Post on 04-Apr-2018
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
1/142
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSLHYAT ANABLM DALI
KELM BLM DALI
GZZLDE KURTULU KAVRAMI
Yksek Lisans Tezi
OSMAN NUR DEMR
Danman: YRD.DO.DR.HLYA ALPER
STANBUL, 2008
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
2/142
GENEL BLGLER
sim ve Soyad : Osman Nuri DEMRAnabilim Dal : lahiyatProgram : KelamTez Danman : Yrd.Do. Dr. Hlya ALPER
Tez Tr ve Tarihi : Yksek Lisans-Austos 2008Anahtar Kelimeler : Kurtulu, Ltuf, Rahmet, nan.
Z E T
Gazzlde Kurtulu Kavram isimli bu tez Marmara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstitsnde yksek lisans tezi olarak hazrlanm ve ilgili jri tarafndan
oybirliiyle kabul edilmitir.
Tezimizde slm dininin kurtulu dncesi nl slm limi mam Gazzlnin
bak as ve perspektifi ile ortaya konulmaya allmtr. Bu almada Kurtulu
kavram tahlil edilmi ve gemiten gnmze kurtulu probleminin seyri ve geliimi
hakknda genel bilgiler verilmitir.
mam Gazzlnin hayat ile kurtulu dncesi arasnda var olan balar
saptanarak ortaya konulmutur. Bu balar yorumlanarak tarihsel arka plan hakknda
bilgi verilmitir.
Gazzlye gre kurtarclk iddias tayan ekol ve gruplar hakknda bilgi
verilmi ve bu gruplarn kurtulu dnceleri tahlil edilmitir.
Gazzlnin izmi olduu kurtulu emberi ve bu emberin iinde ve dnda
kalanlar hakknda inceleme yaplmtr. nl dnrn slm gruplara bak as ve
onlarla ilgili dnceleri ayrntl bir ekilde ele alnarak Gazzl tekfir doktrinininzerine oturduu temeller aratrlmtr.
Gazzl kurtulu dncesini oluturan unsurlar ve bu unsurlar oluturan alt
balklar incelenerek sistematik bir ekilde ortaya konulmutur.
Gazzlye gre kurtuluun nasl ve hangi yolla gerekleecei aratrlarak
ayrntl bir ekilde ele alnmtr.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
3/142
NDEKLER
Sayfa No.
NDEKLER....I
KISALTMALAR......IV
NSZ....V
1- GR .......................................................................................................1
1.1 ARATIRMANIN ALANI .................................................................21.2 ARATIRMANIN AMACI ................................................................4
1.3 ARATIRMANIN YNTEM ...........................................................61.4 ARATIRMANIN KAYNAKLARI...................................................8
BRNC BLMSLM'DA KURTULU (KAVRAMSAL EREVE)
1- KURTULU ANLAMINA GELEN KAVRAMLAR..........................8
1.1 Felh....................................................................................................................8
1.2 Fevz................................................................................................................... 101.3 Nect ................................................................................................................. 12
2- ANLAM EREVESNE GREN KAVRAMLAR......................... 14
2.1 Hidyet.............................................................................................................. 142.2 Ecir.................................................................................................................... 152.3 Cez .................................................................................................................. 152.4 Rz ................................................................................................................... 162.5 Halas ................................................................................................................. 162.6 Srur.................................................................................................................. 172.7 Sevap................................................................................................................. 172.8 Selmet..............................................................................................................182.9 Emn................................................................................................................... 182.10 Hsn .............................................................................................................. 19
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
4/142
II
KNC BLMGAZZLDE KURTULU
1- GAZZLNN YETT ORTAMIN FKRLERNE ETKS20
2- GAZZLYE GRE KURTULUDDASI OLAN EKOLLER. 27
2.1 Kelmclar......................................................................................................... 29
2.2 Felsefeciler........................................................................................................ 35
2.3 Btnlik (Talmiyye) ....................................................................................... 42
2.4 Mutasavvflar.................................................................................................... 49
3- KURTULUU SALAYAN METOTLAR .......................................57
3.1 Yntem Olarak Mantk ..................................................................................... 58
3.2 Analitik Yntem ............................................................................................... 593.3 Diyalektik Yntem............................................................................................ 61
3.4 Tevil Yntemi.................................................................................................. 62
3.5 Din Tecrbe Yntemi ...................................................................................... 65
3.6 phecilik ......................................................................................................... 67
4- KURTULUUN ETLER VE UNSURLARI..............................69
4.1 KURTULUUN ETLER .......................................................................... 69
4.1.1 Dnyev Kurtulu (Kurtuluta Vahyin Yeri ) ................................................ 694.1.2 Uhrev Kurtulu ............................................................................................. 76
4.2 KURTULUUN UNSURLARI ........................................................79
4.2.1 lh Ltuf ...................................................................................................... 794.2.2 man ............................................................................................................... 814.2.3 nsann Kesbi (Slih Amel Faktr) .............................................................. 864.2.4 Allha ve Reslne taat............................................................................... 934.2.5 yilii Emretmek ve Ktlkten Sakndrmak............................................... 954.2.6 Tevbe ............................................................................................................. 97
5- KURTULUUN VESLELER.103
5.1 Kurtuluta efaat............................................................................................. 1045.2 nsann nsan Kurtarmas (Tevessl) ............................................................. 109
6- KURTULU ENGELLER ...............................................................112
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
5/142
III
7- KURTULU DNCESNN SONULARI (MKFAT VECEZ) ......................................................................................................114
7.1 Mkfat ........................................................................................................... 114
7.2 Cez ................................................................................................................ 116
SONU.....................................................................................................120
KAYNAKA ........................................................................................... 123
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
6/142
IV
KISALTMALAR
A..F. : Ak retim Fakltesi
A...F. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
b. : Bin, ibn
bkz. : BaknzC. : Cilt
c.c. : Celle Celluh
ev. : evirmen
D.E...F.D. : Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
DA : Diyanet slm Ansiklopedisi
DB : Diyanet leri Bakanl
E...F.D. : Erciyes niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
Hz. : Hazreti
hzl. : Hazrlayan
FAV : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf
SAM : slm Aratrmalar Merkezi
M.E.B. : Milli Eitim Bakanl
m.. : Milattan nce
m.s. : Milattan Sonra
mad. : Maddesi
nr. : Nereden
l. : lm Tarihi
s. : Sayfa
S. : Say
sav. : Sallallhu Aleyhi ve Selem
T.D.K. : Trk Dil Kurumu
TDV : Trkiye Diyanet Vakf
trs. : Tarihsiz
vb. : Ve benzeri
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
7/142
V
NSZ
nanan insan iin yeryznde var olan en byk ve en mhim mesele
cehennemden kurtulabilmek ve cenneti kazanabilmek dncesidir. Bu dnce ile
hareket eden insanolu yaratlndan itibaren kurtulu yollarn aramaya girimi,
dnya ve hirette gerek saadeti yakalamay hedeflemitir. lk insann eytann tuzana
dmesi ve sonrasnda iinde bulunduu durumdan kmak zere tvbeye bavurmas
kurtulu araylarnn ilk rneini tekil etmitir. Ancak bu rnek ilk olmakla beraber
son olmamtr. nk demolunun, atasyla balayan kurtulu serveni kyamete
kadar devam edecektir.
Kayna ister beer isterse ilh olsun btn din ve inan sistemlerinde bir
kurtulu dncesi ve felsefesi bulunmaktadr. Hatta inanszlk iin de kendi iinde bir
kurtulu anatomisinden sz etmek mmkndr. Kez bu tezin sayfalar arasnda
inanszln da bir inan olduu vurgulanmaya allmtr. Dolaysyla btn inan
sistemleri iin kendi i dinamikleri erevesinde bir kurtulu doktrininin varlndan sz
etmek mmkndr.
lh dinlerin sonuncusu olan slm dininde kurtulu dncesi dnya ve
hirette gerek mutluluu salama hedefi zerine bina edilmitir. Gazzlde Kurtulu
Kavram isimli tezimizde slm dininin kurtulu felsefesi nl slm limi Eb Hmid
el-Gazzlnin yorumuyla ortaya konulmaya allmtr. Kurtulu kavram
trevleriyle beraber tahlil edilmi, Kurn- Kerm ve hadislerdeki kullanmlarna iaret
edilmitir. Gazzl rnei ve zelinden hareketle ve Gazzl perspektifi ile slm
frkalar ve slm d oluumlar saptanm ve kurtulu dncesi balamnda ele
alnarak incelenmitir. Gazzlye gre slmda kurtuluun yollar, kurtulua etki edenfaktrler, kurtuluun unsurlar ve kurtulu dncesinin sonular aratrlarak ortaya
konulmutur. Bylece Gazzl penceresiyle slmda kurtulu dncesinin fotoraf
ekilmeye allm ve kurtuluun nasl ve hangi artlarda mmkn olabilecei
aratrlmtr.
Gazzlde Kurtulu Kavram isimli bu tez gerekten uzun ve yorucu bir
alma serveni ve kymetli bir alt yapnn yol gstericilii eliinde hayat bulmutur.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
8/142
VI
Bu eserin vcut bulmas adna bizimle beraber ayn ak ve heyecan tayan, deerli
mesailerini cmerte sarf etmekten geri durmayan ve ok nemli katklar salayan
muhterem ahsiyetlerin isimlerinin anlmas, bizim iin yerine getirilmesi gereken bir
kran borcu ve nemli bir grevdir. Bu meyanda tezimizin isim babas olan ve
ihtiya duyduumuz her anda kymetli bilgilerinden istifade etmemize imkn tanyanmuhterem hocam Prof. Dr. lyas ELEB Beye, tezimizi defalarca okuyan, doru
ynlendirmeleriyle akademik hayatmzn salam temeller zerine oturmasn salayan,
balangtan son ana kadar hibir konuda yardmn esirgemeyen, tavr ve davranlarn
her trl takdirin stnde grdm tez danmanm ve ok deerli hocam Yrd. Do.
Dr. Hlya ALPERe, nemli eletiri ve deerlendirmeleri ile tezimizin olgunlamasna
katk salayan Yrd. Do. Dr. Emine KESKNER Hanmefendiye, hayatn her alannda
olduu gibi ilm almalarm srasnda da yanmda olarak hibir zaman desteini
esirgemeyen fedakr eim zlem Hanma ve olum Muhammed kbale sonsuz
teekkrler ediyorum.
stanbul, 2008 Osman Nuri DEMR
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
9/142
1- GR
Yeryznde var olan btn dinler, mntesiplerini mutlulua ulatrma hedefini
gtmekte, dnyev ve uhrev anlamda tehlike saylabilecek, inananlara meakkat
verebilecek her eyden onlar kurtarma ve vaad edilen iyiye ulatrma, mutlu etme
amacn tamaktadrlar. Dolaysyla dinler ballarn tayin edilen dnyev ve uhrev
zaman dilimleri (hiret inancnn olup olmamasna bal olarak) dhilinde hep bir
eylerden kurtarma ve bir eylere ulatrma gayesiyle ynlendirmektedir. Buna bal
olarak inanan insann da bu dnyadaki en byk davas cehennemden kurtulabilmek ve
cenneti kazanabilmektir. Nitekim insan kurtulua, sonsuz mutlulua bu davay
kazanarak ulaacaktr. Yani kurtulula mutluluk arasnda doru bir orant sz
konusudur.
Gerek mutlulua ulamann yolu, btn dinlerin konusu ve amac, ayn
zamanda kadm bir mesele olan Kurtulu, kavram olarak eitli din ve dillerde farkl
kelime ya da lafzlarla ifade edilmektedir. Ancak, netice itibariyle anlatlmak istenen
temel dnce ayndr. Dilimizde ise kurtulu, kurtulmak eylemi, kurtulma biimi,
halas, nect, g bir halden, bir tehlikeden kurtulma durumu, tutsakln, bamlln
son bulmas, bir yerden dman igalinin kalkt gn; kurtulu gn, sonsuz mutluluaulama1 gibi anlamlara gelmektedir.
Yukarda szlk anlam verilen kurtulu kelimesinin kavramsal incelemesi
birinci blme braklm, bu blmde ise kurtulu kavram, problemli grnen
noktalar da gz nne alnarak bir deerlendirmeye tabi tutulmu, ayrca
aratrmamzn amac, yntemi, snrlar ve kaynaklarna dair bilgi verilmitir. Ancak
kurtulu probleminin tarihsel sreteki grnm sadece ama ve kapsam ierisindekalan ynleriyle, zet bir ekilde ele alnmtr. Dier taraftan slmiyet dndaki
dinlerin kurtulu anlaylarna da temas edilmi ve bylece hem Gazzlnin kurtulu
dncesinin dier fikir ve yaklamlarla karlatrlabilmesine, hem de onun bu
konudaki fikrinin nerede durduunun anlalabilmesine katkda bulunulmaya
allmtr.
