Post on 15-May-2021
ARCHAEOLOGICAHEREDITAS
Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w WarszawieTom wydany wspólnie z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie
Warszawa 2017
09Konserwacja zapobiegawcza środowiska 5.Dziedzictwo militarne
pod redakcją Wojciecha Borkowskiego,Wojciecha Brzezińskiego i Jacka Wysockiego
Archaeologica HereditasPrace Instytutu Archeologii UKSW
Komitet Redakcyjny:Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński
Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław UrbańczykSekretarz: Magdalena Żurek
Adres Redakcji:ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa
tel. +48 22 569 68 17, e-mail: archeologia@uksw.edu.plwww.archeologia.uksw.edu.pl
Redakcja tomu: Wojciech Borkowski, Wojciech Brzeziński i Jacek WysockiKorekty: Zbigniew Kobyliński i Aleksandra Żórawska
Skład: Bartłomiej GruszkaProjekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń
Linguistic consultation: Louis Daniel Nebelsick
Rycina na okładce: plan oblężenia Warszawy 1794 r., rys. M. Stachowicz, [za:] Kazimierz Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, 1909, Wiedeń, wyd. F. Bondego
Publikacja recenzowana do druku przez dr. hab. Huberta Kowalskiego
© Copyright by Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie© Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa
ISBN 978-83-60099-83-4ISBN 978-83-946496-5-4
ISSN 2451-0521
Wydawnictwo:Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
Ul. Długa 5200-241 Warszawa
http://pma.pl
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją kultury finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego
SPISTREŚCI
ArchAeologicAHereditas 9
5 Przedmowa
Różne oblicza dziedzictwa militarnego
9 Zbigniew Kobyliński Dziedzictwo militarne: próba definicji zjawiska
15 Radosław Andrzej Gawroński Materiał genetyczny koni jako bank informacji dla rekonstrukcji przebiegu zdarzeń militarnych
25 Waldemar Grabowski Polskie chorągwie i sztandary w Armémuseum w Sztokholmie
45 Jacek Gutowski Karaceny polskie – Armamentarium Heroicum Sarmatorum
55 Weronika Kobylińska-Bunsch Fotografia wojenna jako dziedzictwo militarne: wizualne świadectwo Powstania Warszawskiego Eugeniusza Hanemana
63 Kamil Potrzuski Infrastruktura sportu strzeleckiego w między-wojennej Warszawie i jej współczesne pozosta-łości
79 Andrzej W. Święch i Benedykt Hac Wraki z wojen światowych w ujęciu interdyscy-plinarnym
87 Anna Zalewska, Dorota Cyngot i Bartłomiej Klęczar Cel-pal: ulotność żołnierskiej codzienności na Froncie Wschodnim Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Między archiwum ziemi a archiwum miejskim (1915–2015)
Fortyfikacje
109 Grzegorz Czajka Historia Twierdzy Warszawa
113 Michał Hrynczyszyn Badania fortów Twierdzy Warszawa
123 Piotr Artur Sobczak Badania archeologiczne w ramach rewitalizacji Fortu V (Włochy)
131 Monika Włoszek Krótkie wprowadzenie do archeologicz-nych badań Fortu VIII (Służew) Twierdzy Warszawa – sezon 2011–2012
