Эдийн засгийн үндсэн асуудлууд, эдийн засгийн тогтолцоо

ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛЫН ҮНДЭС

 

Хичээлийн агуулга

• Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс• ЭЗУ-ны үндсэн асуудлууд• Үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй• Үйлдвэрлэлийн үр ашиг хангагдах хослол• Нөөцийн үр ашиг хангагдах нөхцөл• Эдийн засгийн тогтолцоо• Зах зээлийн эдийн засгийн давуу болон сул талууд

Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс

• Газар- Хүний ажиллах ур чадвар- Мэдлэг боловсрол- Дадлага туршлагыг

Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс

• Хөдөлмөр- Ажлын цаг, хүмүүсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд

шаардагдах оюуны болон биеийн хүчний чармайлтаар тодорхойлогдоно.

- Хөдөлмөрийн чанар нь хүмүн капиталаар тодорхойлогддог.

Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс

• Капитал- Багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж- Мөнгөн хөрөнгө- Түүхий эд материал гэх мэт урьд нь хүний

хөдөлмөрөөр бий болсон нөөцүүдийг авч үздэг

Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс

• Газар- Хүний хөдөлмөрөөр бий болоогүй, байгалийн зүйлс

юм. Тухайлбал: - газрын хөрс, агаар, гол мөрний ус, салхи, түүхий

нефть, байгалийн хий гэх мэт.

Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс

• Үйлдвэрлэл эрхлэх ур чадвар

- Үйлдвэрлэлийн үр ашиг нь удирдаж буй хүмүүсийн ур чадвар, мэдлэг мэргэжлээс, олж авсан мэдээллээ боловсруулж, оновчтой шийдвэр гаргахаас ихээхэн хамаардаг.

Эдийн засгийн ухааны үндсэн асуудлууд

Нийгмийн хэмжээгээр нөөцүүдийг үр ашигтай ашиглах шийдвэр нь эдийн засгийн үндсэн асуудлуудаар тодрон гардаг.

ЭЗУ бол хязгаарлагдмал нөөцүүдээрээ юуг, яаж, хэнд, хэзээ, хаана гэсэн асуултанд хариулна. Энэ нь нийгэм, орчин, зах зээлийн багтаамж зэргээс хамаарч шийдвэрлэгдэнэ.

Эдийн засгийн ухааны үндсэн асуудлууд

• Юу үйлдвэрлэх вэ? Эдийн засаг дах нөөцийн төрөл, хэмжээнээс хамааран ямар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийг тодорхойлж, нөөцийг нутаг дэвсгэр, үйлдвэрлэлийн салбаруудад хэрхэн хуваарилах асуудлыг шийдвэрлэнэ.

• Хэнд? Нийгмийн хэмжээнд орлогын хуваарилалт, дахин хуваарилалт ямар байгаа болон үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүнийг худалдан авах чадварын тухай асуудал юм.

Эдийн засгийн ухаан үндсэн асуудлууд

• Яаж үйлдвэрлэх вэ? Энэ нь шинжлэх ухаан, техникийн дэвшлийг ашиглах, үйлдвэрлэлийн технологийг шинэчлэх өргөн хүрээтэй асуудлыг хамарч байдаг бөгөөд нөөцийг яаж ашиглавал илүү хэмнэлттэй, үр ашигтай болохыг тусгасан байх ёстой. Үйлдвэрлэлд дараахь 4 төрлийн хүчин зүйлсийг ашигладаг.

- Газар- Хөдөлмөр- Капитал- Аж ахуй эрхлэх чадвар

Үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй

• Өгөгдсөн нөөцийн хүрээнд үйлдвэрлэгдэх боломжтой бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хослолыг үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй гэнэ.

• Үйлдвэрлэлийн боломжийн муруйг дүрслэхийн тулд тухайн 2 бүтээгдэхүүн нь ижил цаг хугацаанд үйлдвэрлэгдэх ба бусад бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо хэмжээ тогтмол гэж үзнэ.

• The production possibilities frontier is a graph that shows the combinations of output that the economy can possibly produce given the available factors of production and the available production technology.

Үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй

Figure 2 The Production Possibilities Frontier

Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Productionpossibilitiesfrontier

A

B

C

Quantity ofCars Produced

2,200

600

1,000

3000 700

2,000

3,000

1,000

Quantity ofComputers

Produced

D

Figure 3 A Shift in the Production Possibilities Frontier

Copyright © 2004 South-Western

E

Quantity ofCars Produced

2,000

700

2,100

7500

4,000

3,000

1,000

Quantity ofComputers

Produced

A

Үйлдвэрлэлийн үр ашиг хангагдах хослолууд

• Аль нэг бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхийн тулд нөгөө бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг заавал бууруулж байвал энэ үед үйлдвэрлэлийн үр ашиг хангагдана.

• Үйлдвэрлэлийн үр ашиг хангагдах хослолууд нь үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй дээрх хослолууд байдаг.

Алдагдсан боломжийн өртөг

• Үйлдвэрлэлийн үр ашиг хангагдах хослолуудаас аль нь илүү үр ашигтай вэ? гэдгийг тодорхойлохын тулд ахиу зардал болон ахиу үр ашгийг тооцдог.

