajjiej tal-Fariielj u gbalhekk rna hurna. ta.' I-ebda siwi; meta I-Kanon hu l-gCllbra. n<liturali ta' kotba li kienu rninn ciejj,em rnCligbrufm bhala spirati rninn AUa u kanoniki.
Iilda. jjsta' wiebed jistaqsi; fuq lierna kriterji rnibni I-Kanon Lixandrin? Hu,wa magbruf Ii barra miil-kotba Ii jinsalbu fIL-Kanon Lixandrin kien hemm ob.rajn, bhal rna. rhuma j-Tielet u r-Raba' Ktieb ja' Esdra, it-Tielet u r-Raba' Ktieb tal-Makkabej, is-Salmi ta' Salamun, li nsibU'hom ukoll iroballtin rnal-Kotba Mqadtlsa, imma Ii rna humiex Kotba Miqaddsa.
Ghat diin il-rnistoqsija rna hemmx tw~gi'ba cara. Il-ghorrref ak,tarx jabsbu li 1-Kanon L~xandrin rnibn,i fug it-Trad:izzjoni tal-Lhua; ida rna ghandniex ninsew li fost iI-Lhud rna kienx hemm tradizzjonii di'Vina, bhal rna nsiJbu fil-Knisja Kattolika, Ii Alla iej:.en biJ-kariiillla ta' l-LnfaWbiltit u li gbalhekk rna tistax ti~balja fi 1l,wejjeg tal-Fidi u tal-morali.
Ghallhekk obrajn jabSlbu, u jidhrilna Ii I-fehana ta,gbhorn hija wisq ahjar minn dik Ii ghadna kemm in sernm u ,
Ii AHa lcien jinqeda bil-Profeti sabiex imex,xi lil-:Ghud fit-triq tas-Sewwa. IlProfeta jfisser 'bniedem 1i jitkellielln minftok Alia. Ghalhekk il-kliem talProfeta huwa I-kliern l' AHa. Meta 1-Profeta kien jitkellem il-kl1em tieghu, ILen ikun rnilqugh bhala kliem Alla; u meta I-Profeta rna kienx jinqcda bilkelma, imma bil-kitba, jl-ktieb tieghu kien ikun maghruf Ibbala ktieb fAlla, ispirat u kanoniku.
Xi badd jista' jghid; IllIlma ahna rna nafux min kitejb kuil wiehed rntil1-kotba tal-Ghaqda l-Qadirna; rnela rna niSitghux nafu jekk hux isp;rat u kanoniku!
Ghal din id-diffikulta nwiegbu Ii ghad Ii l-lum ma nafux min kiteb kull w.iehed mill-Kotba tal-Ghaqda I-Qadima, ma ,ghandniex nahsbu Ii dawn ilkoUba waqghu mis-sema. Xi hado ki- . bbhorn, u m~n :kitiibhollIl kien maghrur{ min-nics ta' ilffiienu. Gara Ii wara Ii dawn il-kotba k;.e nu rna.ghrufa blhala Slpirati, I-is-em ta' min kitibhom intesa. Imma b'daqshekk il-kotba baqghu Ij kicnu, ~pirati u kanoniki.
JicLhrilna Ii milli ghedna wiehed jista' jifhem kif saret il-Biibb:a tal-Ghaqda I-Qadima. Darlb'ohra nithadditu fuq dik tal-Gbaqda I-Gdida.
P. SERAFIN M. ZARB, O.P.
IL ~ MTIN FIL ~ BIBBJA R-htin, jew kif ighidulu bilt-Taljan,
circoncisione, hiija d,rawwa Ii ~enet im;<errda fost wisq gnus fit-qedem, bhal rna hija wkoJl dai-zmien. Sdba' mitt sena q<lJbel rna trwided Kristu, ilProfeta Geremija kiteb dal-kliern ; "Ara Ii ghad jasal imien (ighid il-Mulej) Ii jsir il-haqq rninn dawk Iii hurna /'?1ahtunin biss til-laham; il-~Iasrijin u
l-Lhudjn; l-Adomin u Beni-Ghamman; il~Mo-AJbin u l-Gharalb" (Geremija, IX 25-26).
F~l-Masar, ji'gifieri I-Egittu, i1-htin kien imhares sa minn zmien l-Imperu I-Qa,dim. Jc,kk rna kienx jinhaten kull hadd, k;esu jinhatnu l-k,barat ta' ilik I-art: jigifieri lKJ.,assisin u I-ghonja. Kif i,ghid Herodotus (II, I04), il-Mas-