137 Marzenna Kasprzycka Badania archeologiczne dawnego Konwiktu Pijarów na Cytadeli Warszawskiej
145 Jarosław Chrapek Nieznane forty Twierdzy Warszawa
151 Jan Nowicki Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo) – grzech zaniechania czy celowa destrukcja?
161 Łukasz Pardela Kształtowanie krajobrazu z wykorzystaniem maskowania roślinnego w nowoczesnej fortyfikacji niemieckiej w świetle przepisu technicznego nr A 27 (1905)
175 Grzegorz Podruczny Nowożytne fortyfikacje polowe na Śląsku – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej
189 Konrad Szostek i Katarzyna Zdeb Fort w Beniaminowie – problematyka zago-spodarowania i ochrony jedynego ocalałego fortu linii Zegrze – Wawer
199 Adam Żywiczyński Trwałe zmiany w krajobrazie Mazur na przykładzie Giżyckiej Pozycji Polowej
207 Jacek Wysocki Zanikanie fortyfikacji polowych
Pola bitewne
217 Wojciech Borkowski Projekt archeologiczno-historyczny „Reduta Ordona”
237 Witold Migal i Michał Paczkowski Bitwa o Redutę Ordona w świetle stratygrafii wilczych dołów
257 Paweł Konczewski, Jacek Szczurowski, Paweł Zawadzki i Janusz Kobielski Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej
273 Paweł Stachowiak Bitwa pod Kijami (23 lipca 1759 r.) – z badań nad zapomnianą batalią
281 Jakub Wrzosek Pola bitew w Polsce – niechciany element dziedzictwa archeologicznego (?)
Cmentarze i miejsca martyrologii
293 Hubert Augustyniak Badania archeologiczne na terenie byłego hitlerowskiego obozu jenieckiego Stalag IB Hohenstein (Królikowo, st. 8, gm. Olsztynek, pow. olsztyński, woj. warmińsko-mazurskie)
307 Piotr Oleńczak Fort III w Pomiechówku. Lata zaniedbań i pilna potrzeba działań
315 Karol Piasecki Pamięć Wielkiej Wojny. Cmentarze wojenne z I wojny światowej w Puszczy Kozienickiej i Stromieckiej
Zagadnienia prawne
327 Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna Wraki statków – mogiły wojenne. Aspekty prawne
333 Adam Grajewski Przestępczość przeciwko zabytkom archeolo-gicznym: zagrożenia, zapobieganie i metody zwalczania
*
341 Noty o autorach
Fortyfikacje
Antoine Coquart (1668-1707), Panorama Warszawy, [w:] Nicolas de Fer, L’atlas curieux ou le monde..., Paris 1705
Rys historyczny Twierdzy Warszawa1
Grzegorz Czajka
ArchAeologicAHereditas 9109–111
Historia Twierdzy Warszawa ma swój początek w 1873 r. kiedy w Rosji powołano Komitet do Spraw Strategicznych, który wydał decyzję o konieczności wybudowania drugiej linii fortów w twierdzach: Modlin, Brześć, Dęblin, Brześć Litewski oraz w Warszawie. W 1882 r. podjęto ostatecz-ną decyzję o utworzeniu Twierdzy Warszawa, która wraz z twierdzami w Dęblinie i Modlinie miała bronić prze-prawy przez Wisłę2. Rozbudowa umocnień okazała się konieczna, kiedy doświadczenia wojny krymskiej (1853–1856), a następnie prusko-francuskiej (1870–1871) po-kazały, że fortyfikacje ówczesnych twierdz nie były wy-starczające. Szybki rozwój ówczesnej artylerii przyczynił się do zwiększenia zasięgu jej rażenia i pokazał, że szanse na skuteczną obronę mają jedynie twierdze otoczone pierścieniem fortów wysuniętych daleko na przedpole. Dotychczasowe fortyfikacje Warszawy nie spełniały tych wymogów3.