• Ахиу зардал гэдэг нь нэг бүтээгдэхүүнийг нэмж үйлдвэрлэхэд гарах зардал буюу үйлдвэрлэгдээгүй үлдсэн нөгөө бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ юм. Өөрөөр хэлбэл алдагдсан боломжийн өртөг нь ахиу зардлыг илэрхийлнэ.

• Ахиу зардал гэдэг нь нэг бүтээгдэхүүн нэмж хэрэглэхийн тулд золиослоход бэлэн байгаа нөгөө бүтээгдэхүүний тоо хэмжээгээр илэрхийлэгдэнэ.

• Ахиу үр ашиг гэдэг нь нэгж бүтээгдэхүүн нэмж хэрэглэхэд бий болох үр өгөөж буюу сэтгэл ханамжийн түвшин.

Нөөцийн үр ашигтай хуваарилалт

Нөөцийн үр ашигтай хуваарилалт нь ахиу зардал нь ахиу үр ашигтай тэнцүү үед бий болно.

Эдийн засгийн тогтолцоо

• Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо(ЗЗЭЗТ)• Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцоо (ТТЭЗТ) • Холимог эдийн засгийн тогтолцоо (ХЭЗТ)• Уламжлалт эдийн засгийн тогтолцоо(УЭЗТ)

Зах зээлийн эдийн засаг:

Эдийн засгийн харилцаанд оролцогч өрх гэр, болон үйлдвэрлэгчдийн шийдвэр гаргалт нь зах зээлийн механизмаар явагддаг.

Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг:

Эдийн засгийн үндсэн асуудлуудыг шийдвэрлэгч гол агент нь төр юм

Д/Д Үзүүлэлтүүд ЗЗ-ийн ЭЗ-ийн тогтолцоо ТТ ЭЗ-ийн тогтолцоо

1 Үнэ тогтох хэлбэр

Зах зээлийн хуулиар, эрэлт, нийлүүлэлтээр тогтоно.

Үнэ болон нийлүүлэлтийн тоо хэмжээг төлөвлөгөөний дагуу хатуу тогтоно.

2 Үйлдвэрлэгчид Үйлдвэрлэгчдийн дунд өрсөлдөөн хүчтэй.

Үйлдвэрлэгчдийн дунд болзолт уралдаан

3 Зохицуулах механизм

Хуулийн дагууөрсөлдөөнөөр

Хуулийн дагуу боловч төлөвлөгөөгөөр

4 Банкны тогтолцоо

2 шатлалт: Төв банк, арилжааны банк

1 шатлалт: Төв банк ба арилжааны банкны ялгаа байхгүй.

5 Эдийн засгийн удирдлага

Үйлдвэрлэгчид эрэлтэд захирагдан ажиллана. 1-рт хэрэглэгч

Үйлдвэрлэгчид эрэлтэд төлөвлөгөөнд захирагдан ажиллана. 2-рт хэрэглэгч

6 Гол зорилго Нөөцийг үр ашигтай ашиглаж чанартай бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ үйлдвэрлэх

Ихийг үйлдвэрлэж, нормоо биелүүлэх

Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцооны үндсэн зарчим

• Хувийн өмч• Эдийн засгийн эрх чөлөө(хуулийн хүрээнд чөлөөт сонголт

хийх нөхцөл)• Хувийн ашиг/сонирхол• Өрсөлдөөн• Чөлөөт үнэ• Засгийн газрын хязгаарлагдмал оролцоо

Эдийн засгийн тогтолцооны сул ба давуу тал

Эдийн засгийн тогтолцоо

Давуу тал Сул тал

Уламжлалт Зардал багатай, хүнд суртал, шат дамжлага байхгүй

Техник, технологийн дэвшил маш удаан, эдийн засгийн хөгжил зогсонги

Зах зээл Хүн бүр хуулийн хүрээнд хүссэн үйлдвэрлэлээ эрхлэх боломжтой Хувийн өмч дээрээ тулгуурладаг Хэрэглэгчдийн эрэлт, хүсэлтийг удирддага болгодог

Нийгмийн үйлдвэрлэлд оролцож чадахгүй байгаа хүн амын хэсэгт хатуу ханддаг. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн халамжийн үйлчилгээ сул байдаг

Төвлөрсөн төлөвлөгөөт

Хүн амын амьдралын нийгмийн баталгаа сайн, боловсрол, эрүүл мэндийн хөгжил харьцангуй амжилттай явагдсан

Үйлдвэр, аж ахуйн газрын бие даасан байдал туйлын хязгаарлагдмал, нөөц бололцоог бүрэн дүүрэн ашиглах санаачлага гаргахад түлхэц муутай

Холимог эдийн засгийн тогтолцоо

-ХЭЗТ нь ЗЗ-ийн ЭЗТ-ны үндсэн зарчмуудыг хүлээн зөвшөөрөх боловч төрийн хязгаарлагдмал оролцоогоор ЭЗ-ийг зохицуулах нь зүйтэй гэж үздэг.

-Дэлхий дээрх ихэнх орнууд холимог буюу төрийн зохицуулалттай ЗЗЭЗ-ийн тогтолцоотой.