1 tken Trke Szlk, Kurtulu Mad., Ankara: tken Neriyat, 2007, C.3, s.2853.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
10/142
2
1.1 ARATIRMANIN ALANI
Din, insanla beraber var olan ve insan nevinin balangcndan bu yana varln
srdregelen bir olgudur. Hangi asrda ve hangi medeniyet dzeyinde yaam olursa
olsun her kavim ya da toplulukta inanca dair elere rastlamak mmkndr. Baka bir
ifade ile din inanlarn tarihi insanlk tarihi kadar eskidir. nsanlk tarihinde ne kadar
eskilere gidilirse gidilsin din inanlardan yoksun bir topluma rastlanmamaktadr. Tarih
devrelerde olduu kadar tarih ncesinde de insanolunun baz inanlara sahip olarak
yaad, yaplan ilm aratrmalardan anlalmaktadr.2 Bu manada din insanla beraber
var olmu ve insanla beraber de var olmaya devam edecektir. Dinin ve din inancn
tarihesinin yannda insanda var olan din duygusu ve inanma ihtiyacnn temelini
aratrdmzda da durumun pek farl olmadn grebilmekteyiz. Akll bir varlk olaninsan, doas, psikolojik ve biyolojik yaps gerei inanmak zorunda olan bir varlktr.
Yani insan, akl olan bir varlktr ve onda var olan akl melekeler ve temel nitelikler
biyolojik ve psikolojik tahlile tbi tutulduu zaman insann inanmadan yaama imkn
bulunmayan bir varlk olduu anlalacaktr.3 Buradaki inanma ve inantan kastmzn
inanszl da kapsadn ifade etmemiz gerekir. nk netice itibariyle inanszlkta
bir inantr.4 Dinin tarihesiyle beraber insanda bulunan din duygularn ya da din
duygusunun kkenlerine ulamaya altmzda din duygusunun sadece ftratla
ifadesinin yeterli olmadn ve ftratn din duyguyu da kapsayan daha geni bir anlama
sahip bulunduunu grebilmekteyiz. Ancak bu konuda kutsal kitaplar dnda yeterli
bilgiye sahip deiliz. Kutsal kitaplar ise, din duygunun kaynan ilk insana; ilk insan
ile yaratc arasndaki ba ve yaratlta insan ftratna yerletirilen inanma yetisinden
hareketle Allaha balamaktadrlar.5 Yani din duygusu insan olmann doal bir
sonucudur ve insann doutan getirdii bir zelliktir.
mann Psikolojik Yaps isimlieserinde din duygusunun kaynan aratran Hlya Alper, din duygusunun mstakil bir
duygu olmad sonucuna varmakta, harekete geiricisi din olan pek ok duygu
sentezinden meydana gelen bir din duygusundan bahsetmenin daha uygun
2 Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 4.Bask, Ankara: Ocak, 2002, s.1.3 Ylmaz zakpnar, nsan nanan Bir Varlk,stanbul: tken, 1999, s.1516.4 zakpnar, s.16.5 Tmer, Kk, s.27.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
11/142
3
olabileceini ifade etmektedir. Yine yazar sonu olarak, ftratta var olan inanma
duygusunun din konulara ynelerek din duyguya dntn sylemektedir.6
Dinin ve din duygunun temelinde insann stn bir gce snmas ve onun
korumas altna girmesi sz konusudur. nanan insan dnyev ve uhrev hayatn garanti
altna almak arzusunu tamaktadr. Dinler de mntesiplerine dnyev ve uhrev saadet
vaad etmektedirler. Bu manada dinlerin amac mensuplarna kurtulu areleri sunmak
ve onlara sonsuz mutluluun yollarn gstermektir. Yani kurtulu, kurtuluun unsurlar
ve kurtulu yollar dinlerin ana esaslarn oluturmaktadr. Dinlerin ortaya koyduu
kurtulu yollar hiret inancnn varlna ya da yokluuna bal olarak deiiklik
gsterebilmektedir. Nitekim hiret inanc olan dinlerden hareketle biz, kurtuluu
gerek dnya ve gerekse hirette ebedi saadeti kazanmak,
7
olarak tanmlasak da;kurtulu, ister hiret inanc olsun isterse olmasn btn dinlerin hem konusu hem de
hedefidir.8nsan konu alan sistemler iinde onun gelecei ve ebed kurtuluu, huzur ve
mutluluu ile en ok ilgilenen de dindir. te bundan dolay kurtulu probleminin
tarihi dinler tarihi kadar eskidir. nk her dinde kurtulu kavram ve olgusu
bulunmaktadr. Kez her din insan bu dnyadan ayrp yce bir hakikate sevk etme
gayreti iinde olmakta9
ve bu manada kurtulu ve saadetin yollarn gstermektedir.10
nan yaps ya da ngrd inan eleri nasl veya ne kadar olursa olsun her din
kendisini, niteliklerini yine kendisinin belirledii bir Tanrya dayandrmakta ve onun
yegne kurtulu yolu olarak lanse etmektedir. Bu manada dinler, merhametli Tanrnn
kullarna kendine ulama yollarn gsterdii haritalardr. Nitekim Paul Puthanangady,
dinleri, Tanrnn kurtulu planlar eklinde tanmlamakta11 ve dinlerin amacnn,
insanlarn Tanrnn iradesi dorultusunda hareket etmesini ve onun honutluunu
kazanmasn salamak olduunu ifade etmektedir. Her din insann kurtulu vemutluluu iin birer reete sunmu ve sistemlerini bu reete erevesinde
oluturmulardr. Zira dinlerin muhatab insan, gayesi de insann mutluluudur. Fakat
insanlarn huzur ve mutluluu iin dinlerin ortaya koyduu sistem ve yntemler kendi
6Hlya Alper, mann Psikolojik Yaps, stanbul: Rabet, 2002, s.9495.
7Mehmet Karaglle, Dua ve Kurtulu, stanbul: Dede Korkut, 1971, s.100.
8Fatma Candan Gnaydn, Kurnda Kurtulu Kavram, stanbul: Ekin, 2004, s.9.
9Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul: Krkambar Kitapl, 1999, s.237.
10smail Berkok, Kurtulu Yolu, stanbul, 1960, s.77.11
Paul Puthanangady, Salvation and Evangalization, Jeavadhara, Bangalore, 1994, s.329.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
12/142
4
ilerinde tutarllk gsterse de, baka dinlerle karlatrldklarnda farkllklar arz
edebilmektedirler. rnein; Hristiyanlkta kurtulu yolu olarak fedakrlk, dier
insanlar sevmek12 ve sann armha gerilmesi gsterilirken; Budizmde ihtiyacn
reddiyle ortaya kan sknet, yani nirvanaya ulamak; Zerdlkte doru sz, doru
gr ve doru amel; slmda ise tek Allah inanc olan tevhid, kurtulu iinvazgeilmez bir yol olarak ortaya kmaktadr.13 Dinlerin kurtulu anlayn ele alan
Herve Rousseau, dinlerde zaman emberinden kurtulma, evrenin kurtuluu, ilh hayata
itirak gibi kurtulu anlaylar olduuna iaret eder. Yine Rousseau, baz dinlerin
nceleri insann kurtuluunu deil de, insann evresini tekil eden evren ve ierisindeki
eyann kurtuluunu esas alrken, bu anlayn artk terk edildiini, sadece insann
kurtuluunu ele alan din anlaynn devam etmekte olduunu ifade etmektedir.14 Dinleri
iki grup altnda ele alan Rousseau, rislet ve nbvvete dayanan dinlerde kurtuluun
gelecekte, yani br dnyada olduunu, mistik dinlere mensup insanlarn ise kurtulu ve
ebediyet dncesini bu dnyada tecrbe ettiklerini zikretmektedir.15 Bununla beraber
btn dinlerin ve inan sistemlerinin kurtuluu bulma abalar tartmaya ak olup,
insanlarn neden kurtulduu ve kurtuluun neleri kapsad farkl ekillerde
aklanmtr.16 Dolaysyla btn dinlerde var olan farkl kurtulu anlaylarn dinlere
gre ayr ayr ele almak, konunun anlalmas asndan daha yararl olacaktr.
1.2 ARATIRMANIN AMACI
Hz demden beri Kurtulu ve Kurtarclk iki temel problemdir. nsanolu
hep dnya hayatnn akbetini dnm -hirete inananlar ise- te dnyann nasl
ekilleneceini ve orada nasl bir yaam srleceini merak etmitir. slm Dininin de
iinde bulunduu baz din ve inanlar hiret hayatnn varln peinen kabul etmitir.
slm dininin mntesipleri bu n kabulden hareketle inanlarnn gerei olarak dnya ve
hiret mutluluunu hedeflemilerdir. Asr- Saadetten bu yana birok Mslman lim de
bu husus zerinde durmu ve sistematik olarak dnya ve hiret eksenli kurtulu hedefini
12 Bu anlay Hristiyanln havariler dneminde geerlidir. Fakat daha sonra deiiklie uramtr. bkz.Puthanangady, s.329.13 Ali eraiti, Dinler Tarihi, Abdulhamit zer (ev.), deal Kitaplar: stanbul, 1970, c.2, s.22.14 Herve Rousseau, Dinler (Tarihi ve Sosyal ncelemeler), Osman Pazarl (ev.), stanbul: RemziKitapevi, 1970, s.101102.15 Rousseau, s.115.16 John Patric Brenman, Christian Mission in a Pluralistic World, Londra: England, 1990, s.23.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
13/142
5
ortaya koymaya almlardr. Biz bu almamzda Mteahhirnun ba17 kabul edilen
ve Kelm ilmine yeni bir ekil ve muhteva kazandran Hccetl-slm Eb Hamid
Muhammed b. Muhammed el-Gazzl(450505/10581111)nin18
yorumuyla slm
dinindeki kurtulu anlayn ortaya koymaya alacaz. nsanln ve btn dinlerin
bu en nemli meselesinde slm dininin ortaya koyduu perspektifi Gazzlnin bakasyla inceleyip, bu nl dnrn slmda kurtulu dncesi hakknda izdii
koyduu fikr ereveyi ortaya koyma gayreti iinde olacaz.
almamzn asl amac; slmda Kurtulu Dncesine Gazzl penceresi ile
bakabilmektir. Hedefimize ulama yolunda aadaki sorular belirleyici ve yol gsterici
olacaktr. Baka bir ifadeyle elimizdeki almann sayfalar arasnda bu sorulara
cevaplar verebilmeyi mit ediyoruz.
Kurtulu gerekten bir problem midir? ayet yle ise bu problem nasltanmlanmaldr?
Kurtuluu hedeflemek sadece slmiyete zg bir durum mudur, yoksabtn dinlerde var olan bir olgu mudur? Dier dinler kurtulu dncelerini nasl ortaya
koymulardr?
slamda kurtuluun dnyev ve uhrev ynleri mevcut mudur? Bu manadadnya-hiret dengesi gzetilmi midir?
slamiyetin kurtulu perspektifi anlatlrken neden Gazzl rneiseilmitir?
Gazzlnin yaad a ve fikri geliim srecinin kurtulu dncesineetkisi olmu mudur?
Eserlerinden hareketle Gazzlnin kurtulua dair grlerinin tutarl birtarzda saptanmas mmkn mdr? Mmknse bunu nasl ortaya koyarz?
17erafettin Glck, Kelm Tarihi, stanbul: Esra Yaynlar 1998, s.163.
18 Gazzlnin Hayat ve Eserleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa arc ve dierleri, Gazzlmad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: 1996, C.13, s.489534.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
14/142
6
1.3 ARATIRMANIN YNTEM
almamzn tamamnda genel olarak Kaynak Tarama Yntemi
kullanlmtr. nk eser ya da kavram aratrmalar yaplrken, en nemli faktr
ncelikle aratrma konusu olan ahsn kendi eserlerinin ve konuyla dorudan alakal
kaynaklarn incelenmesidir. Ardndan da ilgili ahs veya konuyla alakal birincil ve
ikincil kaynaklar aratrlarak alma ekillendirilmektedir. Biz de ilke olarak
almamz bu yntem zerine srdrmeyi tasarladk.
almamzda ncelikle tezimizin bir kavram aratrmas olmasndan da
hareketle kurtulu kavramyla alakal incelemeler yaptk. Kurtulu kavramn ve bir
problem olarak kurtulu u ele alrken dier dinler hakkndaki ansiklopedik bilgiler ve
ilgili konuyla alakal kavramsal almalardan istifade ettik. slm Dininin kurtulua
dair grlerini ve kavramsal olarak slmda kurtuluu incelerken Trkiye Diyanet
Vakf slm Ansiklopedisinden ve lgatlerden yararlandk. Bununla beraber kurtulu
kavramyla alakal yazlan eser ve kaynaklara da bavurduk.
Gazzlnin kurtulu dncesini ortaya koyabilmek iin ulaabildiimiz
kadaryla- Gazzlnin kurtulu dncesiyle balant kurulabilecek btn eserlerini ve
Gazzlye ve Gazzl dncesine dair yazlan eserleri aratrmamz iine aldk.