W 1883 r. rozpoczęto wznoszenie nowych fortyfikacji wokół Warszawy. Składały się one z dwóch pierścieni for-tów, budowanych w dwu etapach. W pierwszej kolejności powstał zewnętrzny pierścień fortyfikacji, oddalonych od centrum miasta o około 9,5 km. Składał się on z czterna-stu fortów i jednej baterii. Na lewym brzegu Wisły zbu-dowano dziewięć fortów, oznaczonych kolejno od I do IX oraz baterię, oznaczoną cyfrą X. Na prawym brzegu Wisły powstały natomiast cztery forty, oznaczone cyframi od XI do XIV. Pracami na lewym brzegu Wisły kierował płk. A. P. Vernander, natomiast na prawym brzegu prace nadzorował płk. S. Starynkiewicz. Forty powstały według nowego typu zaprojektowanego przez Główny Zarząd Inżynierii w 1879 r.4. Każdy fort posiadał dwa wały: niż-szy przeznaczony dla piechoty oraz umieszczony za nim wał wyższy przeznaczony dla artylerii. Fosa była broniona przez dwie kaponiery: czołową i szyjową oraz dwie pół-kaponiery umiejscowione w barkach. Dodatkową obronę fosy stanowił mur Carnota, a także murowana przeciw-
1 Niniejszy tekst stanowi rodzaj wstępu historycznego do kolejnych artykułów omawiających wyniki badań fortów Twierdzy Warsza-wa, prowadzonych w ostatnich latach przez Stowarzyszenie Sta-rożytników – przypis redakcji.
2 Głuszek 1996: 7; Łagowski 2009: 105–106; Czajka 2013: 17.3 Głuszek 1996: 7; Łagowski 2009: 105; Czajka 2013: 17.4 Głuszek 1996: 7–8; Czajka 2013: 18.
skarpa wybudowana w części czołowej fosy. Koszary zo-stały umiejscowione w części szyjowej fortu5 (ryc. 1).
W drugim etapie, od roku 1886, powstały forty we-wnętrznego pierścienia, a w roku 1887 warszawska Aleksandrowska Cytadela została przemianowana na Twierdzę Warszawską, stając się jej rdzeniem6. W 1886 r. w oddaleniu ok. 3–4 km od zewnętrznego pierścienia fortów wzniesiono wewnętrzny pierścień umocnień, składający się z pięciu fortów, oznaczonych literami P(П), W (B), Szcze (Щ), M (M) i Cze (Ч)7. Forty te posiadały podobny układ architektoniczny jak forty pierścienia zewnętrznego. Główna różnica polegała na umiejsco-wieniu koszar pod wałem artyleryjskim, natomiast część szyjowa została powiększona w celu utworzenia dodat-kowych magazynów amunicyjnych. Wyjątek stanowił fort Cze (Ч), w którym wał zewnętrzny niższy przeznaczony był dla artylerii, a wał wewnętrzny wyższy dla piechoty8. W latach 1889–1892 wewnętrzną linię fortyfikacji uzu-pełniono przez utworzenie trzech fortów: „Czyste”, „Ra-kowiec”, „Wierzbno” i jedną baterię „Królikarnia”, forty wewnętrzne zostały natomiast połączone wałami9. Ze-wnętrzny pierścień fortów uzupełniono na lewym brzegu Wisły poprzez wybudowanie między fortami VII i VIII for-tu „Służewiec”, a na prawym brzegu pierścień fortów uzu-pełniono poprzez dobudowanie punktów oporu: „Żerań”, „Zacisze” i „Grochów”. W 1891 r. w granicach Warszawy rozpoczęto budowę dwóch fortów wysuniętych o około 5–6 km przed linię fortów praskich. Dwa nowopowstałe wówczas forty to „Wawer”, przemianowany później na „Suworow” i fort „Kawęczyn”. Miały być one elementami linii obronnej Zegrze-Wawer, która jednak nie została do końca zrealizowana10 (ryc. 2).
W 1892 r. rozpoczęto modernizację fortów zewnętrz-nego pierścienia, która trwała do końca XIX wieku. Po-legała ona na wzmocnieniu stropów ceglanych warstwą betonu, ponadto dwa wały zastąpiono jednym, przezna-czonym dla piechoty i artylerii lekkiej, natomiast artylerię
5 Głuszek 1996: 7–8 6 Łagowski 2009: 106; Królikowski 2011: 179; Czajka 2013: 18. 7 Łagowski 2009: 107; Czajka 2013: 18. 8 Głuszek 1996: 8; Łagowski 2009: 107. 9 Czajka 2013: 18.10 Głuszek 1996: 9; Czajka 2013: 18–20.