Ksacas, ulaabildiimiz kadaryla konu hakkndaki eserleri ve mracaat kaynaklarn
inceleyerek, tezimize alt yap oluturabilecek verileri bir araya toplayp, bu verileri bir
potada harmanlamak suretiyle toplanan verilerden hareketle kendi yorumumuzu ortaya
koymay ama edindik. Bylece taranan kaynaklardan elde ettiimiz verileri
oluturduumuz bilgi havuzunda toplayarak kendi yorumlarmzla Gazzl
penceresinden kurtuluu okumaya ve okuyup anladklarmz ifade etmeye gayret ettik.
1.4 ARATIRMANIN KAYNAKLARI
Gazzlde Kurtulu Kavram isimli bu tezin temelinde mam Gazzl ve
onun eserleri vardr. Aratrmamzn genel erevesini Gazzl dncesi ve Gazzlnin
eserleri oluturmaktadr. Ulaabildiimiz kadaryla Gazzlnin konumuzla alakal
btn eserleri bu tezin ana snrlarn belirlemitir. Ancak aratrmamz sadece Gazzl
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
15/142
7
ve eserleriyle snrlamadk. Gazzl ncesi ve sonras dnemde konumuza kaynaklk
edebilecek eserlere bavurmaktan geri durmadk.
Tezimizi hazrlarken kaynak ve veriler itibariyle her ne kadar (Gazzl ve
eserleri ynnden) kat bir snrlamaya gitmemi olsak da aratrmann ieriine zarar
verebilecek, genel ahengi bozabilecek, hacmi artrp keyfiyeti deersizletirebilecek
kaynak ve verilere yer vermemeye zen gsterdik.
almamz bir kavram aratrmas olduu iin konunun incelenmesini ve konu
zerine deerlendirmelerimizi kurtulu kavram ve bu kavram zerine dncelerini
aratrdmz Gazzl ekseninde ekillendirdik.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
16/142
8
BRNC BLM
SLM'DA KURTULU (KAVRAMSAL EREVE)
1- KURTULU ANLAMINA GELEN KAVRAMLAR
Kurnda kurtulu anlamna gelen kelime bulunmaktadr. Bunlar,
felh, fevz ve nect kelimeleridir. Bu kelimelerin birbirine paralel kullanmlar
olduu gibi, birini dierinden ayran bir takm farkllklar da vardr. Aada her bir
kelime ayr ayr incelenerek aralarndaki farklar ve benzerlikler ortaya konulacaktr.
1.1 Felh
Felh Araapada yarmak, tarlay srmek manasna gelen f-l-h kknden
tremitir. Bu kelimenin felh, felh ve felh eklinde isim ve mastar halinde
kullanmlar mevcuttur. Kelime zafer, nect, halas ve fevz kelimeleriyle de e anlaml
kabul edilmektedir. Szlkte arzu edilen eyleri elde etme, istenmeyen eylerden
kurtulma; baar, hayr, nimet, refah ve saadet iinde bulunma ve hayrda bki olma gibi
manalar tamaktadr.19 Terim olarak felh; kiinin din ve ahlki ykmllklerini
yerine getirmesi sonucunda dnyada elde edecei baar ve mutlulukla birlikte, hiretteulaaca ebed kurtulu ve saadeti ifade etmektedir.20 Felhn terim anlam aslnda
szlk anlamyla balantl olup, nndeki engeli yarp kendini kurtarmak ve isteine
ulamak, yani zafere erimek eklinde aklanabilir. Mminlerin de dnya, tabiat,
ehvet engellerini yarmak suretiyle gaypte gizlenen isteklerine ulap hirette ebed
felh bulacaklar belirtilmektedir.21
Orucun rahat tutulmasn salad iin sahur
yemeine, hayrn bekas ve ebed kurtulua vesile olmas dolaysyla cemaatle klnan
namaza da felh denmitir.22 Ancak yalnzca cennet ehli iin felh kknden kurtulua
erenler anlamnda muflihn tabiri kullanlmtr. nk gerekten sadece onlar
19bn Manzr, Lisnul-Arab, Beyrut: trs., f-l-h mad. C.2, s.1125-1126; Rgb el-sfehn,el
Mfredt, f-l-h mad., s.644; Firzbd, Kmusul-Muht Tercemesi, (ev. Asm Efendi), stanbul:Cemal Efendi Matbaas, 1304. f-l-h mad.; Muhammed Salh, Kmus-i Osmn,stanbul, 1314, s.191.20
Adil Bebek, Felh mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.12, s.300.21 Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, stanbul, 1976, C.1, s.204.22
Bebek, s.300.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
17/142
9
sapklk ve gazaptan uzaklaarak ebed kurtulua nil olmaktadrlar.23 Kurn felh
kelimesini hsrann ztt olarak kullanmaktadr.24 slm, felh dncesiyle sadece
dnyev refah deil, insann gerek dnyas olan hireti de hedeflemektedir.
Dolaysyla yukarda da deindiimiz gibi, kulun ukbda kurtulua nil olabilmesi iin
bu dnyada felha ermesi gerekmektedir.
25
Rgb el-sfehn (l.425) felh dnyev veuhrev olmak zere iki ksma ayrdktan sonra dnyev olan, hayat gzelletiren uzun
mr, zenginlik, eref ve bunlarn kazandrd mutluluk olarak yorumlamakta; uhrev
felh ise drt madde de zetlemektedir: lmsz bir mr, hibir eye ihtiya
duymayan bir zenginlik, zillet aibesinden arnm bir eref ve cehalet karanlndan
kurtulmu bir ilim.26
Felh kelimesi Kurn- Kerimde 40 yerde gemektedir. Bunlardan 13ndeisim olarak, dier yerlerde ise fiil olarak kullanlmtr. 27 Dnya hayat geici, hiret
hayat ebed olduundan Kurnda felh muttakilerin cehennemden kurtulmalar28
yannda, ebed lemde kiinin korktuklarndan emin ve umduklarna nil olmas
anlamn da tamaktadr.29 Kurnda felh birka ayette dnyev baar30 anlamna
gelmekle beraber, dier btn ayetlerde gerek huzur ve mutluluk getiren uhrev
kurtulu anlamnda kullanlmtr. Genellikle yetlerde felh kelimesi ferd
ykmllkle irtibatl olarak kullanlmtr.
Kurn- Kerimde yer alan felhla ilgili yet-i kermeleri incelediimizde
kelimenin, kurtulua eren ve eremeyen insanlarn vasflarnn anlatld yetler,31 dnya
ve hirette stnlk ifadesi olarak kullanlan yetler,32 emir ve tavsiye ayetlerinden
sonra temenni anlamndaki yetler33 mminlerin kesin olarak kurtulduuna iaret eden
23 Yazr, C.1, s.204.24 Kurnda Kutulu Kavram ve trevlerinin ilenii hakknda geni bilgi iin bkz. Gnaydn, s.1127.25 mer Rza Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi,stanbul: Yedign Neriyat, 1958, s.291292.26 Rgb el-sfehn, f-h-h mad.27 Muhammed Fud Abdlbki, Muceml mfehres li elfzil Kurnil Kerm, 2.bask,Kahire:Drul-Hads, 1988, f-l-h mad.28 Abdullah Yein, Osmanlca-Trke Yeni Lgat, stanbul:Hizmet Vakf Yaynlar, 1997, s.152.29 Atik, s.244.30 et -Th 20/64; l-i mrn 3/200; el-Arf 7/69; el-Enfl 8/45.31 Ysuf 12/23, Ynus 10/77; el-Araf 7/8; l-i mrn 3/104.32 et -Th 20/6433 el-Hac 22/77; el-Mide 5/35.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
18/142
10
ayetler34 kurtulua erenlere iaret edip onlar niteleyen yetler35 olmak zere eitli yet
gruplar iinde zikredildiini grmekteyiz.
Felh 11 yerde ise olumsuz sigayla kullanlm ve kfirlerin durumu yerilmek
suretiyle hakikat tersinden gsterilmitir.36
Hadislerde de felh kavram, szlk ve terim anlamlarnda kullanlmtr.
Wensinckin tespitine gre felh kavram tm anlamlaryla beraber 41 hadiste
gemektedir.37 Hadislerde felh genellikle Allahn affna ve afiyetine mazhar olma,
Onun rzasn elde etme eklinde tanmlanm, Allahn birliine inanp irkten uzak
duran, Hz. Peygamberin yolundan giden ve fitneden uzak kalabilen mminlerin felha
erecekleri mjdelenmitir.38 rnein Ahmed b. Hanbelin (l.241) Msnedinde yer
alan bir hadiste Hz. Peygamber yle buyurmutur: Kim imannda samimi olur,
kalbini temiz tutar doru szl olursa, i dnyasn phelerden arndrr, i huzur ve
gvene eriir ve dzgn karakterli olursa kurtulmutur.39 Yine Hz. Peygamber
Uhudda kendisini yaralayanlar hakknda da u ifadeleri kullanmtr: Kendi
Peygamberini yaralayan bir kavim nasl kurtulua eriebilir?.40 Bunun yannda felh
kelimesi hadislerde dnya hayat iin de kurtulu manasnda kullanlmtr.
1.2 Fevz
Fevz f-v-z kknden meydana gelen fze fiilinin mastardr. Ancak isim
olarak da kullanlmaktadr. Fevz szlkte; selmetin gereklemesiyle hayr ilerde
muvaffakiyet,41 emniyet ve hayr yolunda kurtulu ve zafer,42 korku ve tehlikelerden
korunup zafere erime ve frsatlara sahip olma,43 bir ite bir durumda baar
34 el-Muminn 23/1; et -Trk 86/14-15.35 el -Bakara 2/5; el-Muminun 23/1-10.36 Ynus 10/17, 69; el-Muminn 23/117.37 A. J. , Wensinck, Muceml-mfehres li elfzil-hadisin-nebev, Leinden, 1936, C.V,s.195 vesonras.38 Bebek, s.300.39 Ahmed bin Hanbel, Msned, 5/147.40 Buhri, Mez, 21.41 Rgb el-sfehn, el Mfredt, f-v-z mad.42bn Manzr, f-v-z mad. C.2, s.11431144.43 Frzbd, Kmus Tercemesi, Asm Efendi, f-v-z mad.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
19/142
11
kazanmak44
anlamlarna gelmektedir. Ayrca fevz kurtulmak ve helk olmak
anlamlarna gelen, yani her iki manaya da hamlolunabilen ift anlaml bir kelimedir.
Fevz kavramnn Kurn- Kerimdeki kullanmlarn incelediimizde yaln
halde deil, ounlukla azm, kebr, mbn gibi sfatlarla birlikte zikredildiini
grmekteyiz. Ayn kkten treyen fizn(muratlarna erenler) sadece mminleri
nitelemek amacyla kullanlmtr. Kurnda 3 fiil, dierleri isim olmak zere 29
yerde geen kelimenin bir yette grlen ganimet elde etme45
anlam dndaki btn
yetlerde uhrev kurtulu anlamna geldiini syleyebiliriz.46
Fevz kelimesinin yer ald ayetlerde mminlerin ferd ykmllklerinden
ziyade, toplumsal misyonlar zerinde durulmaktadr. Bu kelimenin ifade ettii
kurtulu, Kurnda genellikle Allah ve Reslne itaat artna balanmakta, asl
kurtulu ve baarnn da cennete girmek ve Hakkn rzasna ulamaktan ibaret olduu
belirtilmektedir.47
Kurtulua erenlerin zellikleri ise, samimi bir imanla birlikte, din
urunda hicrete katlanmak, malyla ve canyla cihad etmek, dinine ball nedeniyle
kmsenmesine sabr gstermek, Allah ve Reslne itaat ederek ilh azamet
karsnda saygl olmakeklinde belirtilmektedir.48
Fevz kavram eitli hadislerde yer alm ve bu rivayetlerde, ehitlik, cehennem
azabndan kurtulma, cmertlik ve adalet fevz olarak zikredilmitir.49
Ayrca Ehl-i
snnet limlerince, dinen iman edilmesi gereken hususlarn tamamna inanp, bu
durumun lm anna kadar srdrlmesinin fevz iin yeterli olaca belirtilmektedir.50
Nitekim Allahu Ekber Kbenin Rabbine yemin ederim ki ben kurtuldum (fevz), ben
kazandm51
hadisinde fevz, baar elde etme; Cennete giri ve cehennemden
kurtulu (fevz) nimetin tamamdr52
hadisinde ise kurtulu anlamnda kullanlmtr.
44Louis Maluf, el-Mncid fil-luga vel-edeb vel-ulm, f-v-z mad. Beyrut: Riyzus Sulh, 2003.
45en -Nis 4/23; Ynus 10/64.
46Bebek, s.505506.
47Bebek, s.505506.
48et -Tevbe 9/20; el-Mminn 23/111; en -Nr 24/52; Ayrca bkz. Bebek, s.506.
49Bebek, s.506.
50Bebek, s.506.