110
Grzegorz Czajka
ArchAeologicA Hereditas • 9
Ryc. 1. Schemat i przekrój poprzeczny typowego fortu z lat osiemdziesiątych XIX w. (wg Królikowskiego 2002)Fig. 1. Outline and transverse section of typical fort in the 1880s (according to Królikowski 2002)
Ryc. 2. Schematyczny plan Twierdzy War-szawa (wg Królikowskiego 2015)Fig. 2. Schematic plan of Fortress “Warsaw” (according to Królikowski 2015)
111
Grzegorz Czajka Rys historyczny Twierdzy Warszawa
Konserwacja zapobiegawcza środowisKa 5 • dziedzictwo militarne
ciężką wyprowadzono poza forty. Dodatkowo za szyją for-tów wybudowano betonowe kaponiery/tradytory prze-znaczone do ostrzału międzypól11.
W 1913 r., na mocy decyzji rosyjskiego dowództwa podjętej w 1909 r., rozpoczęto likwidację urządzeń obronnych fortów. Zaczęto wysadzać niektóre elementy obronne fortów lewobrzeżnych, tj. kaponiery, poterny i podwalnie. Natomiast forty prawobrzeżne zostały wysa-
11 Głuszek 1996: 9.
dzone całkowicie. Jeszcze w tym samym roku, w związku z nasilającym się napięciem na arenie międzynarodowej w przededniu I wojny światowej, przerwano prace wy-burzeniowe i ponownie rozpoczęto przygotowywać War-szawę do obrony. Ostatecznie Warszawa została oddana przez Rosjan bez walki w 1915 r., a powstałe fortyfikacje nie zostały wykorzystane12.
12 Czajka 2013: 19.
Grzegorz Czajka
Historical outline of Fortress „Warsaw”
Summary
In 1873 the decision was made to reinforce Warsaw’s fortifica-tions. The construction of the first line of reinforcements began in 1883. The initial phase envisaged an outer ring comprising 9 forts and one gun battery on the left bank of the Vistula river, as well as 4 forts on the right bank. The construction was di-rected by Colonel A. P. Vernander and Colonel S. Starynkiewicz. A new fort design, drawn up by the Main Engineering Board (Główny Zarząd Inżynierii) in 1879 was implemented. The con-struction of the inner ring of reinforcements, covering 5 forts that also served as warehouses, began in 1886. Between 1889 and 1892, three additional forts were added to the inner line
of the fortifications, while the outer line was upgraded with 1 additional fort and 3 resistance points. The construction of the Zegrze-Wawer defence line started in 1891, but was put on hold after two forts were finished. A year later, the mod-ernisation of the outer ring forts commenced and lasted un-til the end of the 19th century. 1913 witnessed the demolition of the Warsaw Fortress’ fortifications; however, it was stopped in the same year due to tense international situation preceding the outbreak of the First World War.
Translated by Marzenna Kasprzycka
Głuszek, C.1996. Twierdza Warszawa, [w:] A. Gruszecki (red.), Fortyfika-
cja rosyjska na ziemiach polskich. Stan badań i proble-my ochrony, 7-15. Fortyfikacja 4. Warszawa: Towarzy-stwo Przyjaciół Fortyfikacji.
Łagowski, S.J.2009. Cytadela Warszawska 1832–2007, Pruszków: Ajaks.
Królikowski, L.2002. Twierdza Warszawa, Warszawa: Dom Wydawniczy
Bellona.2015. Warszawa – Dzieje fortyfikacji, Warszawa: Wydawnic-
two Trio.Czajka, G.2013. Militaria z Cytadeli Warszawskiej z badań archeolo-
gicznych prowadzonych w latach 2009–2011. Maszy-nopis pracy magisterskiej. Warszawa.