51 Buhri, Mez, 28.52
Tirmiz, Daavt, 94.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
20/142
12
1.3 Nect
Nect kelimesi isim olarak da kullanlmakla beraber nec ve necv kelimeleri
gibi bir mastardr. Nect Arapada bir eyin bir eyden ayrlmas, yksek yer
anlamlarna gelmektedir.53 Kelimenin kullanmlarna baktmz zaman ayrlmak ve
kurtulmak manalarnn hakim olduunu grmekteyiz. Sel bast zaman selden
ayrld iin yksek yere nect veya necve denir. Nitekim sel suyunun ulamad
muhafazal yere menc denir. Bu anlamda isim olarak kullanldnda da tmsek ve
yksek yer anlamlarndadr. Kelimenin ayrca deriyi yzmek, aac kesmek ve sratli
olmak gibi anlamlar da bulunmaktadr. Bu anlamla ilgili hadis-i erifler nakledilmekte
ve buluta da Necve denilmektedir.54 Ayrca nect kavramnda helak olmaktan, zararl
veya korkulan eylerden kurtulmak anlamlar da vardr.55
Nect kelimesinin Kurn- Kerimdeki kullanmlarn incelediimizde kavramn
39 yerde fiil ve dier yerlerde ise isim ve mastar haliyle olmak zere toplam 86 yerde
getiini tespit etmekteyiz.56 Kavram Kurnda terim olarak sadece hiretteki kurtulu
anlamnda bir yerde gemektedir.57 Genel anlamda ise nect fiili btn trevleriyle
beraber iki anlamda kullanlmaktadr. Birinci grup yetler ounluu tekil eder ve bu
gruptaki yetlerde kelime hem dnyev hem de uhrev kurtulu anlamndadr. kincigrup ayetlerde ise kelime karlkl fsldamak ve konumak anlamlarn ifade eder.
kinci gruptaki ayetler birinci gruptakilere gre daha az kullanlmtr. Kurtulmak
anlamn tayan ayetlerde ounlukla peygamberlerin ve onlara inanm olan insanlarn
yani mmin kullarn inanmayanlarn ikence ve zulmlerinden ya da inanmayanlarn
balarna gelen bela ve musibetlerden Allah tarafndan (ilh ltufla) kurtarlmas
ilenmitir.58 Nec kelimesine ise Kurnda daha ok dnyev kurtulu manas
yklenmi, ancak hirette azaptan kurtulup cennete girme anlamnda birka yette de
53bn Manzr, n-c-v mad.; sfehn, n-c-v mad., s.797; sm Efendi, n-c-v mad.54bn Manzr, C.3, s.59.55 Atik, s.574.56 M.F. Abdulbaki, n-c-v mad.57 es -Saf 61/1012.58 Hd 11/58; brhm 14/6; el-sr 17/67; Ynus 10/92, 103; el-Araf 7/89; el-Muminn 40/41; es -Saf61/10.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
21/142
13
kullanlmtr.59 Hd sresi 58. yette ise kelime, hem uhrev, hem de dnyev kurtuluu
anlatmaktadr.
Nect kavramnn btn trevleriyle beraber 200 akn hadiste getii tespit
edilmitir.60 Biz biri hiretteki kurtuluun dnyev kurtulua benzetilerek tasvir edildii
ve dieri de kavramn terim anlamnda getii iki hadisi rnek olarak vermekle
yetineceiz:
Benim meselim ve beni kendisiyle Allahn peygamber gnderdii eyin
meseli, u kimsenin meseli gibidir. O bir kavme geldiinde: ben urada gzlerimle bir
ordu grdm (onlar beni soydular, ben katm). Ben plak bir uyarcym. Hemen
kurtulmaya (nect), hemen kamaya bakn dedi. Bunun zerine kavimden bir taife ona
itaat edip szn tutarak btn gece vakar ve haysiyetle kap kurtuldular (nect).61
Nihayet kullarn amelleri aciz kalacak hatta yle kimse gelecek ki ancak
srnerek yryebilecek. Sratn iki tarafnda asl engeller olacak. Bunlar
emrolunduklarn yakalamakla memurdurlar. Bakarsn baz insanlar (bu engellerle)
trmalanm kurtulmu, bazlar da cehenneme atlm olacak. 62
Grlyor ki, her ne kadar baz Hristiyan yazarlar slmda kurtulu
kavramnn olmadn, ancak nect kelimesi olarak Muminn sresi 41. ayette
yalnzca bir kere getiini iddia etseler de,63 Kurnda kurtulu anlamnda nect ,
felh , fevz kelimeleri kullanlmaktadr. Bu kelimelerin birbirlerine paralel
kullanmlar olduu gibi, her birini dierinden ayran baz farkllklar da mevcuttur.
Fevz ounlukla hirette azaptan uzaklatrlp, cennete kavuma manasnda bir
kurtuluu ifade ederken; Nect genellikle dnyev bela ve musibetlerden, gamdan ve
kederden kurtulma anlamnda kullanlmtr. Felh kelimesi ise ekseriyetle uhrev
kurtulu manasn tamakla beraber, dnyev bir baar, saadet anlamn da
karlamaktadr.
59el-Araf 7/8; Ynus 10/103; es -Saf 61/10; Meryem 19/72; ez -Zmer 39/61; el-Meric 70/15.
60Wensinck, n-c-v mad.
61Buhri, Rikak , 62.
62 Mslim, man , 329.63
Ltfi Ekinci, John Gilchrist, Evet, Kitab Mukaddes Tanr Szdr, stanbul, 1993, s.41.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
22/142
14
2- ANLAM EREVESNE GREN KAVRAMLAR
slm literatrde ve slm Dininin temel kayna olan Kurn- Kermde
kurtuluu ifade eden kavramlar fevz, felh ve nect gibi kavramlarla snrl deildir.Bu temel kavramn yannda dorudan veya dolayl olarak kurtuluu anlatan ya da
kurtulu anlamna gelen baka kavramlar da mevcuttur. Aada kurtulula balantl
olduu tespit edilen bu kavramlar zerinde durulacaktr.
2.1 Hidyet
Hidyet (hd), (hedy) doru yolu gstermek, doru yola girmek manasnda
mastar, klavuzluk, doru yol anlamnda isim olarak kullanlr ve amaca ulatracak
yolu gsterme, ltufla yol gsterme,64
bu yol iin klavuzluk etme diye de
tanmlanabilir.65
Kurn- Kermde hidyet kelimesi yer almamakla birlikte hd 85 yerde
gemektedir.66
Bu kavram Kurnda, eitli fiil sigalarnn yan sra hd, hd,
mhted isimleriyle birlikte 300den fazla yerde tekrarlanmakta ve byk ounlukla
Allaha izfe edilmektedir. Bunun yannda mutlak mnada ilh vahye, bata Kurn
olmak zere ismen semav kitaplara, meleklere, yine genel anlamda peygamberlere ve
ismen Hz. Muhammedden baka Hz. brhime, Hz. Dvud Hz. Msya ve
peygamberlerin mmetlerine de nispet edilmektedir. Baz yetlerde herhangi bir merci
gsterilmeden zikredilen hidyetin ise Allaha izafe edildii anlalmaktadr.67
Allhn insanlara hidyeti sfehnnin taksimine gre birbiriyle balantl olan
ve birbirini tamamlayan drt merhaleden olumaktadr ki bunlar: 1- Her mkellefe
lutfettii akl ve idrak yetenekleriyle hayatn srdrmeyi salayan zaruri bilgiler. 2-
64el-Ftiha 1/4.
65sfehn, hdy mad., s.835; Frzbd, Kmus Tercmesi, hdy mad. ; Yusufevki Yavuz,
Hidyet mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.17.s.473-477.66 el-Ftiha 1/4; et -Th 20/50; el-Enbiy 21/73; el-Arf 7/43; el-Enm 6/127.67
M.F. Abdulbaki, hidyet mad.; Yavuz, Hidyet mad.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
23/142
15
Vahiy ve peygamberler yoluyla yapt davet. 3- Hidyeti benimseyenlere lutfettii
tevfk. 4- Hak kazananlar hirette cennetle mkfatlandrma eklinde zetlenebilir.68
2.2 Ecir
Szlkte ecir bir ie kar cret demek, mkfatlandrmak anlamndamastar, ayrca mkfat ve cret manasnda isim olarak geer. Ancak slm
literatrde ecir daha ok mnev ve uhrev, cret ise dnyev konularla alakal olarak
kullanlmtr.69
Kelime, Kurn- Kerimde tekil ve oul kullanmlaryla beraber 105 yerde
geerken, bu ayetlerde ounlukla mkfat, bazen de cez (karlk) anlamn
tamaktadr.70
Kavramn Kurn ve hadislerdeki kullanmlar incelediimizde imaneden ve slih amel sahibi olan mmin kullara hiret hayatnda verilecek olan sevaplar,
hibir zaman tkenmeyecek olan mkfatlar ve bu mkfatlarn artarak devam
edeceini ifade ettiini grmekteyiz.71 Kelime mehir ve kiraya vermek gibi
anlamlarda Kurn ve hadislerde yer almaktadr. Ancak konumuzla dorudan alakal
olmadndan bu anlamlara sadece iaret etmekle yetindik.
2.3 Cez
Szlkte isim olarak bir eyin bedeli ve karl, mastar olarak da iyi veya
kt olan bir davran ya da fiilin yeterli ve tam karln vermek anlamna gelir.72 Bu
yzden kelime hayra da erre de verilen karlk olarak kullanlmaktadr. Genel anlamda
cez dnyev uhrev mahiyette zendirici veya caydrc meyyidedir. slm Dininde
iman, ibadet, mumelt ve ahlk alanlarndaki prensiplerin uygulanmasn salamak,
bununla ilgili emir ve yasaklarn ihlalini nlemek, ferd ve itima hayat btnynleriyle slah etmek amacyla gerek dnya ve gerekse hiret hayatna ynelik olarak
68sfehn, hdy mad.69sfehn, ecr mad.; bn Manzr, ecr mad.; Muhittin Baeci, Ecir mad., Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi,stanbul 1995, C.10, s.383.70 l-i mrn 3/185.71 li mrn 3/172, 179; el-Mide 5/9; el-Arf 7/170; el-Ftr 35/7; el-Fussilet 41/8; el-Hadd 57/18;Ayrca bkz. Msned 5/209.72 Rgb el sfehn, czy mad.; bn Manzr, czy mad.; Adil Bebek, Ceza mad., Trkiye DiyanetVakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1995, C.7, s.469-470.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
24/142
16
bir takm zendirici ve caydrc tedbirlerin tamam da cez kavramnn kapsam
iindedir.73
Kavram Kurn- Kermde btn trevleriyle beraber 100 akn yerde
gemektedir.74
Ayrca birok hadiste de yer almaktadr.75
Kurn ve hadislerdeki
kullanmna baktmzda, kavramn genelde Allahn gnahkr kimseleri yaptklar
eyler sebebiyle bir takm musibet ve felaketlerle cezalandrmas76 ya da kiinin iyi
amelleri dolaysyla dllendirilip gnahlarnn affedilerek sevaba evrilmesi77
anlamlarna geldiini grmekteyiz.
2.4 Rz
Rz memnuniyet, holuk, raz olmak gibi manalara gelmektedir.78
Allahn
kulundan memnun kalmas, kulunun tavr ve davranlarnn Allahn emir ve
yasaklarna uyarak Allah honut etmesidir.79 Rza hem Allah hem de kullar iin sz
konusudur ve Kurnda her iki anlamda da kullanlmtr. Mesel, Allah, o
mminlerden raz olmutur80 yetinde Allh iin, Allah onlardan raz olmutur,
onlar da Allahtan81
yetinde ise hem Allh hem de mminler iin kullanlmtr.
Baz yetlerde ise rz kavram yerine mbalaa ile rdvan lafz kullanlm82
ayrca rz uhrev kurtuluun zirve noktalarn ve stn derecelerini anlatmak zere de
kullanlmtr.83
2.5 Halas
Halas kurtulma, kurtulu, selmete ermek84 manalarna gelmektedir. Kelime
nect kavramyla e anlamldr.85 Kelimenin mastar olarak kullanm mevcut deildir.
73Bebek, Cez mad., s.469.
74Abdulbk, czy mad.
75Wensinck, czy mad.
76el-Enm 6/49; el-Araf 7/136; et -Th 20/124; ez -Zmer 39/2526; Tirmz, Tb , 35.
77Hd 11/114; el-Furkn 25/70.
78Yein, s.584.
79Rgb el sfehn, r-d-y mad., s.356.
80el-Fetih 48/18.
81el-Mide 5/119; el-Beyine 98/8.
82 et -Tevbe 9/21.83
el-Fecr 89/2730; Ayrca Rz kavram hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Hlya Alper, s. 110.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
25/142
17
Kurn- Kerimde kurtulu (tehallus)la ilgili kullanm bulunmamakla beraber ism-i
fil sigasyla kullanmlar mevcuttur.86
Burada kelime dini yalnz Allaha has klarak87
ibadet ve itaat iinde olma ve Allahn rzasn kazanarak kurtulu sz konusudur.
2.6 Srur
Srur kelimesi szlkte sevin ve mutluluk, neeli olmak88 anlamlarna
gelmektedir. Kelime daha ok iten gelen bir mutluluk ve huzur halini anlatmaktadr.
Kurndaki kullanmlarnda dnyev ve uhrev ynne vurgu yaplmtr. Ancak uhrev
srur dnyev srurun ok daha tesinde ve ok daha nitelikli bir sevintir. Her ne kadar
dnyada da srur yaansa da, asl srur yerinin hiret hayat olaca ilenmektedir.
Aaya aldmz yetler srur kelimesinin vurgulam olduumuz anlamlarna iaret
etmektedir.
Kimin kitab sandan verilirse, kolay bir hesapla hesaba ekilecek vesevinli olarak ailesine dnecektir.
89
te bu yzden Allah onlar o gnn fenalndan korur, yzlerineparlaklk ve gnllerine sevin verir.
90
2.7 Sevap
Sevap hayr, hayrl i, Allah tarafndan mkfatlandrlacak doruluk ve
iyilik karl, Allahn rzasn kazanmaya mahsus iyi amel, kiiye amelleri
karlnda denen ey gibi anlamlar tamaktadr.91
Kelime Kurnda bu anlamda gemektedir. Mesel, te byle demelerine
mukabil Allahda onlar iinde ebed kalacaklar, altlarndan rmaklar akan cennetlerle
84Yein, s.189.
85Maluf, h-l-s mad.
86Gnaydn, s.24.
87el-Arf 7/29.
88Yein, s.644.
89el-nikak 84/79.
90 el-nsn 76/11.91
sfehn, Sevab mad., s.180; Yein, 624.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
26/142
18
dllendirdi. Bu gzel hareket edenlerin mkfatdr92 ve bu mkfat Allah
tarafndandr. Allah ise sevabn/dln en gzeli katnda olandr93 yetlerinde bu mana
da zikredilmektedir.
2.8 Selmet
Selmet kurtulu, tehlikelerden slim olmak, korktuklarndan, fenalklardan
kurtulmak, neticede iman ile kabre girmek, doruluk, salamlk, grnen ve
grnmeyen kusurlardan uzak olmak demektir.94 Allaha teslim olmak manasna
gelen slm da ayn kkten gelmektedir. Bu nedenle kelime dnyada Allaha teslim olan
kullarn dnyev ve uhrev yaamlarnda Allah tarafndan selmet ve kurtulua
ulatrlacaklarn anlatmaktadr. Nitekim kelime Kurn- Kerimde de, O t alp
yerine getirenlere, Rableri katnda selam (denen cennet) yurdu vardr95 yeti ile Fakat
Allah sizi bundan kurtard (selmete) ulatrd96 yetinde bu anlamda kullanlmtr.
2.9 Emn
Emn eminlik, korkusuzluk, emniyet, bir eye itimat etmek, insanda doruluk
ve imandan ileri gelen yksek bir meleke ve kabiliyet, rahatlk gibi mnalara
gelmektedir.97
Kelime kiinin kendi durumunu anlatmak iin kullanlabildii gibikiinin inand ey anlamnda da kullanlmaktadr. Ayn zamanda niha kurtuluu ve
Allahn insanlar gven ve emniyete ulatrmas anlamlarnda kullanlmaktadr.
Kelimenin Kurndaki kullanmlar da yukarda ifade ettiimiz anlamlar
erevesindedir. Mesel, man edip de imanlarn zulmle (irkle kartrmayanlar (var
ya), ite (korkudan) emin olmak onlarn (hakk) dr. Onlar doru yolu bulmulardr.98
yetinde ve O, yle Allahtr ki, inanp snana gven verendir (kendisine itaat
edenleri azaptan emin klandr). 99 yetinde ayn anlamlarda kullanlmtr.
92 el-Mide 5/85.93 l-i mrn 3/195.94 Rgb el sfehn, slm mad., s.421; Yein, s.18.95 el-Enm 6/127.96 el-Enfl 843.97 Rgb el sfehn, emn mad., s.90; Yein, s.127; Frzbd, Kmus Tercmesi, emn mad.98 el-Enm 6/82.99 el-Har 59/23.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
27/142
19
2.10 Hsn
Hsn kelimesi iyi zan, en gzel, amel-i slih, cennet, Allh grmek
(ruyetullh) ve Ona kulluk etmek, dmana kar fevz ve zafer kazanmak100
gibi
manalar iermektedir. Kelime Kurnda 17 yerde101
gemektedir. erdii manalar
itibariyle Allahn mmin kullara gzel mkfatlar vermesi (Allah hepsine de en
gzelini vaad etmitir.102, man edip de iyi davranan kimseye gelince, onun iin de
gzel bir karlk vardr.103, te Rablerinin emrine uyanlar iin en gzel (mkfat)
vardr.104
) ve onlara cenneti ihsan etmesi (Katmzdan kendilerine gzel bir akbet
takdir edilmi olanlara gelince, ite bunlar cehennemden uzak tutulurlar. 105)
anlamlarn haizdir.106
Bu anlamda nect, fevz ve felh kavramlaryla e anlamldr.
100Yein, 239.
101M.F. Abdulbk, Hsn mad.
102el-Hadd 57/10.
103el-Kehf 18/88.
104er -Rad 13/18.
105 el-Enbiy 21/101.106
Rgb el sfehn, Hd mad., s.835.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
28/142
20
KNC BLM
GAZZLDE KURTULU
1- GAZZLNN YETT ORTAMIN FKRLERNE ETKS
nsann davran ve duygularn kapsaml bir ekilde etkileyen kaynaklardan
birisi de, mensup olduu din ve sahip olduu din inanlardr. Nitekim dinin insan
zerindeki etkisini psikoloji bilimi de aratrmakta ve ortaya koymaktadr.107 Dinin
teoriden pratie dntrlmesi, yani yaanmas ise, her ada din byklerinin (lim,
dnr) dnce ve yorumlaryla ekillenmektedir. slm Dini ve retilerini daha iyi
anlamak ve herhangi bir dnemde dinin nasl yaandn ortaya koyabilmek iin sz
konusu dneme damga vurmu olan mehur dnrlerin dnce sistemine; dnce
sistemini anlayabilmek iin de o fikir iilerinin hayatna bakmak son derece faydal
olacaktr. Bu nedenle Gazzlnin fikirlerinin teekkl ettii hayat servenini bilmek,
onun dnce sistemini anlama yolunda bizim iin adeta bir anahtar grevini grecektir.
Ebu Hmid el- Gazzl 450/1058 ylnda, Byk Seluklu Devletinin
hkimiyetinde olan Horasann Ts vilayetinde yn ileriyle megul olan bir babann
ocuu olarak dnyaya gelmitir.108 smi hakknda iki yorum yaplmtr. lk yoruma
gre, Gazal kasabasna nispetle aidiyet ifade eden Gazl denilmitir. kinci yorum
ise, iplikilikle megul olan babasna nispetle Gazzl isminin verilmi olmasdr.109
Biz de, genel kabul gren Gazzl ismini tercih ettik ve tezimizde bu yazm eklini
kullandk.
Gazzl ocukluunun Tsta geen ksmnda Ahmet Razknden bir mddet
fkh dersleri alm ve daha sonra Ebu Nasr smilye talebe olmak zere Crcan
ehrine gitmitir. Tekrar Tsa dndnde burada yl kalm ve bilgilerini
salamlatrmak amacyla yeniden dersler almtr. Takip eden yllarda Niabura
107 M. Doan Karacokun, Din ve Sosyal Psikoloji Yazlar, Samsun: Ceylan Ofset, 2006, s.7.108 Cafer Karada, Hccetl-slm Eb Hmid el-Gazzl, Diyanet Aylk Dergi, S.183, Mart 2006.109 W. Montgomery Watt, slm Felsefesi ve Kelm, Sleyman Ate (ev.), Ankara: A.. Yaynlar,1968, s.106107; bkz. Kasm Kufral, Gazzl mad., slm Ansiklopedisi, stanbul: M.E.B. Yaynlar,1948, C.4.s.748-760; Mustafa arc, Gazzl mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi,stanbul: 1996, C.13, s.489-534.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
29/142
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
30/142
22
olunu hkmdar yapmak istemesi gibi kargaalardan Gazzlde ister istemez
etkilenmitir. Etrafndaki bu kargaalarn yannda, Gazzlnin i dnyasnda da bir
takm kark dnceler uyanmaya balamtr. Hadis ilminde ve dnemin dier nemli
ilim dallarnda derinlemek dncesiyle, Badattaki eitli fikir atmosferlerine girmi
ve ilm mnazaralara katlmtr. Bulunduu ortam ona ok nemli bir ilm altyapsalam olmakla beraber, i dnyasnda eitli istifhamlarn uyanmasna da neden
olmutur.114
Kaotik bir dnemin iinde yaamak durumunda olan Gazzlnin kendi i
dnyas daha nce deindiimiz gibi pek huzurlu deildir. Ftr merak ve kendi
ifadesiyle, hdiselerin hakikatlerini anlamaya olan susaml onu Badatn malum
kltr atmosferi iindeki her trl din ve fikri akmlarla temas haline getirmitir.Hakikati bildiklerini syleyenlerin okluu ve herkesin kendisini hakikati bilen ilan
etmesi, Gazzlyi bilginin kendisi zerinde dnmeye srklemi ve nihayet, bilgi
vastalar zerindeki eletirisi, onu bilginin inkrna yani septisizme kadar gtrmtr.
Gazzl, bu halin kendisinde iki ay kadar devam ettiini ve sonra kurtulduunu
kaydeder.115
Fakat neticede bilginin imknn kabul etmi olmas, Gazzlye arad
huzuru vermeye yetmemi ve bu sebeple onun iin mevcut temel zerinde ann btn
bilgileriyle bir hesaplama ve onlar topyekun eletiri szgecinden geirmek ihtiyac
olumutur. Gazzlnin kelm, felsefe, Btnlik ve tasavvuf diye ayrd ann drt
ana dnce akm zerindeki tenkiti dnceleri ve hesaplamalar, nihayet onu kendi
kendisiyle hesaplamaya ve ayn tenkiti bakn bu sefer kendi zerine evirmeye
gtrmtr. Geirdii i muhasebe kendisi hakknda hi de iyi neticeler vermemitir.
Nitekim Gazzl, bizzat kendisi, iinde bulunduu durumu yle anlatmaktadr: Bu
durum karsnda, uurumun kenarnda bulunduuma, eer halimi dzeltmeyekalkmazsam atee yuvarlanacama kanaat getirdim.116 te vard bu kanaat onu
bulunduu hayatn dna iterken, hayatn kendisi onu iine ekmektedir.
Gazzl i gzlem sayesinde kendi hatalarn anlamaya balamtr. Bu ekilde
nl dnr, yaklak alt ay kadar phe duygusu yaam, phe ve karamsarlk hali,
114Gazzl, Hakikate Giden Yol (el-Munkz mined-dall), Ali Kaya (ev.), 3. Bask, stanbul:
Semerkand, 2005, s.26.115 Gazzl, Dalaletten Hidayete, A.Suphi Frat (ev.), stanbul: amil, 1978, s.42.116
Gazzl,Dalaletten Hidyete, s.71.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
31/142
23
onu bunalma sokmutur. Bu psikolojik hali fizyolojisine yansm, dili tutulmu, yemek
yiyemez olmu, yaad stres saln bozmutur. Mderrislik grevini brakm,
sadece hayatta kalacak kadar yemek yemeye balamtr. Skntlar, zamanla fikr bir
deiimi de beraberinde getirmitir. Gazzl artk mistik dnceye ynelmi, ie
kapanm, zhd ve uzlet hayat yaamaya balamtr.117
Gazzl kendini gerekletirmek iin eitli aamalardan geerek sf yaantya
ynelmitir. Bunun nedeni de tasavvufun hem teori hem de pratii bir arada barndryor
olmasdr. nk ona gre tasavvuf tm duyu organlarna, bilince ve davrana hitap
etmekte ve insann bedensel ve ruhsal ihtiyalarna ayn anda cevap verebilmektedir.
Teorik retiden sonra sra, renilenleri davrana dkmeye gelmitir. Ancak bunun
iin Gazzlye gre, stat, mevki ve servet dknlnden kurtulmak gerekmekte idi.te Gazzlyi byle bir hayata ynlendiren saik budur. Yani tm servet ve mevkisini
terk etmesine neden olan gd, hakikati bulma, kendini gerekletirme gdsdr.118
Hakikat aratrmasna devam eden Gazzl, Badatta yaad gel gitlerden
sonra bu ehirden ayrlarakama gitmitir. amda iki yl kadar kalm, sf yaantnn
srlarn tecrbe ile renmeye almtr. Hayatnn bu evresinde bir mddet
yalnzl/uzleti semi, insanlardan uzak kalmann salam olduu frsatla, derindncelere dalmtr. En sonunda Tsa dnerek kendini inziva ve tefekkre
vermitir.119 Bu dnem uzun srmemitir. nk ksa bir sre sonra Nizml -
Mlkn olu Fahrl Mlk Gazzlyi Nizmiye medresesinin kelm krssnde
ders vermek zere Meymuneye armtr. Her ne kadar dnrmz bu teklifi kabul
etmi olsa da burada ok fazla kalmayarak ikinci defa Tsa dnmtr. Artk Tsa
yerleen Gazzl burada bir medrese kurarak talebelerine kelm ve tasavvuf dersleri
vermi, kendini ilim ve ibadete adamtr. Ancak, Gazzl mrnn bu son dneminde
sadece tecrbeye dayal bir tasavvuf (sf) eitimi/kurtuluu hedeflememi, akl birikim
ve kalb tecrbenin birlikteliine dayanan bir sistem ortaya koymaya almtr. Kez o
Tsa ikinci defa dnnden sonra yapm olduu faaliyetlerle bunu gerekletirmeye
117Gazzl,Dalaletten Hidyete, s.2176.