Wykaz cytowanej literatury
Noty o autorach
ArchAeologicAHereditas 9341–342
Hubert Augustyniak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski
Wojciech Borkowski – dr, archeolog, Państwowe Mu-zeum Archeologiczne, zastępca dyrektora ds. badań na-ukowych i ochrony zbiorów
Jarosław Chrapek – mgr, archeolog, prezes Stowarzysze-nia Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza
Dorota Cyngot – mgr, archeolog, Instytut Archeologii i Et-nologii Polskiej Akademii Nauk
Grzegorz Czajka – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Radosław Andrzej Gawroński – dr, archeolog, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Waldemar Grabowski – dr hab., historyk, Instytut Pamię-ci Narodowej
Adam Grajewski – dr, archeolog i prawnik, Wydział Kry-minalny, Biuro Kryminalne, Komenda Główna Policji, wykładowca na studiach podyplomowych Uniwersytetu Łódzkiego
Jacek Gutowski – mgr, filozof i bronioznawca
Benedykt Hac – dr inż., kierownik Zakładu Oceanografii Operacyjnej, Instytut Morski w Gdańsku
Michał Hrynczyszyn – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Marzenna Kasprzycka – mgr, archeolog, prezes Sowarzy-szenia Starożytników
Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog
Janusz Kobielski – mgr inż. leśnik, Nadleśnictwo Ruszów
Weronika Kobylińska-Bunsch – mgr, historyk sztuki, doktorantka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego
Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., archeolog i zabytko-znawca, teoretyk zarządzania dziedzictwem kulturowym, profesor zw. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń-skiego w Warszawie, dyrektor Instytutu Archeologii
Paweł Konczewski – dr, Pracownia Archeologiczno-Kon-serwatorska „ANTIQUA”, wykładowca w Katedrze Antro-pologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
Witold Migal – mgr, archeolog, Państwowe Muzeum Ar-cheologiczne w Warszawie, kierownik Pracowni Badań Ratowniczych
Jan Nowicki – kpt. rez., dziennikarz, regionalista, członek Rady Fundacji Fort-Rogowo
Piotr Oleńczak – dr, historyk, Mazowiecki Urząd Woje-wódzki w Warszawie, Biuro Wojewody, Kierownik Od-działu Współpracy Instytucjonalnej
Michał Paczkowski – mgr, Państwowe Muzeum Arche-ologiczne w Warszawie, Pracownia Badań Ratowniczych
Łukasz Pardela – dr inż., Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji, Instytut Architektury Krajobrazu
Karol Piasecki – dr hab., biolog, antropolog, antropolog kultury, prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, Kierownik Ka-tedry oraz Zakładu Antropologii Ogólnej
Grzegorz Podruczny – dr hab., prof. Uniwersytetu Ada-ma Mickiewicza w Poznaniu, Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy w Collegium Polonicum
Kamil Potrzuski – mgr, historyk, asystent w Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
342
Noty o autorach
ArchAeologicA Hereditas • 9
Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In-stytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy-szyńskiego w Warszawie
Piotr Artur Sobczak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Paweł Stachowiak – mgr, archeolog, Muzeum Archeolo-giczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z siedzibą w Świdnicy Jacek Szczurowski – dr, po. kierownika Katedry Antro-pologii, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Konrad Szostek – lic., archeolog, Instytut Archeologii Uni-wersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne
Andrzej W. Święch – mgr, archeolog, Zakład Archeologii Podwodnej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski
Monika Włoszek – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Sta-rożytników
Jakub Wrzosek – mgr, archeolog, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Kierownik Zespołu ds. ekspertyz i analiz za-bytków archeologicznych
Jacek Wysocki – dr, archeolog i zabytkoznawca, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Anna I. Zalewska – dr hab., archeolog i historyk, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej
Paweł Zawadzki – mgr, archeolog, Fundacja „Łużyce wczoraj i dziś”
Katarzyna Zdeb – mgr, archeolog, doktorantka w Instytucie Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Adam Żywiczyński – mgr, zabytkoznawca i konserwator, Miejski Konserwator Zabytków w Suwałkach