118 Orman, s.39.119
Gazzl,Dalaletten Hidyete, s.144145.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
32/142
24
alm ve hicr 505, mld 1111 ylnda vefat edinceye kadar hayatn bu ekilde
srdrmtr.120
Douda ve batda nemli izler brakan nl dnrn yaad dnemi temel
izgileriyle ortaya koymaya gayret gsterirken zellikle bu noktada Gazzlye bu hakl
hreti salayan hakikat aratrmas zerinde durmann gerekli olduunu dnyoruz.
Gazzlin hakikat aratrmas dnce tarihinin en ilgin ve retici olaylarndan
biridir. Bir insanda hakikat sevgisinin hangi boyutlara ulaabilecei, bir aratrmann
metodolojik ve ahlk bakmlardan ne kadar ince, titiz ve salam l ve kurallara gre
yrtlebilecei, bir aydnn kendi bireyselliini aarak toplumuyla nasl
btnleebilecei gibi hususlarda gzel bir rnek tekil eden bu olay, eitli ynleriyle
Gazzlnin entelektel yapsn sergilemektedir. Dier taraftan Gazzlnin aralarndahakikati arad kelm, felsefe, btnlik ve tasavvuf/sflik gibi dnce akmlarnn
soyut akmlar deil, o gnn dnyasnn gerekleri olmalar dolaysyla, yaand
dnemin dnce hayatn yanstmas bakmndan da deerli bir kaynak tekil eder. Bu
sebeple, anlan akmlarla ilgili olarak bilgi ihtiva eden eser, nakil, tahlil ve tenkitleri o
dnemin dnce hayatna ait veriler olarak deerlendirmek yerinde olacaktr.121
Gazzlnin hakikati arama abasn temsil etmesi sebebiyle kiisel ve bireyselbir karakter tayan bu fikr gezinti, sosyal bir boyuta sahiptir. Yukarda ad geen
dnce akmlarnn birer sosyal grubu da temsil ediyor olmalar, bu hususu ifade eder.
Byle olunca, Gazzlnin hakikat aratrmas srecinde ulat baz sonularn, sosyal
planda da yansma ve etkileri olmas doaldr. Bu nedenle denilebilir ki, Gazzlnin
dnce plannda yeni araylar iinde bulunduu sralarda, o zamann slm dnyas da
sosyal planda ayn ekilde aray iinde idi. Gazzlnin kendi problemini zmesi, bir
bakma toplumunun problemini zmesi demek olmu ve toplumsal adan yeni
oluumlara ve ynelilere kap almtr. Bu balamda ele alnnca, Gazzlnin ada
dnce akmlarna ynelttii eletirileri, bir toplumun z eletirisi ve hatta bir kltr ve
120erif, 160.121
Orman, s.61.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
33/142
25
medeniyet erevesinin kendi kendisi ve kendisi dndaki kltr ve medeniyetlerle
hesaplamas olarak deerlendirmek de mmkn olabilir.122
Gazzl bu hakikat aratrmas/kendini gerekletirme serveninde, salt ilm
kayglar/keifler peinde komamtr. Onun asl arad ey, hayatta var olan anlam
ortaya karmaya almak olmutur. nk hayat bo ve anlamsz grmemitir.
Hayattaki paradokslar sonlandracak bir anlam/hakikat aramtr. Onun iinde
bulunduu bu hal Victor Franklin anlatmak istedii anlam lna benzer bir durum
gibi grlebilir.123
Gazzl ile ilgili olarak yukarda anlattklarmz onun hakikat aray ve
aratrmas balamnda ele alndnda daha rahat anlalacaktr. Bu olay, onun bilginin
ve bilgi vastalarnn eletirisinden balayarak, ann ana dnce ekolleri zerindeki
eletirileriyle devam ettirdii hakikat araynn son aamasnn kanlmaz sonucudur.
Kelm, felsefe ve Btnliin her birini ayr ayr tecrbe ederek124 bu sistemlerin
hakikate ulatrma deerini aratran Gazzl, hibirinde arad huzuru bulamaynca bu
defa yine denemek zere tasavvufu/sf yaanty nne almt. Fakat ona gre, o
aamaya kadarki yollar iin bir kanaate ulamak hususunda sadece teorik aba, fikr
mesai yetmiken, tasavvuf/sf yaant bakmndan durum daha farkldr. Onun ilim veamel, ya da teori ve pratik diye ifade edilebilecek iki ayr cephesi vardr. Tasavvufa da
nce ilim ynnden, yani teorik veya nazar tarafndan balam ve bu hususta renme
ve dinleme yoluyla elde edilebilecek her eyi renmiti.125 Gazzlnin zerinde srarla
durduu sistemin, bilgi ve ameli birletirebilen ve bilgiyi yaamsal boyuta tamay
salayan bir zellie sahip olmas gerekmektedir.126 Bu da kukusuz ona gre
tasavvuf/sf yaantdr. Ancak unu da ifade etmek gerekir ki Gazzlnin amalad
ya da tecrbe ettii uzlet hayat/sf yaant ile gnmz tarikatlarnn anlay ve
yaantlar birbiriyle rtmemektedir.
122 Orman, s.62.123 Bkz. Viktor Frankl, Duyulmayan Anlam l, Seluk Budak (ev.), Ankara: teki Yaynlar,1996, s.2559.124 Gazzl,Dalaletten Hidayete, s.69,80.125 Orman, s.39.126 Gazzl,Dalaletten Hidayete, s.70.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
34/142
26
Hayat incelendii zaman Gazzlnin ald talim ve terbiye, grd eitim
gerei, kendi dininin gereklerinden baka hibir din ya da fikr oluuma ilgi
gstermemesi beklenebilir. Nitekim ada olan dier ilim adamlarnn durumu da bu
dorultu da olmutur.127 Fakat Gazzl teden beri kendine has bir karaktere sahiptir. Ne
kadar din frka ve mezhep varsa hepsinin gr ve dncelerini iyice incelemeyi vetetkik etmeyi isteyen bir ruh yaps tamaktadr. O dnemde Niabur ve dier
blgelerde Seluklularn tedbiri sayesinde Ehl-i snnet d mezheplerin taraftarlar yok
denecek kadar aznlktayd. Ama Badat ehri dnemin her eit dncelerine, fikr
akmlarna ak olan bir sava alan haline gelmiti. Toprana ayan basan herkes
kendini mutlak hr ve serbest sayar, arzu ettii her eyi syleyebilirdi. Keza daha nce
de deindiimiz gibi Gazzlyi Gazzl yapan da Badatn bu byl atmosferi
olmutur. i, Snn, Mutezil, zndk, mlhid (dinden sapm), putperest, Hristiyan v.s.
Badat meydannda ilm tartmalar yapar, birbirleriyle mcadele eder, kimse de bu
duruma itiraz edemezdi.128
Bu serbestlik sebebiyle her eit dnce ve kanaat yaygn
durumdayd. Gazzl Badata gelince teker teker btn mezhep ve din mensuplaryla
grm ve onlarn grlerine bavurmu, inanlarn aratrmtr.
Gazzlnin bizzat kendisi Badatta dier fikirlerle olan temasn Munkzda
ayrntl bir ekilde anlatmtr. Ben, teker teker btn, zhr, felsefeci, kelmc, zndk
ile buluur dncelerini sorar renirdim.129 Bu frka ve mezhep mensuplaryla
grmesi Gazzl zerinde hayat akn tamamen deitiren bir tesir yapmtr.
Gazzl bu durumu anlatmaya yle devam eder: Tabiat ve karakterim eskiden beri
ilm aratrmalara doru meyyal olduu iin zamanla bu bana yle bir tesir yapt ki;
bakalarnn fikir ve kanaatlerinin taklitisi, savunucusu olma ban kopardm.
Kklkten beri iite iite kafamda dondurduum dnceler tesirini kaybetmeyebalad. Dnyorum da; dardan gelen bir fikir ve gre balanmak, Yahudi,
Hristiyan herkese benimsenen bir yoldur. Oysa gerek ilim asla phe ihtimali
brakmayan bilginin addr.130
127Mevln ibl Nmn, Gazzl, Yusuf Karaca (ev.), 2. Bask, stanbul: Kayhan Yaynlar, 2008,
s.45.128
ibl, s.45.129 Gazzl, el-Munkz mined dall ve erhi, s.105106.130
Gazzl, el-Munkz mined dall ve erhi, s.106107.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
35/142
27
Gazzl hakikat aratrmasnda sona yaklarken kendi i dnyasyla beraber
slm toplumunda var olan sknt ve problemleri de ortadan kaldrmann yollarn
aramaktadr. Ulat ve el att her yerde kendini ve toplumu kmazlardan
kurtarmann arelerini aratrmtr. nl dnr, yukarda anlattmz dnce
zincirleriyle balayan phe devresi sona erdiinde artk kendi dneminde var olan vebirbirinden temelde farkllaan belli bal ekolleri (kelmclar, Btnler, felsefeciler,
sfler) aratrmaya balamtr.131 Gazzl ad geen ekolleri ve onlarn kurtulu
planlarn derinlemesine incelemi, hem bu ekoller hakknda tarihe notlar dm, hem
de onlar kriterlerini kendisinin belirledii ve objektif olduuna inand bir
deerlendirmeye tbi tutmutur.
2- GAZZLYE GRE KURTULUDDASI OLAN EKOLLER
Kurtulu yolculuuna devam eden Gazzl, phe devresini geride brakp
bilginin varln kabul ettikten sonra gvenilir, kesin bilgiye (ilm-i yakn) ulamann
yollarn aramaya koyulmutur. Ancak, her ne kadar bilginin varlndan phe
etmekten kurtulmu olsa da, bilgiye ulama yollar konusunda hala bir takm pheler
tamaktadr. zellikle akln hakemlii ve gvenilirlii konusunda tereddtler yaam,
fakat akln hakemlii zerindeki pheleri ok fazla srmemitir.132
Akl konusundageirdii ksa zamanl phe devresinin de stesinden gelmeyi baaran dnrmz bu
hususu el-Munkzda yle anlatmaktadr: Nihayet gnn birinde ulu Allah beni bu
dertten, bu bunalmdan kurtard. Vicdanm normal salkl haline dnd. Artk zarur
akl prensiplerini onaylyor, onlar gvenilir temel dayanaklar olarak kabul
ediyordum.133 Anlan bu ikinci bocalama dneminden sonra akln rehberlii eliinde
hadiseleri, hakikatleri ve iinde yaad corafyada var olan ekolleri, akmlar, fikr
cereyanlar aratrmaya, incelemeye ve kendi ltleri iinde deerlendirmeye
balamtr. Artk onun iin taklit devresi bitmitir. Bu yzden de geirdii phe
devresinden sonra tekrar taklit hayatna dnebilmesi mmkn deildi. nk taklit eden
kimsenin bu fiile devam edebilmesi iin taklit etmekte olduunu bilmiyor olmas
131ibl, s.47.132 Gazzl, mam Gazli ve man Kfr Snr (Faysalut Tefrika beynel slm vez Zendeka), Sleyman Dnya (nr.), Ahmet Turan Arslan (ev.), stanbul: Risale, 1992, s.99133 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.111.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
36/142
28
gerekir.134 Oysa Gazzl bu devreyi oktan gemitir. Geriye bir tek yol kalmtr; o da
kurtulua ulatracak gerek bilgiyi bulmaktr. Kurtulua ulatracak gerek bilgiye
ulama servenine balamasn yle anlatmaktadr: Bu yolda hibir Btn mezhepliyi
ihmal etmeden onun btnliinin mahiyetini incelemeyi diliyor, hibir zhir grly
istisna etmeden zhirliinin sonucunu bilmek istiyor, hibir felsefe taraftarn bir yanabrakmakszn felsefesinin zn kavramay amalyor, hibir kelm limini hari
tutmakszn kelmnn ve tartmasnn gayesinden haberdar olmak istiyor, hibir sfyi
gz ard etmeksizin tarikatnn srrna can atyor, hibir ibadetle megul kiiyi (bidi)
grmezlikten gelmeksizin ibadetinden ne elde ettiini gzlemeye alyor ve hibir
Allah tanmaz znd ihmal etmeksizin bu kiinin Allah tanmazla ve zndkla
cret ediinin arkasndaki sebepleri kavramak istiyordum.135
Uzun araylarn sonucunda Gazzl varm olduu neticeyi u szlerle ifade
etmektedir: Allah beni bu hastalktan136 kurtarnca gerei arayanlarn kanaatimce drt
grupta toplandn grdm.137 Gazzl yle devam eder: Aradm gerek bu drt
snf insann dnda olamaz. nk hakikati arama yoluna koyulanlarn tamam
bunlardan ibarettir. Eer hakikat bunlarn yolunun dnda ise, artk hakikati bulma
midi kalmaz.138 Bu ifadeden sonra ad geen drt grubun kimler olduunu da yine
kendisi saymaktadr. Bunlardan birincisi kelmclardr ki; kendilerinin fikir ve delil
yoluyla sonu karmak isteyen kimseler olduklarn iddia ederler. kincisi ise
Btnlerdir. Onlar da talm sahibi olduklarn ve hakikatleri (bilgileri) gnah ve
yanlmadan korunmu olduuna inandklar imam (el-mam el-masm) dan aldklarn
sylerler. nc grup olan felsefeciler de, kendilerinin delil ve mantk adam
olduklarn iddia etmektedirler. Gerei arayan gruplarn sonuncusu ise sflerdir. Ona
gre, sfler ise kendilerinin Allahn has kullar olduklarn iddia edip, gnl gzleriak (keif ve mahede sahibi) kimseler olduklarna inanmaktadrlar.139
134 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.113.135 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.105.136 Hastalktan maksad, akl konusunda yaam olduu phe durumudur.137 Gazzl, Faysalut Tefrika beynel slm vez Zendeka, s.99.138 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.47.139 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.113.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
37/142
29
Gazzl artk rotasn belirlemi ve yukarda zikrettiimiz gruplar kendi
mensuplar, eserleri ve fikirlerinden hareketle aratrmaya balamtr.140
nl dnr ilk nce kelmclar ve kelm ilmini incelemi, daha sonra da
dier gruplara ynelmitir. Biz de Gazzlnin eserleri ve bu eserlerde takip etmi
olduu sralamadan hareketle ad geen gruplar hakknda bilgi vereceiz.
2.1 Kelmclar
Gazzlnin kelm ilmi ve kelm limleri hakkndaki grleri zerine
gemiten gnmze ok fazla speklasyon yaplmtr. Hatta onun kelmla uramay
yasaklad, kelm haram sayp kelmclar byk gnahkrlarla ayn kefeye koyduu
ve kelmn insanlara faydadan ok zarar verdiini sylediine dair nakiller yaplmtr.Abdulhalim Mahmud el-Munkza yazm olduu takrizde bu menfi fikir ve grleri
detayl bir ekilde anlatmtr.141 Ancak biz bu yorum ve grlerin zerinde durmadan
bizzat Gazzlnin eserlerinden hareketle onun kelma bakn ve Gazzlye gre bir
kurtulu yolu olarak kelmn nerede durduunu ifade etmeye alacaz. Onun kelm
grlerini anlama yolunda zellikle, dilimize de kazandrlm olan142el-ktisd fil -
itikdisimli kitab nemli rol oynayacaktr. almamzn snrlarn amamak iin biz
sadece Gazzlnin kelma ve mtekellimn (kelm limleri)e bak ve kelm ilminin,
fertleri kurtulua ulatrp ulatramayacana dair genel grlerine yer vereceiz.
Muhtemelen Badat Nizmiye medresesinde bulunduu dnemin sonlarna
doru (488 Zilkdeden sonra) yazm olduu143el-ktisd fil - tikdisimli kitabnda
Gazzlnin kelma dir grleri yer almaktadr. phesiz Gazzlnin kelma bak
hakknda sahip olduumuz bilgiler el-ktisd fil - itikdla snrl deildir. nk
140 Gazzl, ad geen gruplarla ilgili dnce ve fikirlerini ifade ederken temsili bir anlatm yolu seerek,olaylar ve onlarla ilgili dnceleri sanki kendisi bizzat yaam ve tecrbe etmi gibi anlatmaktadr.Ancak bu durum Onun bizzat her yazdn yaad anlamna gelmemektedir. Bununla beraber ortayakoyduu fikirlerin muhataplar tarafndan daha iyi anlalmasn amalayarak byle bir yntemkullanmtr. Biz de tezimizin yazm srasnda bu durumu koruyacaz. Nitekim Kurn Kerm Hz.brahim (a.s.)in kavmi ile olan mcadelesini anlatrken yine ayn yntemi kullanmtr. bkz. Gazzl,Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s.167168.141 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.116124.142 bkz. Gazzl, tikatta Szn z (el ktisd fil itikd), mer Dnmez (ev.), stanbul: HisarYaynevi, trs.143 bkz. Hseyin Zerrinkub, Medreseden Kamam Gazzlnin Hayat Fikirleri ve Eserleri, HikmetSoylu (ev.), stanbul: Anka Yaynlar, 2001, s.287.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
38/142
30
Gazzl kelm konusuna, deiik zaman ve ekillerde eitli kitaplarnda da yer
vermitir. Farkl eserlerde yer alan kelma dair bahislere ilk bakldnda baz
tenakuzlar olduu izlenimi uyanabilir. Sz edilen tenakuzlar ilim dnyas iin bugn
de iinden klmas zor bir handikap oluturmaktadr. Fakat eserler incelenirken
kronoloji dikkate alndnda ve Gazzlnin zellikle phe dnemindeki ruh hali vesonraki hayatnda yaantsn srdrme tarz gz nne alndnda var olan ya da
varm gibi grnen tenakuzlar ortadan kalkacak veya en azndan telif edilebilecektir.
Zikrettiimiz sebeplerden tr nce genel bir kelm erevesi izecek sonra da
problemli noktalar zmlemeye alacaz.
Gazzlye gre kelm ilmi slm akaidinin ve slm ilimlerin en
nemlilerinden biridir. Bu sebeple Gazzl klliyatna bir btn olarak baktmzzaman onun kelmn lzumlu olup olmadn tartmaya bile gerek grmediini
anlayabilmekteyiz. Aksine o, kelm zerine yapm olduu yorumlarda kelmn
gereklilii n kabulnden hareketle dncelerini ortaya koymutur. Hatta kelm ilmini
birok eserinde farz - kifye, baz artlara bal olarak da farz ayn olarak
nitelemektedir.144 Gazzlnin kelma yneltmi olduu eletiriler ise ounlukla bu
ilmin sliklerine yani mtekellimne yapm olduu itirazlardan olumaktadr. zellikle
de mtekellimnin kelm bilmeyenlere kar yapm olduu muameleler, kelm
dndaki meslek ve merep mensuplarna bak tarzlar Gazzlnin eletirdii
noktalarn banda gelmektedir.145 rnein, bir ksm kelmclar tekfirde ar gitmekle
sulam, Allahn rahmetini daraltarak cenneti yalnzca kelmclara tahsis ettiklerini
iddia etmi ve onlarn bu tutumlarna kar iddetle muhalefet etmitir.146 Gazzlel-
ktisdda ise bu ilim (kelm) Mslmanlarn tamam iin deil, ancak bir ksm iin
ok nemlidir ve bu ilimde ortaya koyacamz deliller manev hastalklarn tedavisinde
144 Gazzl, el ktisd Fil tikd, s.15; Gazzl, el Mustasf min lmil Usl, Yunus Apaydn (ev.),stanbul: Klasik, 2006, s.8 ve sonras; Gazzl, hyu Ulmid Dn, C.1.s.6162.145 Gazzl, slmda Msmaha (Faysalut tefrika beynel slm vez zendeka), SleymanUluda (ev), stanbul: Marifet Yaynlar, 1990, s.62.146 Gazzlnin yukarda ifade ettiimiz dncelerineMunkzdan nce, muhtemelen Hicr 500de yazmolduu Faysalut Tefrika isimli eserinde rastlamaktayz. bkn. Gazzl, Faysalut Tefrika beynel slm vez Zendeka, (slmda Msmaha), s.6268. Daha nce de deindiimiz gibi Gazzlyideerlendirmede tarihsel kronolojiyi dikkate almak ok nemlidir. Aksi takdirde yaplacakdeerlendirmeler birbirinden kopuk olacaktr. Bu nedenle metin iinde ya da -burada olduu gibi-dipnotlarda fikirlerin ifade edildii tarihler ve yer ald kitaplarn ncelik ve sonralklar hakkndaulaabildiimiz kadaryla bilgi vermeye zen gstereceiz.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
39/142
31
kullanlacak olan ilalar gibidir, demitir. Daha sonra da, ayet bu ilalar
uygulayacak olan doktor yapt iin erbab ve keskin zek, salam gr sahibi deilse
hastalklar tedavi etmek yle dursun, mevcut durumun ok daha ktye gitmesine
sebep olacaktr,147 diyerek yine kelmclarn iinin ehli kimseler olmas gerektiine
vurgu yapmtr.
Gazzl insanlar drt gruba ayrm ve kelmn bu gruplar karsndaki
fonksiyonlar zerinde durmutur. Bu gruplardan birincisi, Allaha ve Reslne inanan,
dnyev ileriyle beraber ibadet hayatlarn da aksatmayan samimi Mslmanlardr. Bu
gruptaki insanlar kendi halleri ile ba baa braklp, kendilerini tahkik imana ulatrp
taklitten uzaklatracak ilimleri tahsil etmeleri tavsiye edilmelidir. Byle kimselerin
kelmla uramaya ya da kelam bilgilere dalmaya ihtiyalar yoktur. nk nemliolan tasdiktir. Kez Hz. Peygamber putperest ve bedevi Araplar slma davet ettii
zaman onlardan ncelikle tasdik etmelerini istemi, taklid ve tahkik iman ayrm
yapmam ve karine ile yetinerek onlarn mmin olduklarn sylemitir. stelik cahil
bedevilere deliller sunmak, onlarn zihinlerini kartrmaktan baka bir ie
yaramayacaktr. nk yle kimseler i lemlerinde bir problem yaasalar bile,
muhtemelen bavuracaklar yollar onlara bir zm sunmayacaktr. Bu sebeple
sahabenin bu ilim dalnda (kelm) her hangi bir eser yazdklar rivayet edilmemitir.148
Gazzlnin yapm olduu taksime gre ikinci grupta yer alan kimseler ise
Hakk kabul etmekten kanan kfirler ve bidat ehli kimselerdir. Yine kstah, inat,
sabit fikirli ve batl inanl kimseler de bu gruba dhildirler. Byle kimselere kelmn
salayaca bir fayda yoktur. nk ona gre, bu grupta yer alanlar ancak silah zoruyla
doru yola sevk edilebilirler. Nitekim kfirlerin birou kllarn glgesinde Mslman
olmulardr. Szn veya ortaya konan delillerin tesir etmedii baz zamanlarda istenen
netice silah zoruyla salanabilir. Gazzl bu fikirlerine delil olmak zere tarihten
rnekler sunmakta ve tarihte Mslmanlarla kfirler arasnda yaplan birok kanl
savan sapklardan bir gruhun Mslman olmasyla son bulduunu sylemektedir.
aslnda Gazzl burada sosyolojik bir tahlil yapmaktadr. Onun kllara boyun
emekten kast; otoriteye ve hkim unsura boyun emektir. Yoksa gerekten
147 Gazzl, el ktisd fil itikd, s.18.148 Gazzl, el ktisd fil itikd, s.19.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
40/142
32
inanmayanlarn ya da slm inancna kar kanlarn silah zoruyla slm kabul
etmelerinin salanmas deildir. nk slm inan zgrln salam olan bir
dindir.149
Ancak uras muhakkak ki, insanlar tarih boyunca hkim g ve unsurlara
kar ister istemez boyun emek zorunda kalmlardr. Birka yl nce Hz. Peygamberi
Mekkeyi terk etmek ya da ldrlmek seeneklerine mahkm eden Mekkelilerin,Mekkenin fethiyle beraber topyekn slm kabul etmi olmalar buna en gzel
rnektir. Nitekim onlarn bazlar samimi olmasalar da siyaseten Mslman kabul
edilmi ve buna gre muameleye tbi tutulmulardr. kinci grupla ilgili olarak zikretmi
olduumuz marjinal grlerini ortaya koyduktan sonra Gazzl bu konuda yle bir
savunma yapmaktadr: Bu sylediklerimiz akln deerini ve delilini kk drmek
iin deildir. Ancak akl nru herkesin sahip olamad bir stnlktr. nk Allah
onu dostlarna has klmtr. Halkn ounluunda ise kusur ve ihmal vardr. Yarasalar
gne klarndan faydalanamadklar gibi onlar da akln ak delillerini inkr
edemezler. Bu konuda mam afinin de yle dediini nakletmektedir: Kim cahil bir
anlaysza ilim verirse, onu ziyan etmi olur. Kim de ehil olandan ilmi esirgerse ona
zulmetmi olur.150
mam Gazzlye gre nc grup insanlar ise duymak ve taklit etmek
suretiyle Allaha inanm olduu halde yaratl itibariyle zeki ve anlay sahibi
kimselerdir. Onlar, imanlar tam olarak olgunlamad iin nefislerinde inanlarna dair
bir takm problemler yaayabilirler. Byle bir durumla karlatklar zaman onlara ok
yumuak davranmak ve manev bir tedavi uygulamak gerekir. Problemi halletmek iin
sz konusu duruma den muhataplara kabul edebilecekleri ve ikna olabilecekleri szler
sylemek, deliller sunmak gerekir. nk onlarn bu phe durumundan kurtarlmas ve
inanlarnn salamlatrlarak takviye edilmesi gerekir. phe durumunun izaleedilmesi iin onlara ya bir yet, ya bir hadis ya da faziletine inanm olduklar bir
kimsenin sz ile delil getirmek gerekir. Bylece onlardaki phe giderilmi ve yeniden
kalp huzuruna kavuturulmu olurlar. ayet bu kadar onlara kfi geliyorsa ve phe
hali giderilmi olursa tartma zemininde ortaya konulacak yeni deliller ileri srmenin
bir anlam yoktur. Tartma douracak deliller ileri srmek, baka karklklarn
149 el-Kehf 18/29.150
Gazzl, el ktisd fil itikd, s.1819.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
41/142
33
domasna sebebiyet verebilir. Bu da istenmeyecek bir neticeyi meydana getirmi olur.
Fakat o kimseler yet, hadis ve byklerin szleri ile ikna olmamlarsa artk baka ilm
delillerle meseleyi takviye etmek kanlmaz bir hal alr. te bu noktada kelm ilmi
devreye girmektedir. Kelm bu durumdaki kimselere nakl deliller nda akl bir
takm gerekeler ve deliller sunarak ikna edecek ve problemin zmlenmesinealacaktr.151
Gazzlnin yapm olduu snflamada son ksm ise sapklardan oluan
topluluklardr. Son grupta yer alan insanlarda sapklk alametinin yannda zek ve
anlay alametleri de vardr. Bu yzden drdnc gruhta bulunan kimselere gerekler
anlatld takdirde onlarn Hakk kabul etmeleri beklenir. Onlara gayet yumuak
davranlmaldr. Bu tip insanlarla yaplan tartmalar bytlmemeli ve onlar Hakkaynlendirilerek iine dtkleri durumdan kurtarlmaya allmaldr. nk tartma
bytlrse ve ar gidilirse sapkln gerekeleri artrlm olur. Cehaletin ou,
taassup ve arlk yznden insanlarn, zellikle de ilimde derinlememi olan halk
kitlelerinin kalplerine yerlemitir. Metot bilmeyen; insanlar Hakka davette usl hatas
yapanlar neticeye de ulaamadlar ve sadece kendi yanllarn tehir ettiler. Byle
kimseler hasm kabul ettikleri muhataplarna acma ve sevgi ile deil alay ve hakaretle
yaklatlar. Bylece onlarn iindeki inat ve muhalefet duygularn kamladlar,
gnllerinde btl itikatlarn yerlemesine sebep oldular. Onlarn gnllerine yerleen
btl itikatlar yle bir hal ald ki, onlar artk hogrl bilginlerin dahi giderebilmeleri
bir problem olmutur. Gazzl bu son grupta da kelmn verilerinin kullanlmas ve
onlarla ilimle mcadele edilmesini istemektedir.152
Gazzl yukarda anlatm olduumuz drt gruptan ilk ikisinde kelm ilminin
herhangi bir fonksiyon stlenemeyeceini ifade etmektedir. Baka bir anlatmla kelmn
birinci ve ikinci grupta yer alan insanlar iin gereksiz olduu ve onlara bir fayda
salayamayaca, aksine gereksiz yere bu ilmin onlara retilmesinin baz zararlara
kap aralayaca kanaatindedir. Ancak byle bir neticenin ortaya kmas kelmn
gereksizliinden, faydaszlndan deil, muhatap kitlelerin iinde bulunduu durumdan
kaynaklanmaktadr. Yani sz edilen insanlar inanlarnda problem yaamadklarndan
151 Gazzl, el ktisd fil itikd, s.2021.152
Gazzl, el ktisd fil itikd, s.2122.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
42/142
34
dolay kelm onlar iin bir zorunluluk deildir. Son iki gruptaki insanlar iin kelm bir
gerekliliktir, hatta olmazsa olmazdr. nk onlar iinde bulunduklar phelerden,
problemlerden, kmazlardan arnmak iin kelmn verilerine, kelm ilminin ve
mtekellimnin gstermi olduu kurtulu yollarna muhtatrlar. Bu meyanda
denilebilir ki, yle insanlara gerekli olan en nemli ilim dal ve kurtulu yolu kelmdr.Gazzlnin bu grleri phe dneminden sonra da deimi deildir. Sonraki
dnemde de nl dnrn kelmn slm dnyasndan tamamen ortadan
kaldrlmasn istediine dair kesin bir grne rastlamamaktayz. Onun her ne kadar
kelmn haram olduuna dair grleri bulunsa da Gazzl klliyat btncl bir
yaklamla ele alndnda onun verdii (haram) hkmnn mutlak olmad ve bir
takm kaytlara baland grlr. Nitekim Gazzl konuyu Faysalut Tefrikada u
ekilde ele almtr: Biz ikiyzll ve acaba ne derlerri bir kenara braktmz
zaman, zarar ok olduu iin, Kelma dalmann haram olduunu aka syleriz. Bu
hkmden ancak u iki snf istisna edilebilir.153 Gazzl bu ifadeden sonra szn
ettii iki snf sralamtr ki onlar: 1- Kalbine bir phe dm olup nasihat kabilinden
szlerle ve Hz. Peygamberden rivayet edilen herhangi bir haberle kalbinden phe
gitmeyen insanlardr. te Kelm uslne gre tertip edilmi olan bir sz, onlarn
phesini tedavi edip hastalklarnn aresi olabilir. Kez byle bir duruma dm olan
kimse o ilac kullanabilir. 2- Akl ynnden problemi olmayan, din ynden kuvvetli ve
yakn nurlaryla salamlam bir mana sahip olan, ancak tikd bir phe meydana
geldiinde o hastala yakalanan tedavi etmek ve bir bidati kendisini saptrmak
istedii zaman itikadn korumak maksadyla kelm ilmini renmek isteyen
kimselerdir. Hatta Gazzlye gre byle bir niyetle o ilmin (kelm) renilmesi farz-
kifyedir. Baka bir yolla kiinin kesin itikadn tekrar elde etmesi mmkn olmad
zaman, meselenin zmnde pheyi ortadan kaldracak kadar kelm ilmi renilmesi
farz- ayndr.154
Gazzl kurtulu yolculuunu anlatt ve bir anlamda otobiyografisi olup, elli
yanda iken, muhtemelen hicr 501 ylnda yazm olduu155 el-Munkzda kelmla
ilgili kendi tecrbelerini de anlatmtr. Burada Gazzl, maksad asndan kelmn
153Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s1183.
154 Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s1183.155
bkz. Zerrinkub, s.289.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
43/142
35
yeterli olmadn sylemi, ancak, bu ilmin bir ihtiyatan doduunu ve ortaya
koyduu amalar asndan yeterli bir ilim olduunu ifade etmitir. Hatta Gazzl
Allahn, kelm limlerini kararak Ehl-i snnet inancn bidatlarn errinden ve dine
kartrlmak istenen din d eylerden koruduu kanaatini tamaktadr.156
Sonu olarak diyebiliriz ki, Gazzlye gre kelm, slm lemi iin gerekli ve
faydal bir ilimdir. Her dnemde bu ilim dalyla uraan Mslmanlarn mutlaka
bulunmas gerekir. slm tikdn, slm d fikir ve akmlardan; pheye dm olan
Mslmanlar, iinde bulunduklar durumdan kurtarmak kelm ilminin ncelikli
grevidir. Bu sebepler dolaysyla kelm ilmi, ihtiya halinde bavurulmak zere slm
dnyasnda varln srdrmelidir. Gazzl her ne kadar kelmn kendi hastalna are
olmadn sylese de, kendisi bizzat kelmla itigal etmi ve kelma dair kitaplar telifetmi olan bir Ehl-i snnet/Ear kelmcsdr. Bu anlamda kelmn salam olduu
faydalar kiisel yaamnda tecrbe etmi birisidir. Hayatnn son dneminde de
kelmdan kopmam ve Tsta am olduu medresede kelm dersleri vermeye devam
etmitir. Btn bunlar Gazzlnin kurtulu yolculuunda ve slm tikdnn menf
tesirlerden korunmasnda kelmn ok nemli bir yere sahip olduunu gstermektedir.
Aksini iddia etmek Gazzlnin baz eser ve szlerinden hareketle parac bir yaklamla
mmknse de, onun hayat izgisine btncl bakldnda rtme olmad
grnmektedir.
2.2 Felsefeciler
Gazzl ad anld zaman belki de akla ilk gelen ey felsefe ve filozoflardr.
Kimilerine gre o byk bir filozof, kimilerine gre ise slm Felsefesinin sonunu
hazrlayan bir felsefe dmandr. Gazzlyi eletirenler de onu venlerde biroknoktada onun felsefe ile olan mnasebetlerini baz almlardr.157 Bazlar bu kfr
memban (!) kuruttuu iin ona vgler dizmi, bazlar da dnce hayatna tamir
156 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.114.157 Felsefe konusunda menfi tesir yapt gerekesiyle Gazzlye ynelik olarak gemite ve gnmzdebirok olumsuz eletiri yaplmtr. Ancak birok ilim adam da Gazzlnin bilinenin aksine felsefeyemenf tesir yapmadn, felsef konular ele alarak onlarn reva bulmasna, felsefenin ve felsefkonularn slm dnyasnda yaygnlamasna sebep olduunu, dolaysyla felsefenin gelimesine katksaladn sylemektedirler. Bu konudaki deerlendirmeler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. mer MahirAlper, Gazzlnin Felsef Gelenee Bak, stanbul niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi,stanbul: 2002, S.4, s.87107.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
44/142
36
edilemez zararlar verdii gerekesiyle onu kyasya eletirmitir. uras muhakkak ki,
Gazzl kelm konusunda olduu gibi felsefe (slm Felsefesi) konusunda da nemli bir
dnm noktas, bir ke tadr.158 Kukusuz bu zt fikirleri tartacak ya da
yorumlayacak deiliz. nk bu tartmalar hem tezimizin ama ve kapsamn amakta
hem de gnmzde de birer muamma olarak kalmaya devam etmektedir. Ancak bizimiin nemli olan ey, tm bu eletiri ve tartmalarn altnda yatan ve konunun
kahraman Gazzlyi de felsef ilimlerle bu kadar ili dl olmaya iten sebeptir. Gazzl
dnemini ele aldmzda daha nce de ifade ettiimiz gibi dnemin fikr altyapsn
salama iddiasnda olan en nemli sistemlerden biri159 olarak felsefenin karmza
ktn grebilmekteyiz. Felsefe aslnda slm toplumu iin ad konulmayan ve iten
ie hesaplamalarn yapld bir problemdi. Byle olduu halde Gazzlye kadar bu
problemle aktan aa ve niha manada bir hesaplamaya rastlayabilmek zordur.
Nitekim Gazzlnin Frab (l.339/950) ve bn Sn (l.428/1037)y eletirdii
noktalardan birisi de onlarn kendilerini tamamen Aristo felsefesine teslim ederek ona
boyun emi olmalardr. Gazzlye gre, Frab ve bn Sn belirli kriterler lsnde
eletiriye tbi tutmadan Aristo (M.. 384 322) felsefesini slm toplumuna mal etmi
ve bu ekilde hak ile batl birbirine kartrmlardr.160 Ksacas felsefe dnemin en ok
gndemde olan fikir sistemlerinden biridir. zelde kendisi genelde slm toplumu iin
kurtulu areleri arayan Gazzlnin ikinci dura da zikrettiimiz zellikleri sebebiyle
felsefe olmutur. Kendi ifadesiyle, 161 arad kurtulu vesilesini kelmda bulamayan
Gazzl artk ynn felsefeye evirmitir. Gazzlnin felsefe serveni; Gazzl sonras
slm toplumunun felsefe ile olan mnasebetlerini byk oranda etkilemitir. slm
toplumunun problemlerini kendi i dnyasna aktaran ve zm yollar arayan
Gazzlnin bir kurtulu yolu olarak felsefe ile olan hesaplamas slm toplumunun da
hesaplamas olmutur.
Gazzlye gre bir kimseyi ya da sistemi eletirmek, kabul etmek veya
reddetmek sz konusu kimse ya da sistemi tam anlamyla renmeye baldr.162
Bundan dolay eletiri konusu olan ilim ya da ilm disiplin hakknda en az kendi
158ibl, s.134135.159 Orman, s.77.160 Orman, s.77.161 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.56.162 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.137.
7/31/2019 Gazl'de.kurtulu.kavram-145s-Osman Nuri Demir
45/